باغ جهان نما (کهن ترین باغ شیراز)

باغ جهان نما شیراز در ضلع شرقی خیابان حافظ (دروازه قرآن) بالاتر از میدان حافظیه در شهر شیراز واقع شده است.

باغ جهان نما همچون برخی از باغ های تاریخی دیگر شهر شیراز در دوره آل مظفـر و آل اینجـو (پیش از یورش تیمور گورکانی به شیراز) در نهایت آبادانی بوده است.

تاریخچه باغ جهان‌ نما (کهن ترین باغ شیراز)

باغ جهان‌ نما شیراز قدیمی‌‌ترین باغ شهر شیراز بوده و یکی از زیباترین باغ های ایرانی است که قبل‌تر از سایر باغ‌ های این شهر ساخته و آباد شده است. این باغ که در دوران آل مظفر و آل اینجو در اوج جذابیت و آبادانی خود قرار داشت، به قدری چشم نواز بود که توانست با سحر زیبایی خود از یورش تیمور گرگانی در امان بماند.

باغ جهان‌ نما در هنگام اقامت تیمور گوركانی در شیراز، همچون سایر باغ های نامدار آن دوره مورد توجه واقع شده به طوری كه همانند آن باغ را در اطراف سمرقند -كه موطن اصلی وی بوده است احداث نموده و آن را جهان ‌نما نامیده بود. باغ جهان‌ نمای شیراز در دوره صفویه نیز آباد و با اهمیت بوده است

زیبایی باغ جهان نما تا دوره صفویه پابرجا بود اما بعد از این دوران، به علت‌ نا امنی‌های متعدد کشور، باغ جهان نما به یک ویرانه بزرگ تبدیل شد. پس از سلسله صفوی، در دوره ناامنی كشور، این باغ تقریباً ویران گردیده است.

به روایت میرزا محمد كلانتر فارس در دوره كشمكش بین مدعیان سلطنت، بعد از نادر شاه افشار تا استقرار حكومت كریم خان زند این باغ هم بازسازی شده است. عمارتی كه در وسط باغ قرار گرفته مربوط به كریم خان زند است.

كریم خان زند باغ جهان‌ نما شیراز را در سال 1185 ه. ق حصار كشی كرد و عمارت مزبور را در وسط آن ساخت و در اطراف عمارت، خیابان كشی‌های زیبا و درختکاری مفصلی ایجاد كرد. طرح این باغ را كریم خان همانند باغ نظر، در داخل باغ، دارای چهار خیابان و در اطراف، دو حوض بزرگ و دو حوض كوچك داده است.

کریم خان زند توانست روح تازه‌ای به کالبد باغ جهان نما بدمد.

پس از دوره زندیه، در دوره قاجاریه نیز باغ جهان‌ نما شیراز یكی از باغ های آباد و باشكوه به شمار می‌رفته است.

معماری باغ جهان نما (کهن ترین باغ شیراز)

• باغ جهان نما باغی مربع شکل با حدود ابعاد ۲۲۰ × ۲۲۰ متر و مساحت حدود ۵ هکتار است.
• غیر از حصار پیرامونی ردیف درختان در حاشیه دور باغ نیز محیط آن را تعریف کرده اسـت.
• باغ جهان‌ نما شیراز دو محور اصلی (شمالی جنوبی و شرقی غربی) متقاطع دارد که به موازات اضلاع و در میانه باغ کشیده شده است.
• محل تقاطع این محورها وسـط باغ اسـت و باغ با آنها به چهار بخش مربع شکل مساوی تقسیم شده است.
• این محورها با خیابان عریض و ردیف درختان بلند سـرو و آب نماهای میان خیابان ها و نیز کوشکی که در محل تقاطع آنهاست تعریف شده است.
• محور شمالی جنوبی باغ جهان‌ نما با راستای شمال جنوب جغرافیایی زاویه ۳۰ درجه در جهت شمال شرقی جنوب غربی می سازد.
• این محور با امتداد خیابان اصلی دسترسی به شهر (از شمال شهر یعنی تنگه الله اکبر) موازی است.

• عمود بر این محور، محور دیگر باغ است که تنها ورودی باغ جهان‌ نما نیز از سمت غرب در امتداد آن است.
• باغ جهان‌ نما شیراز بر روی زمینی شیبدار قرار گرفته که اختلاف ارتفاع بالاترین و پایین ترین قسمت آن حدود ۳ الی ۴ متر است، اما سطح داخلی آن کاملا مسطح است.
• سکوی مسطح داخل باغ در محل ورودی باغ هم ارتفاع خیابان دسترسی همجوار است لذا در بخش شمالی حدود ۱/۵ الی ۲ متـر در خاک فرورفته و در بخش جنوبی نیز به همین اندازه از زمین بالاتر قرار گرفته است.
• بنای اصلی باغ جهان نما کوشکی (معروف به کلاه فرنگی) دقیقاً در میانه و در محل تقاطع دو محور اصلی باغ اسـت.
• این کوشک عمارتی چهار ایوانی با قاعده هشت و نیم هشـت و دو طبقه است که به اطراف نظـر می افکند.
• غیر از این بنا، باغ جهان نما عمارت سـردر و نیـز عمارتی در جداره جنوبی بـاغ دارد که زمانی برای اقامت و پذیرایی از مهمانان حکومتی استفاده می شده و گویا از دوران متأخر ( قاجاریان ) است.
• نکته جالب در مورد معماری این باغ قرار گرفتن آن در مسیر جوی آب، داشتن حصار بسیار بلند و برخورداری از عمارت تابستانی در کنار استخر است.
• عمارت باغ جهان‌ نما شیراز توسط کریمخان زند ساخته شده است. این عمارت بزرگ با شیوه معماری باغ‌های ایرانی و با وجود حوضی در مقابل خود از دوره‌ زندیه تا بحال سالم و مستحکم برجای مانده است.
• عمارت یا کوشک باغ به‌ شکل هشت‌ ضلعی است و از نظر ظاهر تقریبا مشابه عمارت کلاه فرنگی باغ نظر شیراز است.
• به داخل عمارت که برویم، حوضی از سنگ مرمر یکپارچه را در وسط کوشک می‌بینیم. علاوه بر این چهار شاه‌ نشین در چهار گوشه‌ عمارت وجود دارند.
• در میان این شاهنشین های باغ جهان نما، اتاق های 2 طبقه قرار دارد.
• اتاق‌های شاه نشین‌ها دو طبقه بوده و هیچ نقشی از کاشی‌کاری ندارند.
• احتمال داده می‌شود که نقاشی‌ها و تزئینات داخل و بیرون عمارت با گذر زمان از بین رفته باشد و اکنون آنچه که در این عمارت می‌بینیم سادگی باشکوهی محاصره شده با جویبار و درختان است.
• گفته می‌شود این عمارت آجری در گذشته پنجره‌های چوبی داشته که توسط مالک خصوصی آن برداشته شده و به‌جای آن‌ها پنجره‌های آهنی نصب شده‌اند.
• نمای عمارت كلاه فرنگی باغ جهان‌ نما شیراز از آجر است.
• بدنه و لبه‌های حوض‌ها با قطعات سنگ‌های سرخ فام ساخته شده است.
• دیوارهای آجری و قدیمی باغ جهان‌ نما شیراز از بیرون به همان صورت اصلی ِ خود نمایان است. پس این دیوارها با قطعات سنگ نیمه تراش ساخته شده است.
• نمای دو سوی دیوارها دارای طاق نما است. لچكی‌های طاق نماهای داخلی در دوره زندیه كاشیكاری شده ولی بر اثر بی توجهی كاشی ها فرو ریخته و فقط قطعات كوچكی در بعضی جاها باقی مانده است.
• دیوار غربی كمی نشست كرده و انحنایی به طرف داخل دارد.
• پوشش گیاهی باغ جهان‌ نما نیز بسیار جذاب بوده و از انواع درختان تنومند سرو و کاج، شمشاد، گل‌های داوودی، نارنج و اطلسی و بنفشه‌های چشم نواز تشکیل می‌شود.
• باغ جهان‌ نما سابقاً از آب ركن‌آباد مشروب می‌شده ولی در این زمان كه مقدار آب كاریز ركن آباد كاهش یافته ،به جز لوله كشی در قسمتی از باغ، چاه حفر گردیده كه مقداری از آب مورد نیاز این باغ معتبر و تاریخی را تأمین می‌كند.
• درهای باغ جهان‌ نما شیراز از دو سو مقابل هم قرار گرفته و قرینه بودن آنها وضع جالبی به وجود آورده است.
• در وسط این خیابان حوض مربع شكلی است كه پهنای این حوض به اندازه خیابان است و برای این كه بتوان از دو طرف آن گذشت، سر در باغ های دو سو به اندازه سی پا عقب نشسته است.

سخن آخر

باغ جهان نما در حد فاصل تنگه الله اكبـر و دروازه ورودی شیراز است. گویا حدود و طرح کلی موجود باغ غیر از ساختمان کوشک میانی و برخی عمارتهای جانبی نسبت به قبل تغییر چندانی نکرده است.

سابقه آبادانی باغ جهان‌ نما شیراز که همراه سه باغ مشهور دیگر، یعنی باغ ارم، باغ دلگشا و باغ تخت از قدیمی ترین باغ های شیراز به شمار می روند ، به دوره حکومتی آل مظفر و آل اینجو می رسد. این باغ در گذشته در خارج از محدوده شهر و در دشتی به نام « جعفرآباد » واقع شده بود.

امروزه باغ جهان‌ نما در ضلع شمالی چهارراه حافظیه و در نزدیکی آرامگاه حافظ واقع شده است. این باغ در دوره های گوناگون، با تغییرات زیادی روبه رو شده است، اما می توان گفت که باغ جهان نمای امروز همچنان به کیفیت ساختاری عهد زندیه باقی است.

ساختار هندسی باغ جهان نما به شکل مربعی است با مساحت حدود 5 هکتار که 3500 مترمربع آن فضای سبز می باشد و عمارت اصلی آن در مرکز هندسی و در تقاطع محورهای اصلی باغ واقع شده است.

دو محور عمود بر این بنا  باغ را به چهارباغ کوچک تر تقسیم کرده که همان الگوی چهارباغ را شکل داده است.

در رابطه با نظام کاشت و وضعیت پوشش گیاهی باغ جهان‌ نما باید گفت که امروزه در محورهای اصلی، همان درختان سرو و کاج قدیمی وجود دارند. معماری این باغ هر بیننده‌ای را شگفت زده می‌کند. نحوه چینش درختان باغ جهان نما در اطراف جوی و تنوع پوشش گیاهی از زیبایی‌های باغ هستند. همانطور که گفتیم بخش اصلی درختان از سرو و نارنج تشکیل شده اما تنوعی از کاج و درختان میوه نیز در باغ موجود است.

باغ جهان نما در سال ۱۳۸۱ ، پس از تصویب شورای توسعه فرهنگی استان فارس توسط سازمان مسکن و شهرسازی تملک شد و برای احیا و نیز ایجاد باغ موزه ادبیات ایران و اتصال به مجموعه حافظیه در اختیار شهرداری شیراز قرار گرفت . این باغ در تاریخ ۱۳۵۱/۸/۲ با شماره ۹۲۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

منابع:

Persian gardens

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان