The architecture of the Timurid Empire

معماری تیموری

معماری تیموری ریشه در معماری دوره های پیشین چـون دوره آل مظفر دارد. دودمانی ترکتبار، پارسی‌مآب و مسلمان در خاورمیانه که می توان گفت: دوران حکومت تیموریان یکی از درخشـان تـرین ادوار تمدن اسلامی و دوران اعتلای هنر و معماری است. سبک اصلی معماری دوره تیموریان در محدوده ی مثلثی بین سه شهر مشهد، سمرقند و هرات شکوفا شد. که بناهای هرات شباهت بیشتری به بناهای خراسان امروز دارد و شاید بتـوان آن هـا را پلی میان ماوراءالنهر و مرکز ایران دانست.

در معماری دوره تیموریان ، معماری از نظر عظمت و غنای تزئینات بـه شکوفایی کم سابقه ای دست یافت که در ابنیه هایی چون مدرسه غیاثیه خرگرد ، مدرسه دودر ، مسجد گوهرشاد و بی بی خانوم قابل مشاهده هستند.

تاریخچه معماری تیموری

معماران نقاط مختلف ایران در شکل گیری معماری تیموری نقش داشته اند، چرا که تیمور پس از فتوحات خود، شهر سمرقند را به پایتختی انتخاب کرده و برای آبادانی آن، معماران و هنرمندان را به آنجا دعـوت کرد.

این هنرمندان به ایجاد بناهای متعدد اقدام کردند و سرانجام در قرن نهم، سمرقند مركـز ابـداعات هنرهای اسلامی شد که با بهره گیری از معماری دوره های قبل سبکی جدید را شکل دادند که اوج رونـق و پیشرفت آن را در دوره حکمرانی شاهرخ تیموری شاهد هستیم.

تیمور برای آبادانی شهرها به ویژه توسعه شهر سمرقند اهمیت زیادی قائـل بود. استادان و معماران این دوره نیز در این فضای ایجادشده، مهارت و ذوقشان را در این ابنیـه بـه کـار گرفتند، که حاصل آن شکل گیری سبک خاص معماری تیموری بود که هم مکمل شیوه های پیشین و هم مؤثر بر معماری دوره های بعد گردید .

حمایت از هنر و اهتمام به ساخت بناهـای باشکوه در دوره هـای جانشین های تیمور نیز ادامه یافت. شاهرخ، همسرش گوهرشاد و نیز تعدادی از وزیران و امیران این دوره همچون پیر احمد خوافی و جلال الدین فیروز شاه فعالیتهای عمرانی قابل توجهی داشتند.

تزیینات معماری تیموری

از نظر تزیین بناها، این دوره از ادوار مهم معماری سنتی ایرانی است. شیوه تزیین با کاشی معرق در دوره تیموریان، نشانگر آن است که هنرمندان این دوره در شیوه تزیینی به حد اعلای مهارت، دست یافته بودند به طوری که در کمتر دوره ای، این چنین تزیین کاشی کاری مشاهده شده است.

مساجدی مانند گوهرشاد مشهد، کبود تبریز، مدرسه خرگرد خراسان، مسجد جامع تیمور در سمرقند و همچنین بناهای ساخته شده در بخارا و هرات، نشان دهنده ی برجستگی هنر کاشی کاری و کاربرد آن در بناهای مذهبی معماری تیموریان است.

نمونه کاشی های هفت رنگ آرچی لرن از تیموری تا قاجار

ویژگی های سبک معماری تیموری

• در معماری دوره تیموریان ، نوآوری هایی از نظر ساختمان سازی به وجود آمد . مساجد این دوره اصولا براساس پلان و طرح مساجد سلجوقی ساخته می شد .
• کاربرد عناصر تزیینی اصلی در معماری به شیوه ی سنتی ادامه یافت و تیموریان طاق بندی و انواع کاشی سنتی را به مرحله کمالی بی سابقه رساندند.
• نظام طاق بندی سکنج از مهمترین نوآوری معماری تیموری است .
• در ساختمانها ، مخصوصا در ساختمانهای مذهبی همیشه گنبدی می ساخته اند که این گنبد نیز ویژگی خاصی داشته اند.
• بناهای معماری تیموری ، معمولا دارای ایوان بوده اند ، ایوان هایی که به صورت نیم دایره ای با اطاق های کوچک و بزرگ ساخته شده اند . وقتی بنایی ساخته می شده ، پایه های زیادی به هدف استحکام بخشیدن بناها به کار می برده اند.

خصوصیات مهم معماری تیموری

۱. خطوط اصلی در نماها : بدون اینکه قطع شوند ، اغلب ادامه می یابند و این خطوط عمودی و موازی حتی بر روی گنبدها نیز کشیده شده اند تا بنا را بلندتر نشان دهند .

۲. کشیده بودن شکل گنبدها

۳. بلند بودن سر درهای ورودی بنا و ایوان ها

۴. بلند بودن ساقه گنبدها

5. وجود تاق نماهایی که دو طبقه را طی می کنند بدون اینکه در فاصله دو طبقه قطع شوند .

۶. وجود تزیینات به صورت اجرای جداگانه آنها از استخوان بندی بنا . استفاده از چوب برای قسمت زیر پوشش ها ( برای سرعت کار )

7. کشاندن تاق های اصلی پوشش ها تا زیر گنبد ( برای بلندتر نشان دادن سقف )
8. استفاده از کلیل یا قوس های بزرگ برای پوشش های کوتاه
9. به کار بردن رنگ لاجورد در تزیینات کاشی

۱0استفاده  از رسمی سازی در پوشش سقف ها

۱1. به کاربردن رنگ طلایی در تزیینات نقاشی و کاشی کاری

12. وجود طرح های خاصی در کاشی کاری ، گچ بری و نقاشی ، مانند استفاده از اره ها و یا مشبک های با طرح شش گوش در کاشیها

ویژگی کالبدی عناصر معماری تیموری

یکی از مهمترین جنبه های معماری تیموری ابلاغ اشتیاق بانی بناها بوده که در منابع ادبی فراوان است. این اشتیاق خواهان خلق زیبایی نبوده، بلکه آن نوع جلال و شکوهمندی را می خواسته که قدرت سلسله را منعکس سازد. مقیاس و تجمل دو صفت عمده برای نمایش عظمت و رفعت بانی بود.

• در معماری دوره تیموریان بیشتر از هندسه در طراحی استفاده می کردند.
• از جمله دیگر ویژگیهای معماری تیموری میتوان به وجود رنگ طلایی در کاشی کاری ، غلبه رنگ لاجوردی در تزئینات کاشی اشاره کرد.
• گرایش به ارتفاع ویژگی بعدی معماری دوره تیموریان است. در این دوره به روش هایی سعی در بلند جلوه دادن بناها میکردند ، از جمله با ایجاد خطوط موازی و عمودی در نمادها ، به طوری که چشم را به طرف بالا می کشاند.
• کشاندن طاق های اصلی پوشش ها تا زیر گنبد برای بلندتر نشان دادن سقف ، ایجاد طاق نماهایی که دو طبقه را طی می کنند بدون اینکه در فاصله این دو طبقه قطع شوند ، مانند مدرسه غیاثیه خرگرد و مدرسه دو در مشهد.
• ایوان ها و سردرهای بلند بناهای معماری تیموری با کاشی های معرق زیبا تزئین شده اند و گنبدهای پیازی شکل و شیاردار که بیشتر با کاشی های لاجوردی تزئین شده از مشخصات خاص این دوره است که بناهای عهد تیموری را از معماری دیگر دوره های تاریخی متمایز میسازد.
• همچنین از انواع گنبدهای چندپوش و منفرد استفاده شده است . گنبدهای سرپوش نخستین بار در این و عهد ظاهر شدند که قدیمی ترین مورد آن در آرامگاه گوهرشاد هرات بکار رفته است.

بناهای معروف معماری تیموری

از جمله بناهای معماری دوره تیموریان می توان به آرامگاه خواجه عبدالله انصاری که به دستور شاهرخ ساخته شـد ، مصـلی هـرات و مسجد گوهرشاد که به امر گوهرشاد بنا گردید و نیز مدرسه غیاثیه خرگرد که به دستور پیر و احمـد خـوافی بنا شد ، اشاره کرد.

مساجد دوره تیموریان

مساجد تیموری در معماری اسلامی ایرانی به سبک چهار ایوانی و دارای فضای باز و وسیع در داخل بودند. استفاده از کاشی در داخل مساجد یکنواختی و زیبایی خاصی به آنها داده است که مسجد جامع تیموری ( بی بی خانوم ) در سمرقند بهترین نمونه آن است.

از دیگر مساجد باشکوه معماری دوره تیموریان باید از مسجد گوهرشاد نام برد که بهترین و باشکوه ترین مسجد در عصر خود بود. از جمله مساجدی که در دوره تیموریان ساخته شدند می توان موارد زیر را برشمرد:

مسجد جامع نیشابور، مسجد گوهرشاد، مسجد جامع اوبـه هـرات، مسجد جامع بجستان، مسجد جامع غوریان هرات، مسجدشاه مشهد، مسجد جامع قاین، مسجد جامع ایرانـدآباد یـزد، مسجد جامع اردکان ، مسجد ابونصر پارسا بلخ، مسجد حظیره ( حظيـره مـلا ) یزد ، مسجد کهنو یـزد ، مسجد پیر حسین دامغـانی یـزد ، مسجد چهارمنار ( خضرشاه ) یزد ، مسجد جامع وزنه اصفهان: مسجد سرپلک یزد، مسجد بی بی خانوم، مسجد حوض کرباس، مسجد شمع ریزان هرات

مسجد گوهرشاد

این مسجد یکی از زیباترین آثار معماری دنیا محسوب می شود . برخی از تزئینات این بنا به شیوه آثار و بناهای سمرقند است. بنای مذکور به نام بانی آن گوهرشاد بیگم همسر شاهرخ تیموری نام گذاری شـده است. ساخت این مسجد در سال ۸۲۱ ه. ق به سبک مساجد چهار ایوانی آغاز گردید و تکمیل آن و حدود ۱۲ سال طول کشید. مسجد مذکور به وسیله معماران شیرازی و زیر نظر یکی از مهم ترین معماران این دوره یعنی قوام الدین شیرازی در مساحت ۲۷۵۰ با زیربنای ۶۰۴۸ متـر بنـا گردیده است.

مسجد بی بی خانوم

این مسجد عموماً به نام مسجد بی بی خانوم که همسر تیمور بوده است موسوم گردیده است. این مسجد بزرگ ترین مسجد آسیای میانه و بـه صـورت چهـار ایـوانی در محوطه ای مستطیلی شکل به ابعاد ۱۶۷ * ۱۰۹ متر بنا گردیده است ، بنا بر کتیبـه هـای روی ایوان مقصوره و سردر ورودی ، پایان کار ساختمان مسجد در ۸۰۶ ه.ق بوده است.

در قسمت شرقی حیاط ورودی اصلی مسجد قرار دارد. گنبدهای کوچک جانبی در بالای چند ردیف مقرنس روی گریوهای گنبد استوانه ای از کاشی آبی روشـن و کتیبه هایی به خط نسخ در طرح هزار بافت قرار دارند، که تنوع تزیینات معماری تیموری را نشان می دهند.

از چهار زاویه آن مناره های سر برکشیده که هم مشرف بر مدخل ورودی و ایوان قبلی است که مناره ها با پایه های هشت گوش و میله ی استوانه ای شکل هستند یک گنبدخانه بزرگ مربع شکل با ساقه بلند گنبد بر روی تالار چلیپایی شکل محراب قرار گرفته است. بزرگی و حجم تالار محراب به قدری است که تالارهای ستون دار مجاور را تحت الشعاع قرار داده است.

تالارهای کوچک گنبدی در پشت ایوان های جانبی، جلوه بصری بر محور جانبی بخشیده است. سفالینه های بی لعاب علاوه بر فنون تزئینی دیگر ، در کتیبه پی بنای ایوان قبله به کار رفته و نسب نامه موجود در مدخل ورودی سنگی را تکرار کرده و نسب تیمور را به چنگیزخان رسانده است.

مسجد جامع نیشابور

این مسجد یکی از آثار باستانی شهر نیشابور محسوب می شود که بانی و تاریخ بنای آن در سنگ نوشته ای که اکنون بر پایه شبستان ضلع جنوبی مسجد نصب است ، پهلوان علی بن یزید و زمان بنای مسجد سال ۸۹۹ ق . بیان گردیده است. مدفن بانی مسجد در زاویه شمال شرقی واقع است.

مساحت کلی آن حـدود ۷۰۵۰ مترمربع است که متجاوز از ۴۵۹۰ مترمربع آن زیربنا و بقیه ، صحن مسجد را تشکیل می دهد . این مسجد از جمله مساجد دو ایوانی است و از مصالح بکار رفته در آن می توان به آجر اشاره کرد.

دو ایـوان شمالی و جنوبی دارای آجرکاری و طاق های زیبا است که ایوان جنوبی ، بزرگ ترین و زیباترین ایـوان و و ۱۹/۵ متر ارتفاع دارد. بر بالای محراب ایوان جنوبی جامع نیشابور بر روی سنگ اشعاری نقش شده که حاکی از تعمیر مسجد توسط عباسقلی خان بیات ، حاکم نیشابور در سال ۱۱۹۵ ق . است. در دو طرف ایوان شمالی دو سنگ نوشته از زمان شاه عباس صفوی به تاریخ ۱۰۲۱ه.ق نصب است که حاکی از بخشش و تخفیف مالیات اهالی است.

مسجد شاه

در جوار مسجد گوهرشاد آغا ، مسجدی به نام مسجد شاه ( مسجد ۷۲ تن شهید ) قرار دارد که بنای آن را هم به دوره شاهرخ  نسبت می دهند . این مسجد معماری دوره تیموریان دارای گنبدی بزرگ ، مزین به کاشـی کـاری و نیز دو مناره و فضایی مناسب است. از مطالعه متن کتیبه ایوان آن که به خط ثلث و با کاشی سفید در متن لاجوردی نقش بسته ، معلوم می شود که بنا در سال ۸۵۵ ق . به پایان رسیده است.

مسجد میر چقماق یزد

مسجد میر چقماق بعد از جامع یزد از بهترین مساجد یزد است که در قرن نهم هجری ساخته شده است . به موجب کتیبه ای که به خط محمد حکیم نوشته شده است ، سال اتمام بنا ۸۴۱ ق . ذکـر شـده است و ساختار بنا و تزئینات آن حدود بیست سال به طول انجامیده است این بنا ساخته و موقوفه میر جلال الدین چقماق شاهی و همسر وی فاطمه خاتون است.

ورودی های مسجد با دو جهت شرقی و شمالی بـه ایـوان بلنـد خـتم مـی شـود . مسجد دارای دو شبستان زمستانی و تابستانی است که در قسمت تابستانی آن ( بالای محراب ) بادگیر بسیار زیبایی قـرار دارد. در دو طرف شبستان مسجد طاق نماهایی وجود دارد که قسمت عقـب آن به دو راهـرو در طرفین منتهی می شود.

بخش ازاره شبستان با کاشیهای شش ضلعی آبی رنگ تزیین شده و بدنه دیوارهـا از گچ سفید و نمای ایوان از کاشی و آجرهای لعاب دار به رنگ لاجوردی و سبز پوشیده شده است. تزئینات گچی در این بنا بسیار ساده و در برخی قسمتها فقط خـط انـدازی و شمسـه گیـری شـده و در قسمت فوقانی برخی دیوارها طاق نماهایی با گچ اجرا گردیده که در عین سادگی ، سبب زیبایی بنا گردیده است.

به جز تزئینات گچی ، فیل پوش های زیر گنبد و کاربندی های ساده اطراف طاق نماها ، دیگر تزئینات گچی در این بنا در دوره های بعد مرمت و بازسازی شده است.

مدارس دوره تیموریان

مدارس معماری تیموری که از مراکز علمی خراسان بزرگ به شمار بخش اعظـم بناهای تاریخی این عهد را تشکیل می دهند . تزئینات به کاررفته در مدارس دوره تیموریان چشم هر بیننده ای را بـه خـود خیره می سازد . این بناها بیشتر چهار ایوانی و در دو طبقه ، دارای حجره هایی برای طلاب ساخته شـده انـد .

از جمله مدارس معماری دوره تیموریان می توان به مدارس : مدرسه غیاثیه خرگرد ، مدرسه دودر ، مدرسه پریزاد ، مدرسه الغ بیگ ، مدرسه سلطان حسین بایقرا ، مدرسه نصرآبادی اصفهان ، مدرسه شاهرخ هرات ، مدرسه تومان آغا هرات ، مدرسه مولانـا الطـف الله صـدر هـرات ، مدرسه مولانا جلال الدین محمد قائنی هرات ، مدرسه امیرقربان شیخ هرات ، مدرسه فیروزشاهی تربت جام و مدرسه گوهرشاد بلخ اشاره کرد که در ادامه به معرفی چند مورد از آنها پرداخته می شود.

 مدرسه غیاثیه خرگرد

این مدرسه یکی از مهم ترین بناهای تاریخی معماری تیموری است که در سال ۸۴۸ ق . بنیان گردیده است . بنـا ازلحاظ ساختمانی ، تزئینات و فنون طاق زنی بدیع آن بارز و مشخص است. غیاثیه از نـام بـانی مدرسه خواجه غیاث الدین پیر احمد خوافی ، وزیر شاهرخ گرفته شده است.

این مدرسه به صورت چهار ضلعی و دارای چهار ایوان بزرگ به پهنای ۴/۵ متر و ارتفاع ۱۱ متـر اسـت. ساختمان مدرسه به صورت دوطبقه ساخته شده و در هر طبقه ۱۶ حجره و در مجموع دارای ۳۲ حجـره است. ورودی مدرسه در ضلع شمالی است که با تزئینات جالبی از کاشی ، معـرق و نقـوش گل وبوته پوشیده بوده که ه به مرور زمان قسمتهای زیادی از این کاشی ها از بین رفتـه انـد.

نمای جبهه ورودی از سه بخش سردرمیانی ، مجموعه طاق نماهـا در طرفین سردرکه شامل سه طاق نما در هر سمت که طاق نمای میانی از بقیه عریض تر، بلندتر و کم عـمـق تـر است  و برجهایی در گوشه های بنا تشکیل شده است. در چهار زاویه بنا چهار اطاق با سقف گنبدی درپوش ساخته شده که با کاشیهای معرق و مقرنس هـای گچی تزئین یافته است.

وجود چهار برج مدور در چهارگوشه ی مدرسه است که با کاشیهای رنگین و معرق تزئین شده و قسمت بالای آنها فروریخته است. در مورد تزئینات کلی بنا باید بگوییم که قطعات بی لعاب به عنوان زمینهی طرح ها همراه باریکه های سفال لعاب دار و هـم چنین در قسمتهایی کاشی معرق به کاررفته است.

کاشی معرق به طور فراوان برای نماهای آشکار و در ایـوان هـا مورد استفاده قرار گرفته است. بالای آزاره ها، دیوارهای مسجد و تالار معروف به تالار وعظ ، دارای طرحهای هندسی منقش بوده که به رنگهای سبز ، آبی ، زرد و قرمز به عمل آمده است . گنبـد ایـن مدرسه دربرگیرنده هشت پنجره است و تکه های شیشه ای که از تالار وعظ به دست آمده ، نشان می دهد پنجره  های گنبد دارای شیشه های رنگارنگ بوده است.

مدرسه الغ بیک

ساختمان مدرسه الغ بیک بین سالهای ۸۲۳-۸۲۰ ق ، در محلی که امروز ریگستان نـام دارد به سبک معماری تیموری بنا گردید ، بنا مستطیل شکل ، دارای ابعاد ۵۶ * ۸۱ متر و چهار مناره در گوشه های مستطیل است که دوسوم ضلع مقابل میدان ریگستان را پیش طاقی به ارتفاع ۳۴/۷ بـه خـود اختصـاص داده است.

صحن این مدرسه با پلان چهـار ایـوانی ساخته شده است . در چهار زاویه بیرونی مدرسه چهار مناره قرار دارد ، ولی بر جداره وسیع مـدخل منـارهای مشرف نشده است. در خصوص تزئینات بنا باید بگویم که تمام بنا به طور کامـل بـا آجرهـای لعـاب دار و کاشی در اشکال هندسی آراسته شده است. اسماء الهی از قطعات کاشی به رنگ آبی روشـن در داخل خطوط هندسی از جنس قطعات کاشی آبی سیر شکل گرفته است.

درب بزرگ چوبی زیبا در آستانه ی ورودی با طرح های هندسی و بن مایـه هـای گیاهی و خطاطی آراسته شده است. بیشتر تزئینات هزار باف و کاشی هفت رنگی این مدرسه را می توان با هزار باف و کاشی هفت رنگ مسجد تیمور مقایسه کرد.

مقبره گوهر شاد در هرات

این مجموعه که شامل مدرسه ، مقبره و مسجد بزرگی است بین سالهای ۱۴۳۷ – ۱۴۱۷ م . توسط قـوم الدین شیرازی ، برای گوهرشاد آغا همسر شاهرخ به سبک معماری تیموری در هرات ساخته شد . مقبره گوهرشاد که به عنـوان گنبـد سبز نامیده می شود ، شامل قبور گوهرشادآغا و بایسنقر است. این مقبره به شکل چهارگوش با گنبدی سه پوشش در مرکز آن بنا شده است.

پایین ترین گنبد که عمیق تر است با طرح هایی از گل و اجسام هندسی نقاشی شده است. گنبد بالاتر شیاردار است و با کاشی کاری آبی و سبز مطابق سبک دوره تیموریان تزیین شده است. بالاترین نقطه گنبد با خطوط قرآنی زینت یافته است. نقاشی هـای سـقف آن زیباترین نوع نقاشی زمان شاهرخ به حساب می آید.

مسجد و مدرسه این مجموعه، پلان چهار ایوانی متداول، با صحنی بزرگ و مناره های بسیار بلنـدی دارد که در هر یک از چهارگوشه بنا قرار گرفته است.

چهار مناره به ارتفاع ۱۲۰ پا در چهارگوشه بنا قرار داشته است. حیاط با رواق هـایی دوطبقه احاطه شده بود . بر روی محورهای حیاط چهار ایوان وجود داشـتـه کـه ایـوان مقصـوره بـا ایـوان ورودی به یک ارتفاع بوده است. از روی مناره ها می توان به غنای تزئین مسجد پی برد که این مسجد کاملا با کاشی پوشیده بوده است. بخش زیرین میله مناره ها دوازده ضلعی و با مرمری حجاری شده از نقوش خطاطی زیبا پوشیده بوده است.

نتیجه گیری معماری عهد تیموری

اگر بناهای معماری تیموری را به لحاظ اهمیت هنری، استحکام و شهرت آنها برشمریم جای اول را مساجد و بعد مدارس، خانقاه ها و زیارتگاه ها و غیره به خود اختصاص می دهند. معماری دوره تیموریان با بهره گیری از معماری ایلخانی و سلجوقی و به کار گیری معماران و هنرمندان ایرانی به ساختار و اصول محکم و کاملی دست پیدا کرد که بناهای به جامانده از این دوره به خوبی این ویژگی های را نشان می دهند مانند عظمت گرایی، پیشرفت در انواع تزئینات، رشد و تعالی در فنون طاق زنی و طاق های متقاطع که از جمله این هنرهاست.

از چشمگیرترین نتایجی که از این دوره می توان دریافت، میزان بناهای عظیم و سترگی است که در دوره تیموریان ساخته شد. ایوانها و سردرهای بلندی که با کاشی های معرق زیبا تزیین شده اند و گنبدهای پیازی شکل که بیشتر با کاشی های لاجوردی تزیین شده اند از مشخصات خاص این دوره است.

همچنین معماری تیموری را می توان اوج کاربرد رنگ در معماری دانست، نمونه ی آن را می توان در مدرسه غیاثیه خرگرد و در کتیبه های کوفی، نسخ و ثلث به رنگ طلایی در زمینه کاشی های آبی مشاهده شود. هرچند تاثیر به سزای اسلام در معماری دوره ی تیموریان قابل چشم پوشی نیست. اما علاوه بر آن در بررسی ترکیب معماری مساجد، در اقلیم های مختلف به این مهم پی می بریم، که عامل آب و هوا در شکل منطقی دادن به بافت شهرها و ترکیب معماری کالبدی مساجد این نواحی نقش عمده ای را دارا بوده است. در واقع نقش عوامل جغرافیایی در تکامل معماری اسلامی غیرقابل انکار بوده است.

منابع:

The Art of the Timurid Period (ca. 1370–1507)

Architecture Iran: Il-Khanid and Timurid periods