نور در معماری ایرانی (نور در معماری چیست؟)

نوردر معماری ایرانی

نور در طراحی معماری سنتی ایرانی چه در ظاهر و چه در باطن (عرفانی) حضور دارد و اشاره به آن ضروری است. در معماری ایرانی ، که معماری حقیقت جوست ، حقیقت کمال است و نور در معماری اسلامی نشانه ی حرکت به سوی حقیقت است. “نقش نور در معماری اسلامی نمودار اصل تجلی است” نور مؤثر ترین بخش از معماری ایرانی است ، نه تنها به عنوان یک مؤلفه فیزیکی بلکه به عنوان نمادی از خرد الهی و همینطور وجود نور حضوری روحانی است که در سنگینی ماده نفوذ میکند و آن را به فرمی تازه که ارزش سکونت روح انسان را دارد تبدیل میکند.

نحوه استفاده از نور در معماری ایرانی در کنار عوامل دیگر مانند اقلیم و موقعیت قرارگیری یک بنا مطرح می شود . چنانکه در تاریخچه معماری سنتی ایران نور همیشه تعدیل شده دریافت میشده است و این امر از طریق عناصر تشکیل دهنده ی معماری ، مانند انواع روزن ها و نورگیرها تأمین می گردیده است .

اما در معماری معاصر که ریشه در تقلید کورکورانه از فرهنگ و معماری غرب بالاخص اروپا دارد متاسفانه ابعاد معنوی بناها نادیده گرفته شده و هیچ توجهی به روح و روان انسان نشده است. این معماری که محصول اندیشه های روشنفکرانه اواخر دوره قاجار می باشد ، با پیشرفت و استفاده ی روزافزون از مصالح و تکنولوژی های جدید ، کم کم ، پا جای پای معماری سنتی نهاد و به صورت قالب و کلیشه در تمام نقاط کشور به اجرا در آمد و همه گیر شد. از این رو پرداختن به موضوع نقش نور در معماری ایرانی و ارائه راهکارهایی در این زمینه ضروری می باشد.

هندسه نور در معماری ایران

هندسه کیفیتی است که اشیاء قدر و منزلت و ماهیت خویش را از آن کسب می کنند ، پس میتوان از هندسه نور سخن راند . لیکن معماری در این میان به دو صورت به استقبال نور می رود. در صورت اول، بیرون خود را به نور عرضه میکند و در صورت دوم، نور را به درون خویش فرا می خواند.

در صورت اول نور با چین شکن های معماری در بازی سایه و نیم سایه ، زیبایی ها و زشتی های آن را آشکار می کند. در صورت دوم این معماری است که نور را به ترتیبی خاص و با کیفیتی انتخاب گرایانه اجازه ورود می بخشد گاه عرصه را تماما برای و با خارج کردن وی از حالت وحدانی خویش ، او را به کثرتی رنگین می خواند.

کاربرد نور معماری سنتی ایران

در فضاهای معماری ایرانی به دقت از سلسله مراتب نور و تاریکی در جهت حرکت و هدایت از فضایی به فضای دیگر استفاده شده است . در این سلسله مراتب شدت نور و تاریکی در فضاهاست که میزان اهمیت آنها را مشخص میکند. در یک خانه ایرانی سنتی پس از ورودی آن و مکث در هشتی خانه از فضاهای کم نور و نسبتا تاریک  که بیشتر آن ها فضاهای حرکتی و مکث هستند و به وسیله شعاع های توری تابیده شده از کنار یا از بالا هدایت می شوند به حیاط که قلب بنا و پرنور ترین فضاست می رسیم.

همچنین بازشو ها و روزن اتاق ها به نحوی است که عبور نور ، سطح محدودی از پوسته داخلی را به خود اختصاص می دهد که از طریق شعاع های نورانی دورود نور به فضای درون مشخص می شود و در تقابل با فضای غالب تاریکی داخل ماثر نور با اهمیت و پررنگ تر جلوه میکند.

نور طبیعی در بناهای سنتی همواره جهت دهنده است و از جهت خاصی وارد فضا می شود ان در سنت ایرانی منبع و منشاء نور ( نور خورشیدی ) همیشه با تأمل و غیر مستقیم وارد میشود و در صورت ورود مستقیم که معمولا به وسیله نورگیرهای سقفی و بصورت شعاعهای باریک میتابد ، پایگاه ارزشمند خود را از دست نمیدهد.

پایداری نقش و نور در معماری ایرانی اسلامی

در معماری ایرانی  اسلامی از جمله نقوشی که برگرفته از صفات نور بوده و کاربرد زیادی داشته است می توان به شمسه اشاره کرد . که در بطن ترکیب بندی سطوح پوشیده از اسلیمی های ایرانی مخصوصا بدنه گنبدها این پرتوافکنی به خوبی مشاهده می شود . یکی دیگر از این نقش ها ” مقرنس ” ها هستند که نمایانگر نزول نور آسمانی بر گستره عالم خاکی است مقرنس تمثیلی از فیضان نور در عالم مخلوق خداوند است که چون چلچراغ بر سر جان نمازگزاران ، نور رحم و معنا و معنوی می گستراند.

فرم کلی و تابان مقرنس که از سمت آسمان به پایین تابیده می شود به خوبی در سردر ورودی مساجد و عبادتگاههای مسلمین تعبیه شده است تا مراجعه کنندگان را از همان بدو ورود در پرتو انوار معنوی به داخل مشایعت کند. یکی دیگر از ویژگی های معماری ایرانی اسلامی را می توان در انتخاب ، کاربرد و ترکیب مواد و مصالح مشاهده کرد . مطالعه نمونه های مختلف آثار اسلامی نشان میدهد ، هنرمندان این عرصه دانش فراوانی در خصوص قابلیت های طبیعی مصالح مختلف دارند و تلاش خود را در جهت استفاده از آن به کار برده اند.

در گذشته در انتخاب مصالح دقت فراوانی می شده است و به خواص ساختاری و ساختمانی مواد آشنایی کامل داشته اند ؛ همچنین با ارزیابی قوت ها و ضعف های هر کدام ، هر یک از مصالح را در جای مناسب استفاده می کردند. نور، رنگ و آب از عناصر زیبایی شناختی معماری اسلامی ایرانی به شمار می آید.

عناصر کالبدی نور در معماری سنتی ایران

نور در معماری سنتی ایران با استفاده از عناصر مختلفی در کالبد بنا ، به صورت طبیعی کاملا تعدیل شده دریافت می شده است . این عناصر بر اساس کاربردشان به دو گروه تقسیم می شوند که عبارتند از: گروه نخست نورگیر ها و دسته دوم کنترل کننده های نور مانند انواع سایه بان ها هستند . که در ادامه هر کدام به اختصار معرفی خواهند شد.

گروه نخست نورگیرها در معماری ایران

شباک

سطح مشبکی که از تو فضای پر و خالی تشکیل شده باشد ، به نحوی که از یک سو بتوان سوی دیگر آن را دید شباک نامیده می شود.

جام خانه

در کلاله گنبدها و کلبه های گرمابه ها و غمخانه ی رباطها و بازارها هنوز هم روزن های وجود دارد که با چند حلقه سفالین به صورت قبه با کپه ی برجسته ای در آمده اند. در این قسمت حلقه های سفالین را در کنار هم چیده اند و در زمستان ها جام های گرد شیشه ای مانند ته قرابه در میان حلقه ها کار می گذارند و تابستان ها یک یا كليه آن ها را بر می دارند ، امروز – هم برای روشنایی سرپوشیده هایی که به مناسبت فصل که باید گاهی سرد و گاهی گرم باشد مناسبترین وسیله است.

درو پنجره مشبک

پنجره متناسب با شدت نور ساخته شود . پنجره های مشبک تعادلی بین نور خارجی و داخل ایجاد می کند . طرح های پنجره های مشبک اغلب به گونه ای است که نور داخل اتاق را تنظیم می کند. پنجره های مشبک نور شدید خارج را پخش کرده و آن را تعطیل می کنند و وقتی نور بیرون شدید نیست همه آن را به داخل اتاق عبور می دهند، گاهی برای در و پنجره های مشبک شیشه نیز به کار برده می شود.

روزن

در واقع روزن را می توان یک پنجره کوچک دانست که معمولا در بالای در و گاهی در دو سوی آن برای گرفتن روشنایی و تأمین هوای آزاد برای فضاهای بسته به کار می رفته است، به عبارت دیگر روزن به سوراخ هایی اطلاق می گردید که در کلاله و یا شانه طاق ها تعبیه می شده است، روزن گاهی با چوب و گاه با گچ  ساخته می شده و اغلب ثابت بوده است.

هورنو

به نور گیری بالای سقف گفته می شود ، چون در نزدیکی های تیزه گنبد امکان اجرا به صورت بقیه ی قسمت ها میسر نیست  لذا در نزدیکی های تیزه  ، سوراخ را پر نمی کنند تا در بالای طاق کار نور رسانی را انجام دهد. مثلا در پوشش بازارها اکثرآ سوراخ هورنو باز است تا عمل روشنایی و تهويه صورت پذیرد.در يتاهایی که استفاده از پنجره در دیوارها ممکن نبوده مثل بازارها و سایر بناهای عمومی از روشندان استفاده می کردند. روشندان ها معمولا به شکل یک کلاه فرنگی بوده و عمود بر قسمت خورشیدی کار بتادی ساخته می شوند و برخی دارای شیشه بوده ، بعضی از آنها زمینه چند ضلعی دارند.

ارسی

ارسی پنجره مشبکی است که به جای گنسن روی پاشه گرد بالا می رود و در محفظه ای که در نظر گرفته شده جای می گیرد ارسی معمولا در اشکوب کوشک ها و پیشخان و رواق ساختمان های سرد سیری دیده می شود. نقش شبکه ای ارسی، معمولا مانند پنجره از روزن های چوبی است

روشندان

در بناهایی که استفاده از پنجره در دیوارها ممکن نبوده مثل بازارها و سایر بناهای عمومی معماران در قسمت ” خورشیدی کاریندی ” دایره مرکزی روزنه ای ایجاد می گردند که به آن در اصطلاح روشندان می گوید.

فریز و خوون

یک نقش تزئینی است که با تکه های آجر تراشیده و موزائیک آن را پدید آورده اند، آن گاه روی آن را با خاک و سریشم رنگ هایی که در آب حل کرده اند به رنگ های گوناگون رنگرزی می کنند و در پیشانی ساختمان، میانه ستون ها و ” فريز ” در چیده می شود.

برای ورود روشنایی و هوا به اتاق ها لوله های گلچین را سوراخ کرده و نقش هایی پدید آورده و آن لوله ها را در بالای درها و پنجره ها می نشانیدند.

عناصر کنترل کننده های نوردر معماری ایرانی

کنترل کننده های نور ، نقش کنترل کننده گی نور و تنظیم آن برای ورود به داخل بنا را به عهده دارند . به دو دسته تقسیم می شوند: دسته اول عناصری که جزو بنا هستند مانند رواق، تابش بند، سایه بان ها، سرادق و ساباط و دسته دوم عناصری هستند که به بنا افزوده شده و گاهی حالت تزئینی دارند مانند پرده . این عناصر را نیز به اختصار معرفی می کنیم.

رواق

فضایی است در معماری سنتی ایران مشتمل بر سقف و ستون که حداقل در یک طرف مسدود باشد. انسان را از تماس با بارش و تابش نور آفتاب مصون می دارد و در مناطقی که شدت نور و حرارت خورشید زیاد باشد نور مناسب و ملایمی را به داخل عبور می دهد. در این صورت روشنائی از طریق غیر مستقیم یا با واسطه وارد می شود.

تابش بند

تایش بند یا تاووش بند یا آفتاب شکن تیغه هایی به عرض 6 الى 18 سانتی متر است که گاهی ارتفاعی تا حدود 5 متر دارد و با کمک گچ ونی آنها را می ساختند. در معماری سنتی ایران  معمولا در بالای در و پنجره کلافی می کشیدند که در واقع تابش بند افقی بوده و اصطلاحا به آن سرمایه می گفتند و توسط آن ورود آفتاب به درون فضا را کنترل می کردند.

سایه بان

ایجاد سایه بر روی پنجره ها از تابش مستقیم آفتاب به سطح پنجره جلوگیری کرده و در نتیجه حرارت ایجاد شده ناشی از تابش آفتاب در فضای پشت آن به مقدار قابل ملاحظه ای کاهش می یابد . کارایی سایه بان ها متفاوت بوده و به رنگ و محل نصب آنها نسبت به پنجره و همچنین شرایط تهویه طبیعی در ساختمان بستگی دارد . سایه بان ها به انواع ثابت ، متحرک و همچنین سایه بان های طبیعی مثل درختان تقسیم می شوند.

سرداق

سایه بنا بر سرا که پرده آن بر خرپاهایی که بر بالای سرا نشانیده بودند کشیده می شد و بدین ترتیب مانع تابش بند خورشید به درون سرا می شد.

ساباط

کوچه ای سر پوشیده که هم در شهرهای گرمسیری و هم سرد سیری به چشم می خورد . در شهرهای گرمسیری مجبور بودند کوچه را تنگ و دیوار را بلند بگیرند و برای ایجاد سایه سایاط می گذاشتند.

پرده

استفاده از پرده های ضخیم برای جلوگیری و تنظیم نور در معماری سنتی ایران برای ورود به ساختمان از دوره صفویه معمول بوده است. این پرده ها معمولا از جنس کرباس و یا ابریشم بوده و به صورت یک لا و دولا استفاده شدند و به طور معمول در جلو ایوان ها و یا پنجره ها و ارسی ها نصب می شد.

کاشی کاری

یکی از عناصر تعیین کننده نور در معماری ایرانی کاشی های لعاب دار هستند، کاشی کاری به خوبی نور را منعکس می کند. خصوصا در گذشته استفاده حداکثر از نور طبیعی اهمیت ویژه ای داشته است و در بناهایی که نور کمتری ورود می کرده از کاشی ها با رنگ های روشن تر استفاده می کردند.

نتیجه گیری کارکرد نور در معماری ایران

نور در معماری سنتی ایران با بینش اسلامی همگون شده است. به گونه ای که ارزشی دو چندان پیدا نموده است، در معماري گذشته ایران، بنا و نور را در نقش جسم و روح می توان دید که به هم وابسته اند، یکی برای حضور مادی و دیگری برای حضور معنوی، نور یکی از جنبه های ممتاز معماری ایرانی و از عناصر معرفت الهی می باشد.

با این حال معماری معاصر ایران، هنوز نتوانسته است به نقش نور به عنوان عنصری اساسی در ایجاد فضایی معنوی و آرامش بخش برای انسان در معماری سنتی پی ببرد . نمود جنبه های معنوی نور در سیمای فیزیکی ساختمان ، یکی از عوامل اساسی پایداری معماری ایران به شمار می رود.

منابع:

www.classroom.synonym.com/importance-of-water-in-islamic-architecture-12086141.html

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد