معماری ايلخانی (Ilkhanate architecture)

سبک معماری ايلخانی مستقيماً از سبك آثار ساختماني دوره سلجوقی اقتباس شده است. ایلخانان دودمان مغولی در ایران بودند و می توان گفت: معماري سلجوقي و ايلخاني از حيث اوضاع و شرايط متظاهر شدنشان با هم شباهت دارند. آثار ساختماني معماری ايلخاني که یکی از انواع سبک معماری آذری در معماری ایرانی اسلامی است و اشكال دوره هاي قبل و خصوصيات طرح و جزئيات آنها را منعكس مي كند.

در معماری ایلخانی ساختمان هاي ديني از قبيل مساجد و مدارس و زيارتگاه ها و مقبره ها بر ساختمان هاي غيردينی رجحان داد شد و اين نشانه كاميابي اقتصادي آن زمان است.

یکی از خصوصیات برجسته معماری ایلخانی مهارت فوق العاده در ۴ عنوان مختلف به عمل می آمد. نمونه های طریق استفاده از گچ در معماری ایلخانی عبارت اند از: سفیدکاری نواحی با مهارت فوق العاده در گچ کاری و استفاده زیادی بود که از آن به ساختن کتیبه و محراب ، تلفیق آجر کاری و گچ کاری که بوسیله رنگ برجسته به نظر می رسیدند می توان اشاره کرد.

خصوصیات معماری ایلخانی

• در ساختمان هاي معماری ايلخانی اهميت زيادي به عموديت و ظرافت اشكال منتخب داده شده است و با مقايسه با آثار ساختمان هاي سلجوقي، نسبت اطاق ها تغيير داده شده و اطاق ها از نظر بلندي، نسبت به اندازه هاي افقيشان، بلند شده اند.
• در دوره ايلخانان نسبت به دوره سلجوقيان، ايوان ها باريک تر و قدرت ساختماني بنا عمداً تمركز داده شده است. حد فاصل خارجي و داخلي ديواره ها و جرزها در عمق كار شده و به همين جهت ديوارهاي ضلعي نازك و جرزهاي سنگين گوشه اي بوجود مي آورد. در داخل شبستان ديوارها را به همان ترتيب نازك مي ساختماند و فقط نقاطي را كه تمام سنگيني گنبد بر روي آنها بود، ضخيم می ساختند.
• از دوره ساسانيان معماران ايرانی از نيم طاق به عنوان واسطه ميان محوطه مربع شكل بنا و گنبد مدور استفاده مي كردند. استعمال اين شكل باستاني مداومت يافت، بدون آنكه بناهاي مسلمان احساس كنند كه براي قرار دادن گنبد بر روي ساختمان مربع شكل به شكل ديگري از بنا نيازمندند.

با اين حال نيم طاق، مياني سايه افكن ظاهراً حساسيت سازندگان را عليه خود برمي انگيخت و در دوره سلجوقيان قبه هاي مقرنس براي از ميان بردن نيم طاق مياني بكار رفت. در معماری ايلخانی نوع و شكل قبه و گنبد سلجوقيان ادامه پيدا كرد و قبه هاي مقرنس رونق بيشتري پيدا كرد.

رابطه ابنيه با محل آنها در معماری ایلخانی

• مقبره های معماری ايلخانی به پيروي از رسم قديم جدا ساخته شده و از همه سمت باز بوده است. شواهد ابنيه ي باقيمانده (دورهٔ مغول‌ها) نشان مي دهد كه قبور سلاطين در نقاط مخصوص قرار داده مي شد و قبر افراد بسيار مهم گاهي در ناحيه اي معمور در نزديكي مسجد يا زيارتگاه انتخاب مي شد، ولي محل معمول براي ساختمان مقبره هاي برجي يا زيارتگاه يكي از قبرستان هاي محلي بود.
• علاوه بر مقبره های ساخته شده توسط معماری ایلخانی يك نوع ساختمان ديگر نيز معمولاً منفرد است و آن كاروانسراها بود كه يا در خارج شهر در امتداد جاده هاي تجاري و يا نزديك دروازه شهر ساخته مي شد.
• بناهايي كه براي مصارف ديگر ساخته مي شد معمولاً در نواحي آباد برپا مي گرديد و جهت معين و محور طولي داشت. چون اين بناها جنبه ديني داشتند، جهت آنها در جهت معين محراب قرار داشت و طول بنا از سردب ورودي تا محراب بود.

نقش استاد كار ماهر در معماری ایلخانی

نام عمده اي از استادكارها كه در ساختمان ها يا تزئين بعضي از ابنيه معماری دوره ایلخانی دست داشته اند در نقاط مختلف ساختمان ها باقيماند همكاران است. از جمله در كتيبه هاي تاريخي و در انتهاي كتيبه هاي ديني يا به صورت امضا در كتيبه هاي محراب يا در داخل حاشيه يا صفحه يا دايره ي كوچكي كه مخصوص اين كار تعبيه گرديده است.

روش و مصالح ساختماني در معماری ایلخانی

به نظر مي رسد كه از دوره هاي قديم تر مداركي حاكي از طرح ريزي و نقشه كشي قبل از آغاز ساختمان وجود داشته باشد و فقط يك مدرك كوچك مي رساند كه ساختمان معماری ايلخاني از روي نقشه هاي مطالعه شده ساخته مي شده است.
در مورد آثاري كه تزئينات مفصل و پركارتر دارند احتمال مي رود كه براي انجام و اتمام قسمت هاي تزئيني وقت بيشتري لازم بوده تا براي زيرسازي خود بنا.

استفاده از آجر در معماری ایلخانی

• آجر معمولي
• آجر كوچك: آجرهاي مربع شكل بكار رفته در دوران سلجوقي
• آجر تراشدار: خشت تر را در قالب معمولي تراشيده و با چاقو يا سيم تغيير شكل داده و بعد پخته اند. به كار رفته در ساختمان ها با آجركاري مفصل
• آجر قالبي مخصوص: به اشكال معين براي قسمت هاي مختلف و مخصوص بنا، از قبيل ستون چه هاي زاويه
• آجر مستعمل: در بسياري از ساختمان اين دوره از آجر قديمي استفاده مي شده است
  

  

استفاده از خشت در معماری ایلخانی

نحوه استفاده از خشت در بنا به سه روش مختلف صورت می گرفت:
•  كليه بنا از خشت
•  ديوارهاي پايين از خشت و گنبد از آجر
•  هسته مركزي ديوار از خشت و سطح نماي آن از آجر

استفاده از گچ در معماری ایلخانی

گچ فقط در سطوح داخلي بكار برده شده است. ممكن است تصور شود كه علت عدم استفاده از گچ براي سطوح خارجي آن بود كه گچ در مقابل تغييرات هوا استقامت كمتري دارد و همچنين انعكاس نور خورشيد در آن شديد است، ولي احتمال قويتر آن است كه سليقه ايرانيان اقتضاء نمي كند كه در خارج بنا گچ بكار برده شود، زيرا در ابنيه اسلامي ممالك ديگر سطوح خارجي با گچ پوشيده يا سفيدكاري شده است.

طرز استعمال گچ در ابنيه معماری ایلخانی

• گچ به عنوان كمك و ماده الحاقي به ساختمان
• توپي هاي ته آجري
• سطوح گچي مسطح
• گچ در برجسته كاري بلند
• تزئين گچي توپر و توخالي
• گچكاري وصله اي
• گچكاري رنگي

خصوصيات ساختماني در معماری ایلخانی

• شالوده: از فرسودگي و سايش اطراف بناهاي موجود معلوم مي شود كه پي بنا معمولاً از سنگ و قلوه بوده است.
• پلكان: در همه سازه هاي اين دوره پله هاي معمولي داخل مارپيچ كه دور ستون مدور آجري مي گردد وجود دارد.
• طاق ها: دوره ايلخانان براي تكامل گنبد دو جداره آجري ممتاز است و انواع ديگر طاق هاي اين دوره از دوره سلجوقيان معمول و متداول بوده است. از اين دوره هيچگونه وسيله جديد فني و اشكال تازه پديد نيامده و چون سطوح ساختماني زير طبقات طرح هاي تزئيني پنها بود، علاقه زيادي نسبت به زيرسازي و ابتكار ساختماني در انها نشان داده نمي شد.

انواع طاق هاي معماری ايلخاني

• طاق ضربی
• طاق روی جرزهای مربع یا مربع مستطیل
• نیم گنبد
• طاق های مقرنس

نحوه استفاده از طاق ها در معماری ایلخانی

• سطوح داخلي طاق ها را به انواع مختلف تزئين مي كردند، ولي سطوح خارجي در معرض باد و باران و هوا قرار داشت. براي حفاظت سطح خارجي طاق با آن را با كاهگل يا خاك اندود مي كردند يا پوششي از آجر صاف روي آن قرار مي دادند.
• بناهاي معماری ايلخانی مانند بناهاي دوره سلجوقي سعي داشتند طاق هايي با حداقل قالب و چوب بست بنا كنند.
  استفاده مداوم از گچ عامل مهمي بود كه بناهاي ايراني را قادر مي ساخت بدون قالب نگهدارنده مركزي، طاق هاي بزرگ بسازند.
• در ساختمان هاي موجود از معماری ايلخانی فواصل وسيع بين دو جرز كه با طاق پوشيده شده باشد كمتر ديده مي شود. به علاوه به نظر مي رسد كه بناهاي آن دوره علاقه زيادي به ساختن انواع و اقسام اشكال گوناگون نشان نمي دادند. به همين جهت در حالي كه هر يك از طاق هاي نقاطي از مسجد جامع اصفهان كه به دوره سلجوقيان نسبت داده مي شود، با طاق مجاور خود فرق دارد، در مسجد جامع ورامين چند نوع محدود به كرات بكار رفته است
• در ابنيه معماری ایلخانی طاق هاي راهرويي غالباً ساخته شده و طاق هاي گوشه اي متداول بوده است.

گنبددر معماری ایلخانی

بيست و هشت عد از ابنيه معماری ایلخانی داراي گنبد هستند و تعدادي ديگر که زماني گنبد داشته اند باقي نمانده است.

انواع گنبد در بناهای دوره ایلخانی

• گنبد منفرد
• گنبد دوجداره واقعی
• گنبد داخلی که زیر سقف مخروطی شکل با گنبد چادری چند سطحه پنهان استهر سه نوع گنبد قبل از معماری ایلخانی در ايران مرسوم بوده است. نوع اول زاويه مستقيم گنبدهاي دوره ساساني است و نمونه هاي بسياري از آن در ابنيه سلجوقي پيدا مي شود. واضح‌ترين نمونه اصلي نوع دوم، مقبره سلطان سنجر در مرو است و معروف‌ترين نمونه نوع سوم، گنبد قابوس مي باشد.
  در گنبدهاي معماری ايلخانی كوشش براي ازدياد عظمت و ابهت و يافتن راه حل تازه براي مسائل ساختمان آشكار است. گنبد دو بر در ايران، كه در اين كه در اين دوره آغاز شد تا دوره تيموري و صفوي ادامه يافت.
  گنبدهايي كه در اين دوره ساخته شده است از لحاظ نسب و سنت مستقيماً به دوره ساسانيان ،با واسطه دوره سلجوقيان مي رسد و در ضمن توجه خاصي مبذول گرديده كه ساختمان آن طوري باشد كه حداكثر استحكام ممكن رعايت شده باشد.

ویژگی های عناصر ساختماني در معماری دوره ایلخانی

• تغيير نسبت ارتفاع و عرض اطاق
• تركيب نماي ايوان
• افزايش بلندي ساختمان هاي گنبدي شكل
• افزايش ارتفاع مقبره هاي برجي
• تركيب هاي باريك
• باريك جلوه دادن جزئيات ساختمان
• شيوه ها و مصالح تزئيني

تزیینات معماری ایلخانی

• کاشی هایی که از یک رنگ به وجود می آمدند در دوران ایلخانان به عنوان تزیین بنا کاربرد داشتند و به کاشی یک رنگ مشهور هستند.
• کاشی هایی به رنگ سفید و قهوه ای و بادمجانی و رنگ زرد طلایی در این دوره دیده می شوند . همچنین مایه گرفتن از دو رنگ آبی روشن و سیر در قرن هشتم رواج بیشتری داشته است که از تزیینات این دوره محسوب می شود.
• تلفیق آجر و کاشی سنتی در آرایش بناهای مذهبی و غیر مذهبی از قرن هفت به بعد توسعه یافت و از تزیینات معماری ایلخانی به شمار می رود.
• استعمال رنگ آبی شفاف در کاشی کاری و پوشاندن گنبدها از کاشی های کبود براق مخصوصاً بعضی از بناهایی که از معماری ایلخانی باقی مانده است.
• تزیینات نقاشی آن که تصویرهای حیوانات درنده و اژدها و پرندگان رنگارنگ و مناظر مختلف هستند.
• به کار بردن شکوفه چینی گل نیلوفر آبی معروف به لوتوس در تزیینات ابنیه این دوره اهمیت فوق العاده یافت.
• طرح هایی از پیکره هایی از خاور دور یعنی ققنوس همراه با ابرهای کپه کپه ای و مفتولی از گلهای نیلوفر آبی که از قبل هم ذکر شد و گلهای صد تومانی نیز از طرحهای تأثیر گرفته از چینیان است که در تزیینات بناهای متعدد معماری ایلخانی به خوبی مشاهده میشود.

معرفی برخی بناهای مهم معماری ایلخانی

کاخ تخت سلیمان

این کاخ تزیینات وافری را در خود جای داده است. سطوح نقش و نگار دار آن که برخی با لعابهای سبز رنگ پوشیده شده است . از اره های لعاب دار با کاشیهای ستاره ای و صلیبی ، کاشیهای چند ضلعی و مستطیلی با نقش های تجسمی همچون صحنه های حماسی و شعرهای غزل گون و نگاره های چینی مثل ققنوس و اژدها و نوشته هایی طولانی از شاهنامه تزیین داده شده اند.

این تزیینات برخی ریشه بومی دارند به خصوص کاشی کاری ها همچنین تأثیر شدید تزیینات چینی در تزیینات این کاخ باعث بازنگری بنیادین در تاریخ شناسی این تأثیر بر نقاشی ایران شده است در  تزیینات زیبای کاخ به تأثیر عناصر تزیینی شعرهای عون و حى ريشه چینی در تزیینات معماری ایلخانی می توان اشاره کرد.

محراب و مقبره اولجاتیو

بنای برجسته معروف زیبا و واقعیت قابل ستایش معماری ایلخانی که می توان این بنا را یکی از مشخصه های تزیینی دوران ایلخانان عنوان داد . این محراب یک شاهکار عظیم گچ بری تزیینی است که دارای نقوشی منحصر به فرد است که اغلب هنر شناسان را به تحسین و تمجید وا داشته است.

این آرامگاه نمادی از آرایش تزیینات معماری ایلخانی است. در ابتدای فضای داخلی با کاشی کاری لعابی جلوه یا فته در مقیاسی است که تاکنون بی سابقه بوده است.همچنین دارای طرح های آجرکاری و کاشی کاری بوده است . تزیینات داخلی با پوشش گچ سفید که روی آن دارای کتیبه های متعدد و طرح های هندسی و گل و بته با رنگ آبی روشن است منقشی شده است.

محراب اولجاتیو در انتهای جنوبی نمازخانه واقع شده است. محراب عالی ترین درجه استادی و مهارت در گچ کاری را نشان می دهد و از حیث سبک با محرابهای زمان خود فرق دارد هم از جهت طرحها و اشکال و هم از این جهت که سطح جلوی گچ کاملا صاف و مانند معمول برجسته نیست.

ربع رشیدی

این مکان فرهنگی یکی از بناهای تاریخی مربوط به دوره ایلخانی، پدیده ای از هنر و تزیینات معماری ایلخانی به شمار می آمد، که البته به دلیل اختلافات سیاسی بعد از مرگ خواجه رشید الدین به شدت تخریب شد. ولی بقایای آن هنوز هم زیبایی های تزیینی دوره ایلخانی را به نمایش می گذارد. تزئینات کاشی کاری ربع رشیدی شبیه به کاشی های مقبره غازان است . این قطعات شامل کاشی های هشت گوش لعابدار نیلی و آبی می باشد.

همچنین طرحهای تسمه ای با باریکه های سفال نیلی و آبی و قطعات کتیبه که با کندن و تراشیدن به صورت حروف درست شده اند وجود دارد . در قرن هشتم کاشی کاری ایرانی به آستانه تکامل رسیده بود.

نتیجه گیری

در دوره ایلخانی با توجه به شرایط این دوره تحولاتی در تزیینات معماری به وجود آمد که در قبل و بعد از خود بی نظیر بوده است و دوره تازه ای از هنر تزیینی را بر روی ایران گشوده است . در راستای اثبات فرض های پژوهشگر باید گفت که نقوش تزیینی در معماری ابنیه ایران دوره اسلامی با توجه به آثار بر جای مانده که تعدادی از آنها نیز ذکر شد.

اول تحت تأثير نقوش دوران قبل از خود  یعنی سلجوقیان بوده است زیرا که مغولان از ابتدای ورود و تشکیل حکومت ایلخانی مهارتی در معماری و نوع تزئین نداشتند به این دلیل شیوه تزیین دوران سلجوقی را که خود دوره شکوفایی از این هنر است را ادامه دادند.

دوم مغولان پس از تشکیل حکومت در ایران عادات و شیوه تزیین مغولی چادرها و یورتهای خود را در شیوه تزیین معماری شهرنشینی وارد کردند و خواسته یا ناخواسته باعث به وجود آمدن نوع خاصی از تزیین شدند که بزرگ نمایی و جلوه بسیار زیادی داشت وجود گنبدهای عظیم کشتی کاری شده و براق و محراب های گچ کاری شده با نقوش بسیار زیاد و متنوع از این جمله اند.

سوم از آنجایی که روابط سیاسی نفوذ بسیار در ایجاد روابط فرهنگی و هنری بسیاری بین ایران و چین جا به جا شد که در هر دو کشور بسیار تأثیر گذار بود . در زمینه معماری نیز نقوش تزیینی خاصی را ایرانیان از چینیان وام گرفتند که با توجه به آثار موجود و ذکر پژوهشگر نفوذ رنگ آبی لاجوردی و نقوش حیوانات مختلف از جمله حیوانات افسانه ای چینی و گل هایی مثل نیلوفر آبی و صد تومانی از این جمله بوده اند .

البته نکته شایان ذکر این است که نباید گمان شود که تزیینات معماری ایلخانی به طور کامل وارداتی بوده است و آنها طرح خاصی را در تزیین در نینداختند، بلکه باید گفت: آنان این عناصر تزیینی را گاهی تلفیقی به کار برده و در کشوری حکومت می کردند که خاصیتش جذب و هضم فرهنگ ها و تزیینات گوناگون بود.

منابع:

The Art of the Ilkhanid Period (1256–1353)

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان