آرامگاه سعدی (سعدیه)

آرامگاه سعدی معروف به سعدیه به محل زندگی و دفن شاعر برجسته پارسی گوی، یکی از جاذبه های گردشگری شهر زیبای شیراز است. این آرامگاه در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا در دامنه کوه در شمال شرق شیراز قرار دارد. در اطراف مقبره، قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارند که بنا به وصیت خود، در آنجا مدفون شده اند از جمله مهم ترین های آن می توان شوریده شیرازی را نام برد که آرامگاهش به وسیله رواق به آرامگاه سعدی متصل شده است.

تاریخچه ساخت آرامگاه سعدی

آرامگاه سعدی برای اولین بار در قرن هفتم توسط شمس الدین محمد صاحب دیوانی وزیر معروف اباقاخان، به شکل مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد. در سال 998 به حکم حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. در سال 1187 ه ق. به دستور کریم خان زند، بنایی معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای مزار سعدی بنا گردید.

بنایی که در زمان کریم خان ساخته شده بود تا سال 1327 ه. ش. برپا بود. در دوره قاجاریه (سال 1301) توسط فتحعلی خان صاحب دیوان مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب ا… خان قوام الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد و تولیت آن به آخوند ملا زین العابدین شیرازی سپرده شد.

در سال 1329 توسط علی اصغر حکمت و انجمن آثار ملی ایران، بنای کنونی به جای ساختمان قدیمی آرامگاه سعدی ساخته شد و مراسم افتتاح رسمی آن در اردیبهشت ماه 1331 برگزار گردید. این بنا با اقتباس از کاخ چهل ستون و تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی توسط محسن فروغی ساخته شد و یکی از زیباترین بناهای آرامگاهی ایران است.

معماری آرامگاه سعدی از گذشته تا به امروز

• آرامگاه سعدی در ابتدا خانقاه سعدی بوده که او اواخر عمرش را در آنجا می گذراند که او را پس از مرگ در همان جا دفن کرده اند.
• در گذشته قبر سعدی از جمله مکان هایی بود که در خارج از شهر شیراز قرار داشت در کنار این آرامگاه یک خانقاه و باغی خوب و نمکین وجود داشت که سعدی در زمان حیاط خود آن را ساخته بود شیخ در آنجا حوضچه هایی از مرمر ساخته بود که با آب نهر پر می شدند.
• تصاویر به جای مانده از آرامگاه قدیمی سعدی نیز تا حدودی الگوهایی تاریخی برای طراحی آرامگاه سعدی فراهم می آورد. آن آرامگاه در دشت بدون هیچ همسایه ای قرار داشته است. تنها کلبه ای قدیمی در شرق آن دیده می شده و بنای آرامگاه مانند یک کوشک در حیاطی سرسبز جای می گرفت.
• آرامگاه قدیمی در دو طبقه ساخته شده و دارای یک محور مرکزی بود احتمالا یک محور دیگر عمودی نیز آن را قطع می نموده است.
• در گوشه های روبرو به قبله دو اتاق سه دری جای می گرفت. سه دری ها با طرح اصیل ساخته شده بودند و بالای سه دری جنوب شرقی سه گلجام جای می گرفت و سه دری جنوب غربی دارای ارسی بود .
• در معماری جدید سعدیه ،طرح معماری از یک ایوان ستون دار بلند و یک رواق کشیده تشکیل شده است که به صورت یک «L» سازماندهی شده اند.
• ساختمان اصلی آرامگاه سعدی بنایی است با دو ایوان عمود بر یک دیگر که مدفن شیخ اجل در زاویه‌ی این دو ایوان قرار گرفته و در انتهای غربی ایوان شرقی-غربی قبر مرحوم شوریده (فصیح الملک) شاعر معروف قرن اخیر شیراز است.

در محل برخورد ایوان و رواق یک گنبد تعبیه شده که مقبره سعدی در آن قرار دارد و برفراز آن گنبد، کاشی فیروزه ای فامی می درخشد.

• ایوان اصلی ستون دار که در امتداد مسیر اصلی ورودی قرار دارد، مرتفع و با سقفی صاف است، در حالی که رواق مزبور، کوتاه تر و متشکل از شماری دهانه قوسی شکل است.
• سنگ‌های سیاه پایه‌های بنا و سنگ‌های قرمز رنگ مخصوص که بر ستون‌ها و جلوی ایوان نصب شده و به طرز استادانه‌ای حجاری گردیده بر جلال و شکوه عمارت افزوده است.
• نمای خارجی بنا از سنگ‌های معروف تراورتن و نمای داخلی آرامگاه از سنگ مرمر است.
• در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل، با جهت شمالی جنوبی در دو طرف محوطه آرامگاه قرار دارد .
• حوض دیگری در جهت شرقی غربی در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شده است.
• حوض، قلب معماری سنتی ایران است؛ در جلوی رواق سعدیه، حوضی قرار دارد که در ان سکه به نشان گرفتن حاجت می اندازند.
• همچنین آب قنات مخصوص سعدی، درون آبنمای موسوم به حوض ماهی در زیرزمین این مجموعه جریان دارد. در طرح آرامگاه سعدی، عناصر معماری ایرانی مانند ایوان و گنبد، با ظرافت تمام به زبان مدرن بیان شده اند.
• ترکیب ستون ها، فرم خالص گنبد با تک رنگ فیروزه ای و ترکیب آزاد فضاها از عواملی هستند که ماهیتی مدرن به این ساختمان بخشیده اند.
• از سوی دیگر کاربرد کاشی و عناصری مانند گنبد و قوس، کیفیتی ایرانی به مجموعه داده است.
• ایوانی با ستون های چهار ضلعی بلند با تزئینات کاشی کاری در جلو بقعه واقع شده است و گنبد کاشی فیروزه فام بر فراز بقعه جلوه خاصی دارد.
• درون بقعه، کتیبه هایی کاشی کاری حاوی منتخباتی از گلستان و بوستان و لوحه ای که تاریخچه ساختمان را معلوم می سازد دیوارها را زینت بخشیده است.
• پیش از شروع به ساختمان آرامگاه جدید برای توسعه‌ی محوطه‌ی آن تصمیم گرفته‌شد که فضای باغ از شمال به جنوب 150 متر و از مشرق به مغرب 100 متر گردد و دیواری شمالی به جای خود باقی بماند و برای این منظور لازم بود که خانه‌های دهقانی مجاور آرامگاه خریداری و زمینه‌ی محوطه‌ی آرامگاه گردد.
• به این ترتیب اینک مساحت محوطه‌ی آرامگاه 7700 متر مربع است که 216 متر مربع آن زیر ساختمان اصلی آرامگاه سعدی و 141 متر مربع زیر ساختمان تالار پذیرایی و عمارت نگهبان آرامگاه است.
• بقیه‌ی محوطه گل کاری و باغچه‌ بندی و درخت کاری شده و دو حوض کاشی کاری مستطیل شمالی جنوبی دو طرف محوطه‌ی ورودی آرامگاه و یک حوض مستطیل شرقی و غربی در مقابل ایوان اصلی بنا است که دارای فواره‌ های زیبایی می‌باشد و برجلوه و شکوه بنا‌ی آرامگاه افزوده‌ است.

مسائل مرتبط با سعدیه

_ طبق نوشته های ابن بطوطه جهانگرد مراکشی مردمی که به زیارت سعدیه می آمدند لباس های خود را در حوض مرمری آنجا می شستند و معتقد بودند که این آب شفابخش است.

_ در اوایل دوران قاجار یکی از علمای شیراز فتوای تخریب و شکستن سنگ قبر سعدی را داد آن هم به علت سنی مذهب بودن سعدی که خوشبختانه موفق نشد.

_ از سال 1387 سکه های برنزی 50 تومانی مزین به نقش سعدیه شد و از سال 1389 اسکناس های 10 هزار تومانی هم با تصویر آرامگاه سعدی چاپ شدند.

_ 440 سال قبل یعقوب ذوالقدر خانقاه و آرامگاه سعدی را ویران کرد و 189 سال بعد از این واقع عمارتی در خور شیخ به دستور کرم خان زند ساخته شد.

سخن آخر

جستجوی الگوهای تاریخی برای طراحی آرامگاه سعدی با تحلیل داده های کالبدی و کارکردی و معنایی آرامگاه های مرتبط با دوره زمانی (دوره ایلخانی) ، مکانی (شیراز) شخصیتی (عارف – شاعر)، صورت گرفته است. نتیجه این تحلیل الگوی طراحی آرامگاهی زیارتی یادمانی از نوع مذهبی را ارائه می کند که از فرم و مصالح معماری شیراز و دوره ایلخانی تاثیر می پذیرد و در تطابق با ریشه های فرهنگی بستر زمانی و مکانی خود شکل می گیرد . آرامگاه شیخ مشرف الدین بن مصلح الدین سعدی شیرازی در تاریخ 20 آبان 1353 به شماره ثبت 1010.3 در انجمن آثار ملی به ثبت رسیده است.

منابع:

Visiting Tomb of Saadi, the Shirazi Poet

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان