Architecture of the Sasanian Empire

معماری ساسانی

معماری ساسانی یکی از برجسته ترین سبک های معماری در تاریخ ایران، از قرن سوم تا هفتم میلادی به اوج خود رسید. این سبک معماری به عنوان نمادی از شکوفایی فرهنگی و هنری دوره ساسانیان شناخته می شود. ویژگی های بارز معماری ساسانی شامل استفاده از طاق های بزرگ و گنبد های مرتفع و دیوار های ذخیم است که به ایجاد فضاهای داخلی وسیع و نورگیر کمک می کند.

این دوره همچنین به خاطر طراحی های پیچیده و تزئینات هنری خود مشهور است، به ویژه در ساخت کاخ ها و معابد. از جمله نمونه های برجسته معماری ساسانی می توان به کاخ تیسفون اشاره کرد که دارای یکی از بزرگترین گنبد های جهان در آن زمان بوده است. به طور کلی معماری ساسانی نه تنها بازتاب دهنده شکوه و عظمت امپراتوری ساسانیان است، بلکه نمایانگر تحولات فرهنگی و اجتماعی آن دوران نیز می باشد. بررسی این سبک معماری می تواند ما را به درک عمیق تری از تاریخ فرهنگ و هنر ایران هدایت کند و اهمیت آن را در تاریخ معماری جهان روشن کند.

تاریخچه معماری ساسانی (دوره ساسانیان)

با روی کار آمدن اشکانیان (پارتها) و در چهار قرن بعد از آن یعنی در دوره ساسانیان تا ظهور اسلام شیوه مرسوم در ایران به شیوه ی پارتی معروف بود. این شیوه سبکی از معماری سنتی ایران را تشکیل داد. و بعدها به الگوی اساسی در طرح ها، عناصر و اجزای معماری اسلامی (درحوزه ایران ، آسیای میانه و عراق) و حتی سایر کشورهای جهان مبدل شد.

ویژگی های معماری امپراتوری ساسانی

1.تأثیرپذیری دوره ساسانیان از دوره های قبل

• استفاده از سنگهای پاکتراش بدون مالت در برخی از بناها
• اختالط هنر بومی با هنرهای یونانی و رومی

2.تاثیرگذاری دوره ساسانیان بر دوره های بعد

• ایجاد بناهایی با یك یا دو یا چهار ایوان طاق پوش
• استفاده از انواع طاقهای مازه دار و گنبد

3.اصول رایج در معماری ساسانی

• معماری درونگرا
• ایوان
• حیاط مرکزی میانسرا
• حیاط رواق دار
• شیوه های تبدیل زمینه چهار گوش یك فضا به گردی گنبد
• استفاده از مصالح بومی
• استفاده از نیروهای کار بومی و محلی
• چیدمان فضا در طرح های مختلف

4.ویژگی های فضایی دوره ساسانیان

• تنوع در طرحها و بهره گیری از اندام های مختلف
• جفت سازی و قرینگی در نیایشگاه ها و کاخ های پذیرایی
• پادجفت سازی و عدم قرینگی در کاخهای مسکونی و خانه ها
• درونگرایی با بهره گیری از میانسرا
• شکوه و عظمت بخشیدن به معماری با بلند مرتبه سازی آن

5.ویژگیهای نیارشی

• بهره گیری از آسمانه های خمیده و تاقی شکل و کاربرد زیبای گنبد در معماری ساسانی و همچنین تاق و تویزه و تاق آهنگ و نیم گنبد
• پی سازی با سنگ لاشه
• گوشه سازی چوبی
• استفاده از فیلپوش در زیر گنبدها
• استفاده از مصالح محلی سنگ لاشه
• خشت و آجر و مالت از مالت های گچی

بناها و فضاهای معماری ساسانی

تمرکز معماری ساسانی به ساخت بنای کاخها و معابد، استحکامات نظامی، برج های یادمانی و … با استفاده از نقشه هایی با عنصر مسلط ایوان، گنبدخانه و صحن است و این نوع از معماری ایرانی توانایی بسیار در برپایی سازه های طاق و گنبد، استفاده استادانه از مصالح در دسترس، به ویژه سنگ لاشه و ملات گچ، استفاده گسترده و هنرمندانه از تزیین گچبری و … داشته است.

بناهای مذهبی در معماری ساسانی

آیین زردشتی دین رسمی ایران دوره ساسانی بود و بناهای مرتبط با این دین از جایگاه مهمی برخوردار بودند. با این حال گونه شناسی این بناها محل بحث است. نظریه ی غالب این است که ساختمان اصلی معابد، بناهای چهارطاقی مستقلی بودند که در زیر آنها آتش مقدس فروزان بوده و در طول مراسم مذهبی از دهانه های چهارگانه برای مؤمنان قابل مشاهده بوده است.

از نقطه نظر معماری بناهای مذهبی دوره ساسانیان را می توان به سه دسته کلی تقسیم بندی نمود:

۱- مجموعه های مذهبی که هسته مرکزی آنها را یک چهارطاقی گنبددار و راهرو مسقف پیرامون آن تشکیل می دهد و فضاهایی با کارکردهای مختلف پیرامون این بخش قرار می گیرد.

۲- آتشکده ها و آتشگاه های آزاد و مستقلی که شامل یک چهارطاقی گنبددار و راهرو مسقف پیرامون آن می شود.

3- چهار طاقی های گنبد دار و مستقلی که چهار دهانه وسیع و گشاده به اطراف دارند و فضای داخلی آنها از همه طرف قابل مشاهده است.

کاخ ها در معماری ساسانی

کاخها شاخص ترین بقایای دوره ساسانیان و مهم تریرن کار معماران این دوره بوده است. این دسته از بناها علی رغم تنوع در طرح ، دارای چیدمان منظم با محورهای متقارن و عنصر مسلط ایوان میباشند. کاخ های اردشیراول در فیروزآباد و قلعه دختر، دارای تالارهای پذیرایی به صورت ایوان عمیق با اتاقهای جانبی هستند که در برابر گنبدخانه مرکزی قرار گرفته اند ، کاخ شاهپور در بیشاپور نمونه برجسته دیگری از اوایل دوره معماری ساسانی است.

مناطق مسکونی در دوره ساسانیان

مناطق مسکونی کمتر مورد کاوش قرار گرفته اند. از این رو در ارتباط با معماری مسکونی دوره ساسانیان هیچ نوع سبک شناسی مشخصی وجود ندارد. فقدان کاوش های گسترده، وجود تنوع زیست محیطی و سنت های متفاوت، معماری مسکونی این دوره را دشوار می سازد.

معماری خانه ها و فضاهای مسکونی دوره ساسانیان در محوطه هایی چون تیسفون، طرح ساده شده کاخهای این دوره هستند و اغلب شامل یک حیاط مرکزی و ایوانی در یک ضلع آن و یا دو ایوان متقابل می شوند. فضاهای سرپوشیده دیگر پیرامون حیاط و ایوانها شکل می گرفتند . خانههای طبقات مرفه تر فضاهای معماری بیشتری داشتند . در این خانه ها ایوان در میانه یک ، دو ، سه ضلع و در نقشههای کامل تر در چهار ضلع حیاط جای می گرفت و نقشه چهارایوانی را شکل می داد.

استحکامات نظامی در دوره ساسانیان

بخشی دیگری از بقایای ساسانی شامل بناها و تأسیسات تدافعی از جمله حصارهای پیرامون شهرها و محوطه های مسکونی، انواع قلعه ها و دیوارهای عظیم دفاعی با برج و باروهای بسیار است که متأسفانه یا به شدت و تخریب شده اند و یا اینکه در دوره های اسلامی بارها بازسازی شده و صورت اولیه ی خود را از دست داده اند.

برج های یادمانی

برج یادمانی گونه دیگری از بناهای معماری ساسانی است. برج فیروزآباد ستون عظیم سنگی است که در نقطه میانی شهر مدور فیروزآباد ساخته شده است. محققان در ابتدا این سازه را برجی با پلکان مارپیچ شبیه مناره های سامره و مسجد ابن طولون در قاهره دانسته اند اما ویرانه مزبور تنها هسته مربع شکل یک برج پلکانی وسیع تری با غلافی از دیوارهای خارجی و یک سلسله از پله ها که بین هسته ی مرکزی و دیوار خارجی وجود داشته است.

طراحی پلان در معماری ساسانی

در معماری ساسانی ، نقشه هایی با عنصر مسلط ایوان بسیار چشم گیر است. این نقشه ها گاه بصورت یک ایوان بزرگ و تالار مانند که تمام نقشه و نمای بنا را تحت الشعاع خود قرار می دهد مانند (قلعه دختر ، تخت سلیمان)  و گاه به صورت نقشه دو ایوانه در مجموع، پلان معماری با عنصر مسلط ایوان، پلان هایی با ترکیب ایوان و گنبدخانه و پلان هایی با صحن میانه و ایوان هایی در پیرامون آن، متداول ترین نقشه ها بودند.

مصالح مورداستفاده در دوره ساسانیان

شاخص ترین مصالح مورد استفاده در معماری ساسانی، سنگ لاشه با ملاط ساروج است که برای بسیاری از بناهای شاخص این دوره مورد استفاده قرار گرفته است. این سنگ ها بدون رگ چین و با ملاتی که به سرعت سفت می شد بر روی هم انباشته می شدند. خشت، گل و چینه نیز همچنان مورد استفاده بود.

خشت های مورد استفاده در حاجی آباد به ابعاد آجر در این دوره بیشتر برای برپایی طاق و گنبد کاربرد داشت. با این حال بناهایی در دوره ساسانیان وجود دارند که به طور کامل با آجر ساخته شده اند، آجرها گاه به طور غیرمتعارفی در رجهای عمومی با ملاط گچ چیده می شدند. این شیوه در بناها اشکانی آشور، پی طاق کسرا و کاخ ساسانی دیده می شود.

ایوان در بناهای معماری ساسانی

ایوان یکی از عناصر شاخص معماری ساسانی است که در طول این دوره به همراه گنبدخانه ، تقریباً در تمامی بناهای این دوره ظاهر شده و عناصر دیگر را تحت الشعاع قرار می دهد. ایوان با پوشش طاقی را از ابداعات دوره اشکانی می دانند اما معماری مکشوفه از نوشیجان نشان داد سابقه ایوان طاقدار به دوره مادها می رسد.

ایوان ستوندار در معماری هخامنشی چایگاه بسیار برجسته ای دارد اما در دوره اشکانی است که ایوان طاقدار عمومیت پیدا کرده است و به عنصر کلیدی معماری تبدیل می شود. این جایگاه در معماری ساسانی برجسته تر می شود.

تزیینات معماری ساسانی

هرچند ماندگاری بقایای دوره ساسانیان به اندازه ای نیست که بتوان تزئینات معماری مورد استفاده در این دوره را به طور کامل مورد مطالعه قرار داد، با این حال داده های بر جای مانده نشان می دهد گچبری در طرح ها و شیوه های متنوع مهم ترین تزیین معماری این دوره بود و در کنار آن از نقاشی دیواری، ستون نماها و طاق نماهای تزیینی، موازییک کاری، نقوش برجسته گلی و چوبی و پیکره های تزیینی استفاده می کردند.

استفاده از سنگ لاشه و سطوح خشن ایجاد شده، استفاده از اندودهای مختلف تزیینی را ضروری می ساخت. در بسیاری از موارد سطوح معماری با اندود ساده و گاه با گچ مرغوب و تزیین گچبری پوشیده می شده است.

 گچبری

گچبری مهم ترین تزیین معماری ساسانی بود. این تزیین تقریباً در تمامی محوطه های مهم این دوره ( فیروزآباد ، تیسفون ، حاجی آباد ، قصرشیرین ، تپه حصار ، بندیان درگز ، دره شهر ) شناسایی شده است.

کاخ فیروزآباد که از نخستین بناهای دوره ساسانیان است، دارای تزییناتی گچبری به شکل درگاههای تخت جمشید است. در محوطه های دیگر نیز گچبری بخشی از پوشش دیوارها را شکل می دهد که بنابر قاعده شامل نگاره هایی هستند که برای به وجود آوردن یک نقش، مکرر با هم ترکیب می شوند. تمام گچبری های یافت شده سبکی واحد از خود نشان می دهند؛ برای مثال ، برگ نخل و گلها و برگها همگی اساساً از آغاز تا انجام به روش حجمی واحدی اجرا شده است و تفاوتهای سبکی که در برخی از نگاره ها دیده می شود، بسیار اندک است.

پیکره های گچی و چوبی

تزیین پیکرهای هنر دیگری که استاد کاران ساسانی از آن برای تزیین بناها استفاده می کردند ، پیکره های گچی و چوبی بود که به صورت پیکره آزاد یا نیم برجسته اجرا شده و اغلب در داخل طاق نماهای فرورفته ای قرار داده می شدند. نمونه های خوب این تزیین پیکرهای معماری ساسانی در حاجی آباد ، کوه خواجه ، تیسفون و … بدست آمده و نمونه های چوبی و ذغال شده آن نیز در محوطه پنج طاقنما ، ستون نما و نیشهای تزیینی معماران دوره ساسانی به دست آمده است.

 موزاییک کاری

از تزیینات مهم اما نه متداول دوره ساسانیان، موزائیک کاری و نصب لوحه های مرمری است. نمونه های خوب موزائیک کاری این دوره در بیشاپور، تیسفون و محوطه تل خواریس، در دشت زاب سفلی در عراق به دست آمده است.

تزئین موزائیک کاری به احتمال بسیار توسط هنرمندان رومی در قلمرو ساسانی به کار گرفته شده است و در جغرافیای سیاسی ایران کنونی، تنها محوطه ای است که گسترده ترین تزیین موزائیک در آن بکار گرفته شده، بیشاپور است. موتیف های تقریباً مشابهی در تیسفون دیده می شود. که پیش درامدی برای ساخت کاشی هایی شد که امروز به کاشی سنتی می شناسیم.

 نقاشی دیواری

نقاشی دیواری در دوره اشکانی رواج داشت و این سنت به گواهی منابع تاریخی و داده های باستان شناسی در دوره ساسانیان نیز تداوم یافته است. بقایای نقاشی دیواری در محوطه کوه خواجه ، کاخ ساسانی دامغان، تیسفون، حاجی آباد، شوش، قلعه دختر و بیشاپور و افغانستان به دست آمده که مستقیماً بر روی اندود گچ اجرا می شده اند.

دیوار نگاره های کوه خواجه مجموعه کامل و بزرگی از سنت دیوار نگاری ایران باستان را به خود اختصاص داده است. این نقاشی ها در گذشته به دوره اشکانی منسوب بودند اما مطالعات بعدی نشان داده که مجموعه بناها و تزئینات آنها بیشتر مربوط به معماری ساسانی است.

تاثیر گذاری معماری ساسانی بر امپراطوری سلجوقی

معماری سلجوقی دوره احیاء معماری باستانی به ویژه معماری ساسانی است، یکی از علل اصلی آن وجود وزرا و دیوان سالاران لایقی همچون خواجه نظام الملک در دربار سلاجقه بود. وزرایی که به فکر نجات فرهنگ و معماری ایران بودند و در این راستا افتخارات و دست آوردهای ایران باستان را در زمینه های مختلف مجددا احیا کردند. در این بین معماری ساسانی یکی از بهترین مدل ها برای احیاء بخش معماری بود.

نتیجه گیری

با توجه به اطلاعات و تحلیل های ارائه شده ،دوره ساسانیان هر چند تا حدودی تداوم معماری دوره اشکانی به شمار می رود، اما در معماری ساسانی است که این شیوه شکل کامل و مستقلی به خود می گیرد. معماری ساسانی شیوه های مستقل ، متمایز، با طرح ها، اجزا، عناصر و مصالح مختص به خود است. بناهای به جا مانده از این دوره عمدتاً در دو گونه کاخها و بناهای مذهبی قرار گرفته و پل ها و قلعه ها در رتبه ی بعدی قرار می گیرند و مدارک نشان می دهد بیشتر توان معماری این دوره به ساخت بنای کاخ ها و آتشکده ها اختصاص می یافته است.

به غیر از خانه ها که مطمئناً متداول ترین بناها بودند، داده های باستان شناسی و منابع تاریخی از وجود گونه های مختلف بناهای بین راه ، عمومی و دولتی ، آموزشی و درمانی و غیره گواهی میدهند. استفاده از پلان هایی با عنصر مشخص ایوان، گنبدخانه و صحن ( به صورت یک ، دو ، سه و گاه چهار ایوانی )، مشخصه معماری دوره ساسانیان است.

منابع:

Sāsānian period

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی
• راهنمای جامع طراحی مسجد