نقش رستم (Naqsh-e Rustam)

نقش رستم مجموعهٔ ایرانی باستانی در استان فارس، ایران واقع در ۶ کیلومتری شمال پرسپولیس (تخت جمشید) می باشد. این مجموعه در کوه حاجی آباد شمال مرودشت واقع شده است. نقش رستم در مرکز ایران باستان و در شمال شرقی این منطقه، پایتخت باستانی کوروش کبیر یعنی پاسارگاد قرار دارد.

همچنین آرامگاه چندین پادشاه بزرگ هخامنشی از جمله داریوش، خشایار شاه، اردشیر اول و آرامگاه داریوش دوم به چشم می خورند. علاوه بر این آرامگاه ها نقش های بسیار زیبای برجسته ای از دوران تاجگذاری اردشیر بابکان و همچنین پیروزی شاپور اول در جنگی علیه امپراطور رم نیز دیده می شود. نقش رستم از بناهای آرامگاهی ارزشمند ایران است.

تاریخچه مجموعه نقش رستم

در نقش رستم آثاری از سه دوره عیلامی ۶۰۰ تا ۲۰۰۰ قبل از میلاد، هخامنشی ۶۰۰ تا ۳۳۰ قبل از میلاد و دوران ساسانی ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلاد وجود دارد. که صلابت معماری ایرانی قبل از اسلام را نشان می دهد.

بناها و نقش های موجود در مجموعه

به طور کلی بناها و نقش های موجود مجموعه شامل نقش دوره عیلامی که قدیمی ترین نقش موجود در نقش رستم می باشد. بناهای دوره هخامنشی شامل کعبه زرتشت، آرامگاه هخامنشی، آرامگاه داریوش بزرگ، سنگ‌ نبشته های آرامگاه داریوش بزرگ، آرامگاه خشایار شاه (ولیعهد و جانشین داریوش بزرگ)، آرامگاه اردشیر یکم (نوه داریوش بزرگ و فرزند خشایارشاه) و آرامگاه داریوش دوم و آثار مربوط به دوره ساسانی شامل اهورامزدا و اردشیربابکان، پیروزی شاپور بر امپراطوران روم، بهرام دوم و درباریان، سنگ نگاره پیروزی بهرام دوم، آناهیتا و نرسی، نبرد هرمز دوم و نقش نیمه‌ تمام آذرنرسه، نبرد شاپور دوم و صفحه تراشیده بی‌ نقش هستند. و نشان از صلابت و قدمت هخامنشیان دارد.

نقش ایلامی در نقش رستم

• نقش عیلامی یا ایلامی، قدیمی‌ترین اثر باستانی در نقش رستم محسوب می‌شود. این اثر در دوران ایلامی روی سنگ حجاری شده است که در دوران ساسانی، بهرام دوم نقش خود و درباریانش را جایگزین نقوش دوران ایلامی کرد.

نقش ایلامی اثری به شکل مستطیل با ابعاد 7متر طول و 2.5 متر ارتفاع است.

• تصویر باقی‌مانده از آن نشان‌دهنده یک خدا و خدابانو (الهه) ایلامی (دو اورنگ‌نشین) است که روی تختی با نقش‌ونگار مار نشسته‌اند.
• در سمت راست تصویر، مردی با ریش بلند و ردایی حاشیه‌دار، به حالت احترام رو به خدایان ایستاده است که بر اساس شواهد، تصویری از پادشاه ایلامی در حال پرستش خداوند است.
• سمت چپ تصویر هم سر و نیم‌تنه‌ای با تاج خاص کنگره‌دار دیده می‌شود که با توجه به اینکه ریش ندارد و نسبتا ظریف‌تر است، احتمال می‌رود تصویر ملکه ایلامی باشد که در مقابل شاه ایستاده است
• تاریخ حجاری نقش ایلامی به صورت دقیق مشخص نیست، هرتسفیلد آن را به 4000 سال قبل نسبت می‌دهد

ویژه: خرید انواع کاشی سنتی آرچی لرن

کعبه زرتشت در نقش رستم

• کعبه زرتشت بنای سنگی چهارگوش است که در محوطه نقش رستم به چشم می‌خورد.
• این برج پله‌دار که در دوران هخامنشی ساخته شده است قبلا با نام کُرنای‌خانه یا نقاره‌خانه شناخته می‌شد و در دوران ساسانی نیز به نام «بُن‌خانک» به معنی خانه اصلی یا خانه بنیادی معروف بوده است.
• برجی که با احتساب پله‌های سه‌گانه خود ارتفاعی نزدیک به 12 تا 14 متر دارد.
• بنای کعبه زرتشت از سنگ آهک مرمر سفید ساخته شده که قطعات سنگ‌ها به شکل مستطیل‌های بزرگ تراشیده شده‌اند.
• سنگ‌های بنای بن‌خانک به صورت نامنظم رده‌بندی شده‌اند و پلکانی با 30 پله در دیوار شمالی، شما را به در ورودی می‌رساند.
• درب ورودی کعبه دو لنگه در سنگین و بزرگ داشته که جای پاشنه‌های آن در سنگ کنده‌کاری شده و هنوز قابل تشخیص است.
• در سمت شمالی، جنوبی و خاوری برج سه کتیبه به زبان‌های پهلوی ساسانی، پلهوی اشکانی و یونانی ثبت شده است که یکی از آن‌ها مهم‌ترین سند تاریخی دوران ساسانی به‌شمار می‌رود.

آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم

• آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم به دستور خودش در دل کوه کنده‌کاری شد و ساخت آن سالیان سال طول کشید.
• آرامگاه داریوش، در دل صخره‌ای به ارتفاع 60 متر به شکل یک صلیب به بلندای 22 متر با بازوان 9 و 10 متری ساخته شده است.
• در حجاری بخش بالایی آرامگاه، اورنگی بزرگ دیده می‌شود که 28 نفر از مردم سرزمین‌های مختلف آن را به دوش گرفته‌اند.
• در بخش دیگری از تصویر شاه در لباس پارسی روی سکویی سه پله ایستاده است درحالی‌که آتش‌دان شاهی و فروهر به شکل انسانی بال‌دار در کنار آن کنده‌کاری شده است.
• بخش میانی صلیب یا جبهه مرکزی، کاخی منقوش است که خصوصیات مشابه کاخ تچرای داریوش را دارد.
• کاخ جبهه مرکزی با چهار ستون به ارتفاع 5،6 متر به فواصل 3.15 متر با سرستون‌های کله‌گاوی، ابهت آرامگاه را دوچندان کرده است.
• شاخه پایینی صلیب ناتمام باقی مانده است و برای دشوار شدن فرآیند صعود، صیقل خورده است.
• آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم، دارای سه اتاقک است.
• هر کدام از اتاقک‌ها دارای 3 گور سنگی است که در کنار یک‌دیگر قرار گرفته‌اند.
• شواهد نشان‌ می‌دهد که این 9 گور، متعلق به داریوش و هشت نفر از نزدیکان وی است اما هویت هیچ‌کدام از گورها به‌طور قطعی مشخص نیست و اکثرا بر پایه حدس و گمان است.
• در اتاقک روبه‌روی ورودی آرامگاه، یکی از گورها سرپوشی محدبی و ظاهری نسبتا ظریف‌تر از بقیه دارد که با توجه به تفاوت ظاهری قبر، احتمال می‌رود این گور متعلق به داریوش باشد.
• به دستور داریوش، در جبهه بالایی و در بخش ورودی کاخ دو سنگ‌نبشته یا کتیبه به زبان‌های فارسی باستان، ایلامی و آکدی (بابلی) ساخته شده است.
• این سنگ‌نبشته‌ها نوعی وصیت معنوی با زبانی شاعرانه هستند که با نشان‌ دادن صلابت و روح بزرگ داریوش یکی از مهم‌ترین آثار تاریخی خاورمیانه به‌شمار می‌رود.

آرامگاه خشایارشاه در نقش رستم

• این آرامگاه به فرمان خشایارشا در 100 متری شرق و شمال شرق آرامگاه داریوش ساخته شده است، ساختار صلیبی آرامگاه شباهت زیادی به آرامگاه داریوش دارد.
• در جبهه بالایی صلیب، تصاویری از فروهر، ماه و آتش شاهی در آتشدان کنده‌کاری شده است.
• در بخش دیگر صلیب، خشایارشاه در حالت نیایش حجاری شده است.
• برخلاف آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم ، در این بنا خبری از کتیبه نیست.
• فضای داخلی آرامگاه خشایارشاه را دهلیزی به ابعاد 3 متر در 6.60 متر تشکیل داده است که نسبت به آرامگاه داریوش بزرگ کوچک‌تر است.
• این بنای باستانی فقط دارای یک اتاق است که سه گور در آن قرار گرفته است.
• هنوز مشخص نیست که چه کسانی در کنار خشایارشاه دفن شده‌اند و بر اساس حدس و گمان باستان‌شناسان، احتمال دارد یکی از قبرها متعلق به آمتریس، دختر هوتن باشد

آرامگاه اردشیر یکم در نقش رستم

• آرامگاه اردشیر یکم در دخمه‌ای که در فاصله 37 متری سمت چپ آرامگاه داریوش بزرگ در نقش رستم دفن شد.
• ساختار کلی آرامگاه اردشیر یکم در نقش رستم مشابه آرامگاه داریوش بزرگ و خشایارشا است، ظاهری صلیبی که روی جبهه‌های آن سنگ‌تراشی شده است.
• تصاویر حکاکی‌ شده روی آرامگاه تفاوت‌ های مختصری با آرامگاه داریوش بزرگ دارد اما این بنا نسبت به بقیه آرامگاه‌ های نقش رستم آسیب زیادی دیده و کهنه شده است
• درون آرامگاه اردشیر یکم هم به تقلید از آرامگاه داریوش بزرگ دارای سه اتاقک است اما تفاوت عمده آن با آرامگاه داریوش، ساختار نامنظم و بی‌دقت آن است که نشان‌ دهنده ساخت آن توسط سنگ‌تراشانی با مهارت کم‌تر است.
• درون هر کدام از اتاقک‌ها یک قبر قرار دارد که بر اساس ظاهر آراسته‌تر یکی از آن، احتمال می‌رود این قبر متعلق به اردشیر یکم باشد.
• طبق نوشته مورخان، شهبانو داماسپیا در همان روز فوت اردشیر یکم فوت کرد و ممکن است یکی از قبور نقش رستم متعلق به او باشد

آرامگاه داریوش دوم در نقش رستم

• غربی‌ترین قسمت نقش رستم به آرامگاه داریوش دوم، جانشین اردشیر یکم نسبت داده شده است.
• این آرامگاه در 33 متری سمت جنوب غربی آرامگاه اردشیر یکم، در دل کوه کنده‌کاری شده است.
• ظاهر صلیبی با طرح سنگ‌تراشی یکسان (تصویر شاهنشاه، آتشدان، فروهر و اورنگ) با سه آرامگاه دیگر، از جمله ویژگی‌های آرامگاه داریوش دوم به‌شمار می‌رود.
• آرامگاه داریوش دوم درست روبه‌روی کعبه زرتشت و در فاصله 45 متری آن قرار دارد که البته این موقعیت مکانی کاملا غیرعمدی است و علت خاصی نداشته است.
• داخل آرامگاه داریوش دوم نیز مانند آرامگاه اردشیر یکم سنگ‌تراشی نامنظمی دارد و دارای سه اتاقک است.
• هر اتاقک دارای یک قبر است که یکی از آن‌ها متعلق به داریوش دوم و احتمالا دیگری متعلق به همسر اون، پروشیاتی است.
• در رابطه به قبر سوم نقش رستم هیچ حدس و گمانی وجود ندارد.

سخن آخر درباره نقش رستم

مجموعه نقش رستم، مجموعه‌ای بی‌نظیر که تاریخ کهن سه دوره ایران باستان را در حافظه خود به یادگار دارد. این محوطه باستانی یادمان‌هایی از ایلامیان، قدمت هخامنشیان و ساسانیان را در خود جای داده‌ است و از حدود سال 1200 پیش از میلاد تا 625 میلادی همواره مورد توجه بوده‌ است. زیرا آرامگاه چهار تن از پادشاهان هخامنشی، نقش برجسته‌های متعددی از وقایع مهم دوران ساسانیان، بنای کعبه زرتشت و نقش‌ برجسته ویران‌شده‌ای از دوران ایلامیان در این مکان قرار دارند. در دوره ساسانی، محوطه مجموعه از نظر دینی و ملی نیز اهمیت بسیار داشته ‌است. این مجموعه گنجینه‌ سراسر ارزشمندی است که برای ساعت‌ها بازدیدکنندگان را به تامل وا می دارد.

آرامگاه های موجود در نقش رستم درب هایی مربع شکل داشته اند که در دوران باستان توسط سنگ هایی بزرگ که در پشت آنها می گذاشتند قفل می شدند. آرامگاه های کوروش کبیر و خشایار شاه از نظر شکل و ظاهر دقیقا به یک شکل می باشند با این تفاوت که در بالای آرامگاه کوروش کتیبه ای به خط میخی به چشم می خورد. در داخل آرامگاه داریوش نیز ۹ تابوت سنگی دیده می شود که متعلق به وی، ملکه و دیگر بستگان اوست. از دوره ایلامیان نقش برجسته محو شده ای در نقش رستم (نقش هفتم از سمت راست) وجود دارد كه در دوره ساسانی روی آن نقش دیگری از بهرام دوم ساسانی حک شده است.

در برابر كوه نقش رستم، در قسمتی گود، ساختمان مكعب بسیار زیبایی قرار داد كه آن را كعبه زرتشت، پیامبر ایران باستان می نامند. این ساختمان بسیار هنرمندانه از قطعات بزرگ سنگ، بنا شده است. مهارت و دقتی كه در برش و حجاری سنگ های حجیم سفید و سیاه به كار رفته است، استادی هنرمندان و سبک معماری دوران هخامنشی را به خوبی نشان می دهد.

منابع:

Naqsh-e Rustam

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی