The architecture of Iran's old schools

مدرسه های قدیمی ایران

مدرسه های قدیمی پس از مسجد دومین بناهای مهم ایران هستند. سابقه مدرسه به عنوان محلی برای آموزش به زمانی قبل از اسلام بر می گردد. و شاید بتوان گفت با پیدایش خط و به وجود آمدن دیوانخانه های دولتی و تجاری، ضرورت وجود محلی جهت تدریس آکادمیک علوم پیدا شد. نشانه های اولیه فرهنگی ـ تاریخی محلی به عنوان مدرسه در شهر شوش در دوره ایلامی کشف شده است.

تاریخچه مدرسه های قدیمی ایران

• مدرسه قدیمی پیش از اسلام

قدیمی ترین بنای فرهنگی/ تاریخی مدرسه، مقبره ایران، مربوط به اواخر هزاره دوم پیش از میلاد است، که در شهر شوش کشف شده است. از دوره مادها با توجه به نبود خط، اثر مکتوبی در دست نیست. در دوره هخامنشیان، دبیرخانه هایی وجود داشت که به ثبت امور مملکتی می پرداختند. در این دوره دو دیوان وجود داشت که آن را به خط میخی و آرامی مکتوب کرده اند. شواهد تاریخی نشان می دهد مدرسه عالی طب در مصر با حمایت و کمکهای مالی داریوش تأسیس شد.

از مدارس تاریخی مهم پیش از اسلام می توان از مدرسه جندی شاپور در خوزستان نام برد که در فلسفه و پزشکی شهرت داشت. با توجه به عظمت حکومت های مختلف ایران در آن دوران و ارتباطات تجاری و سیاسی در سرتاسر امپراتوری وسیع و حتی خارج از آن، تربیت دبیران کارآزموده مورد نیاز بود. به علاوه وجود مذاهب مختلف احتیاج به راهبان، مغان و همچنین شاگردان جهت تداوم و تسهیل امور مذهبی، سیاسی و تجاری داشت.

از ویژگیهای آموزش در دوره پارتیان اطلاعاتی در دست نیست. در دوره ساسانیان جامعه ایران در صدد تربیت شهروندی مذهبی و وطن پرست بود. به دلیل طبقاتی بودن جامعه آموزش و تعلیم به طور خاص به اشراف و ثروتمندان تعلق داشت. از طرفی دیگر آموزش های اخلاقی در معابد و زرتشتی و آموزه های رفتاری در آگوارها برای عموم مردم ارائه می شد. در عهد ساسانیان، از شیوه معماری ایرانی کاخ ها برای مدارس و مراکز آموزشی استفاده می شد . مدرسه جندی شاپور در این دوره در زمینه پزشکی و فلسفه از شهرت بسیاری برخوردار است.

بیشتر بخوانید: مدرسه آقابزرگ کاشان (معماری مسجد مدرسه آقابزرگ کاشان)

• 

• مدرسه قدیمی پس از اسلام

پس از ورود اسلام به ایران، دو عامل مهم، یعنی نخست افزایش و گسترش منابع فقه و علوم مذهبی و کارکردهای اجتماعی آن و دوم رقابت های مذهبی، سیاسی موجب تکوین مدرسه شد. زمان غزنویان سنت تأسیس مدرسه را سلاطین به حکام، وزرا و بزرگان ادامه دادند. فضای معماری مدرسه های قدیمی  همزمان با تحولی که در معماری مساجد در دوره سلجوقیان  وقوع پیوست، دگرگون شد و به شکل چهار ایوانی درآمد.

با ظهور اسلام در ایران تغییرات و تحولات عمیقی در نحوه آموزش و مواد آموزشی بوجود آمد، دو عامل گرایش شاید به مباحث مذهبی و آموزش همگانی و همچنین تعریف آموزش و پرورش عمومی بیشتر در حوزه فراگیری زبان عربی و عبادات روزمره و خواندن قرآن سبب شد که مساجد به عنوان اولین پایگاههای اصلی آموزش و پرورش به حساب آیند .

به تدریج و با تخصصی تر شدن دروس و مباح، مسجد،مدرسه ها به وجود موازات این تغییر، تحولی کالبدی نیز به وجود آمد که همان تبدیل مساجد از یک ایوانی تا چهار ایوانی بود. به نظر می رسد این تغییر عملکردی نیز در این سیر تحول کالبدی تأثیرگذار بوده است. مساجد، مدرسه ها در حقیقت مدارسی در دل مساجد بودند که رواق ها و شبستان طبقه اول به نماز و استفاده عموم اختصاص داشت و حجره های طبقه دوم به طلاب و درس و بحث همچنین ایوانهای دیگر نیز مدرسهای طلاب خصوصاً در ساعات غیر عبادی به حساب می آمدند.

از مدارس تاریخی نخستین اسلامی در ایران بنای قابل توجهی به جا نمانده است گذشت زمان و یورشهای مغول و تیمور موجب ویرانی کامل برخی از شهرهای بزرگ و مراکز علمی و آموزشی نخستین سده های اسلامی مانند نیشابور و ری می گردد. قدیمی ترین مدرسه موجود، مدرسه فخریه سبزوار از زمان فخرالدوله دیلمی بیان می گردد که تا به حال بارها بازسازی شده است.

به طور کلی آن دسته از مدرسه های قدیمی که امروزه باقی مانده اند مدارسی هستند که عمدتاً پس از حمله ی مغول ساخته شده اند  مدارس تاریخی قابل توجه باقی مانده است.

سیر تحول مدرسه های قدیمی ایران در طول تاریخ

معماری مدرسه های قدیمی در دوره سلجوقیان

با حضور اسلام در این دوره، که سبب تغییر و تحولات وسیعی در فرهنگ و زندگی ایرانیان شده بود، نگاه واقع گرای اسلام به انسان مفهوم جدیدی از آموزش و تعلیم را به وجود آورد که با آموزش در دوره پیش از اسلام تفاوتهای عمده ای داشت. در این دوره هدف از آموزش کسب معارف دینی و معنوی بود. برخلاف دوره های قبل که تعلیم در پرتو تجربه و تمرین عملی صورت می گرفت، در این عصر آموزش به صورت آموختن و اظهار نظر انجام میشد.

به تدریج و با پیدایش موضوع های دیگر اعم از مباحث علمی و فنی، نیاز به ایجاد مراکز آموزشی مستقل از مسجد احساس شد. اولین مراکز مستقل ، مدارس بودند که به منظور توسعه و گسترش معارف دینی در به قرون دوم و سوم هجری تأسیس شدند. معماری مدارس تاریخی سلجوقی همانند الگوی مساجد و کاروان سراهای آن، عبارت بود از یک حیاط داخلی که بر وجهه درون گرای بنا تاکید کرده و به وسیله حجره هایی با پوشش قوس دار احاطه می شدند.

الگوی چهار ایوانی این مدارس شخصیت عملکردی بنا را با هویت وحدت گرا و هماهنگ آن پیوند زده و از این طریق سازگاری روح اسلامی در کالبد معماری سنتی ایران را به نمایش می گذاشتند. اوج مدرسه سازی در ایران در این زمان به همت خواجه نظام الملک بوده است.

تشویق وی مدارس متعددی در شهرهای معروف اسلامی مانند بغداد، ری، نیشابور و گرگان ساخته شد. در اطراف ایوان ها ، حجره هایی به صورت یک یا دو طبقه برای استفاده و اقامت شبانه روزی دانشجویان و طلاب علوم دینی ساخته شد. غیر از ساعات و تدریس ازاین مدرسه های قدیمی به عنوان مسجد نیز استفاده می کردند. مدارس نیز همانند مساجد با آجرکاری ، گچبری و کاشی کاری تزیین می شد ؛ مانند مدرسه غیاثیه، چهار باغ و مطهری

بیشتر بخوانید: مسجد مدرسه علیقلی آقا (تاریخچه و معماری مدرسه علیقلی آقا در اصفهان)

معماری مدرسه های قدیمی در دوره ایلخانی

ایلخانیان هنگامی که در آغازین سال های قرن هفتم هجری چنگیزخان در مغولستان سر برآورد و در تنازع بقا با قبایل درگیر بود، در ایران سیر تاریخ دیگرگونه بود. این وضع برای حدود چهاردهه متوالی و تا تأسیس دولت ایلخانان در سال 656 ه.ق ادامه یافت و برخی از شهرها نه یک بار که چندبار مورد حمله و ویرانی قرار گرفتند. یورشهای مغول موجب نابودی بسیاری از بناها در ایران می گردد.

بیشتر بناهایی که در ایران به جا مانده، از این تاریخ به بعد می باشند، با به صحنه آمدن دولت مردان دانشمند و و فرزانه ایرانی ( مانند خواجه نصیرالدین طوسی ، خاندان جوینی ، خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی )، حرکتی تازه برای ادامه حیات محافل علمی و گردآمدن دانشمندان و دانش جویان به دور هم شروع شد و درس و مدرسه جایگاه خود را بازیافت و زمینه برای پیشرفت دانش و انتقال آن به نسل های بعدی فراهم شد.

در مورد دوره ی ایلخانی تنوع مدارس تاریخی از نظر فرم سبب می شود تا الگوی استاندارد و ثابتی برای این دسته از ساختمان ها منظور گردد. اغلب مدرسه های قدیمی این دوران نشان دهنده ی گرایش ایلخانیان به طرح چهار ایوانی هستند. ویژگی های مدارس تاریخی این دوره نشان می دهد که این مدارس شباهت هایی نسبی با تبار سلجوقی خود داشته اند.

به طور کلی می توان ویژگی های معماری مدارس تاریخی عصر ایلخانی را این گونه برشمرد.

• رعایت اصل درون گرایی در طراحی ساختمان به طوری که هیچ گونه ارتباط بصری بین فضاهای داخلی و خارجی مدرسه وجود نداشته باشد
• استفاده از ایوان در بنا و تأکید بر آن از نظر ساختاری و نمایی
• اهمیت وجود نمازخانه در مدرسه و ایجاد یک محراب در آن
• ایجاد حجره های مجزا و اختصاصی برای اسکان طلاب
• انتظام فضاها و عناصر ساختمانی گرداگرد یک حیاط مرکزی

مدرسه قدیمی ربع رشیدی دوره ایلخانی

از بناهای ارزشمند تاریخی تبریز که توسط رشیدالدین فضل‌الله همدانی از وزرای ایرانی ایلخانی در حدود 750 سال قبل ساخته شده است. که به نوعی می توان گفت: در دوره خود یک مجموعه دانشگاهی بوده، اما متاسفانه بخش کمی از آن باقی مانده است. ربع رشیدی از اربع یا همان 4 عربی می آید که نشان دهنده 4 دانشکده ای بوده که در چهار سوی آن قرار داشته. معماری این بنا نشان می دهد که در زمان خود یک شهر دانشگاهی بوده شامل: مسجد، کتابخانه، مدرسه، بیمارستان، حمام، مهمانسرا و …

معماری مدرسه های قدیمی در دوره تیموری

• بارزترین جنبه ی معماری مدرسه های تاریخی این دوره تقارن فوق العاده و سازمان خردمندانه آن است که این دو ویژگی بیش از هر چیز مدارس تاریخی این دوره را از دوره ی پیش از آن متمایز می سازد.
• در پلان مدارس تاریخی این دوره، نوع چهار ایوانی غالب بود و در مقیاسی بزرگ تر از آن چه در بقیه ی سرزمین های اسلامی رواج داشت ساخته شد. مدرسه ی غیاثیه خرگرد الگویی است که نشان می دهد چگونه عملکردهای مختلف در مدرسه های قدیمی این دوران می توانند با یکدیگر تلفیق شوند.
• در این دوره تأکید جدید بر مقیاس به معنای تأکیدی مطابق با آن بر نماهای خارجی بود برای نمونه از مناره ها جهت مشخص کردن گوشه ها استفاده می شد.
• همچنین در یک خط قرار دادن ورودی درگاه با قبله، توسعه ی محوری یکدست را تضمین می کرد.
• آرایش متقارن و منطقی حجره های طلاب از دیگر ویژگی های شاخص مدارس این دوران بود.
• مدارس تاریخی بزرگ در دوره ی تیموری معمولاً در شهرهای اصلی متمرکز شده بودند.
  

  

بیشتر بخوانید: مدرسه غیاثیه خرگرد (تاریخ و معماری مدرسه غیاثیه خرگرد خواف خراسان)

معماری مدرسه های قدیمی در دوره صفوی

دوره صفویان در این دوره با گسترش مذهب شیعه محیط تازه ای برای رشد و شکوفایی هنر، معماری و آموزش پدیدار شد. عصر صفوی، دوره تکامل و تداوم محیط آموزشی در ایران بود  در این میان نظام آموزشی نیز از نظم بهتری نسبت به دوره های قبل برخوردار شد. همچنین اداره مدارس را مراجع مذهبی عهده دار شدند.

همین امر سبب شد سازمان مدارس انسجام بهتری پیدا کند.ساخت مدارس در دوره صفوی به اوج خود رسید. پس از رسمی شدن تشیع در ایران عصر صفویه ،” مدرسه” به مهم ترین مرکز نهاد آموزش در خدمت این مذهب رسمی بدل گردید.

عصر صفوی زمان تداوم تکامل سنتها و محیط آموزشی ایران بود و نه فصل دگرگونی ساختاری و فلسفه آن، لذا آموزش در دوره صفوی کامل ترین و منسجم ترین دوره آموزش در ایران بود. با بهبود نظام آموزشی ، مدارس نیز از تکامل نسبی بهره مند شدند، مدارس تاریخی صفوی به عنوان مدارس کلاسیک در ایران مطرح شدند. معماری مدرسه های قدیمی در این دوره همانند گذشته تابع الگوی چهارایوانی بود و نوآوری مهمی در عرصه معماری مدارس صورت نگرفت، با این حال در بخش پلان و اجزای بنا ساماندهی دقیق تری انجام شد.

ویژگی های کلی معماری این دوران:

• پلان چهار ایوانی، کماکان ویژگی اصلی مدارس تاریخی صفوی
• ضمن آن که حجم و تنوع فضایی بیش تر
• و استفاده سخاوتمندانه تر از تزئینات آجر و کاشی سنتی
• حفظ الگوی کلی آرایش چهار ایوانی که باعث شد پلان مدارس تاریخی صفوی در جزئیات ترکیبی ، طرح ها و اندیشه های کاملتری را ارائه کردند . از آن جمله باید به مجموعه ورودی در حد فاصل نمای خارجی و حیاط داخلی اشاره کرد که ماهرانه به مجموعه ای مستقل و کاملا در هم تنیده مبدل گردید .
• همچنین چهار فضا در گوشه های بنا در طراحی جدید تقویت شدند و عملکرد شایسته تری همانند کتابخانه یا دفتر اداری مدرسه پیدا کردند در اغلب مدارس دوره ی صفوی اصل درون گرایی در طراحی ساختمان رعایت شده است . طرح های مدرسه های قدیمی صفوی در سده های بعدی الگوی معماری مدارس قرار گرفتند.

بیشتر بخوانید: مدارس صفویه (ویژگیهای معماری مدارس صفوی)

معماری مدرسه های قدیمی در دوره افشاریان

در زمان افشاریه با توجه به جنگهای پی درپی نادرشاه و عدم رابطه مناسب با علما و تفکر اتحاد شیعه و سنی باعث شد که و کار آموزشی خاصی در کشور صورت نگیرد. همچنین این جنگها به دلیل این که هزینه های سنگینی داشت، سبب ضعیف شدن وضع اقتصادی کشور شد. در مجموع در این دوره آموزش علوم مذهبی و احداث مدرسه نامساعد بود.

معماری مدرسه های قدیمی در دوره زندیان

در زمان حکومت کریم خان زند، زمینه مناسبی برای رشد کشاورزی و صنعت فراهم شد. کریم خان زند با آنکه سواد نداشت، ولی اهمیت ویژه ای برای علما و علم و دانش قائل بود. همچنین او برای گرامیداشت حافظ و سعدی آرامگاههایی بنا کرد.

معماری مدرسه های قدیمی در دوره قاجار

با ورود به دوره قاجار ساخت و ساز ترکیبی مسجد و مدرسه بسیاری را می توان دید. تهران پایتخت قاجاریه، دارای مدارس بسیاری می گردد که بیشتر آنها دیگر فقط مدرسه نبوده و هریک به گونه ای با فضای نیایشی ترکیب شده اند ساخت ترکیبی مسجد، مدرسه در دیگر شهرهای بزرگ زمان قاجار مانند اصفهان، کاشان و قزوین نیز دیده می شود.

حکومت قاجاریه، با وجود تظاهر به دینداری و ارتباط برقرار کردن با علما، نتوانست به حکومت خود جنبه مذهبی ببخشد. مدارس دینی در این دوره نسبت به دوره صفوی رونق کمتری داشت با گسترش روابط اقتصادی سیاسی ایران با کشورهای اسلامی در این دوره زمینه آشنایی با تمدن و فرهنگ اروپایی فراهم شد. « تأسیس مدرسه دارالفنون و انتشار نشریه، از اقدامات مهم دوره حکومت قاجاریه است. مدرسه فوق، نخستین تلاش فرهنگی دولت در جهت تأسیس مدرسه ای برای تعلیم و تربیت متخصصان به شمار می آمد.

اوج تکامل گشایش فضایی در دوره ی قاجار دیده می شود. تکامل و گشایش فضایی در مدارس این دوره به صورت جدی افزایش یافته است. راه حل های بکار گرفته شده برای ایجاد گشایش و سیلان فضایی، چهار یا هشت مهتابی است ( حیاطک ) که در طبقات بالای مدرسه، مسجد دیده می شود . طبقه ی همکف مسجد سید اصفهان کارکرد مسجد را دارد.

و شبستان های زمستانی و تابستانی در سه سوی حیاط جای گرفته اند. حجره های مدرسه بر روی شبستان های شرقی وغربی ساخته شده اند . چهار مهتابی ( فضای ایوان مانند بدون سقف ) در جلوی حجره ها قرار دارند. این مهتابی ها نوعی فرورفتگی های بزرگ ایجاد کرده اند که دید مخاطب را به عمق فضا توجه می دهد.

بیشتر بخوانید: مدرسه سپهسالار تهران (معماری مسجد مدرسه سپهسالار)

معماری مدرسه های قدیمی در دوره پهلوی اول

تغییرات آن آغاز دوره بعد از قاجار در دگرگونیهای مدارس سال 1306 میباشد؛ زیرا با آن که سلسله پهلوی در سال 1304 جایگزین سلسله قاجار شد، اما اولین دستور بسیار مهم حیطه معارف ( آموزش و پرورش ) که مبنای بنیان گذاری یک نظام آموزشی اقتدارگرایانه، گسترده و متمرکز شد، در این سال صادر شد. در این دوره که پهلوی اول بر ایران حاکم بود  آثار مهم معماری عمدتاً توجه به به وسیله حکومت و به دست معماران خارجی ایجاد شدند.

توجه به معماری گذشته به صورت تکرار سطحی و ظاهری عناصر بناهای معماری ایران به خصوص در دوره های قبل از اسلام، یعنی هخامنشی و ساسانی صورت گرفت و در کنار آن کارهای دیگر معماری به وجود آمدند که در آنها عناصری از معماری گذشته ایران در شکل بعد از اسلام آن با عناصری از معماری اروپایی درهم آمیخته شده بود.

در دوره پهلوی اول مدرن سازی ایران از اهداف اصلی رضاخان بود. به همین دلیل مدرسه ها نیز ابزار تحقق اهداف وی قرار گرفت. زیرا در قالب برنامه درسی می تواند بسیاری از ارزش ها را در دانش آموزان درونی کند.

بناهایی که بیش از هر چیز نمادی از معماری دولتی بوده و عازم دولت را برای ایجاد تحولات اجتماعی به رخ شهروندان می کشیدند. به عنوان یکی از مهم ترین عوامل موثر بار معماری بنای مدارس جدید، باید به نقش مهندسان معمار خارجی و ایرانی، که این بار به جای استادکاران سنتی طراحی این بناها را بر عهده داشتند  اشاره کرد.

معماری مدرسه های قدیمی در دوره پهلوی دوم

نظام آموزشی شکل گرفته در دوره رضاخان پس از او نیز با وجود تغییر نسبی شرایط تداوم یافت. آغاز حکومت پهلوی دوم از سال 1320 شروع می گردد و تا اواخر دهه چهل ادامه می یابد. این توجه کیفیت بهتری نسبت به دوره قبل دارد و در آنها کوشش می شود که از هندسه و الگوهای معماری ایران استفاده شود ولی همچنان این دوره نیز به هر حال نمی تواند کار مهمی را در به کارگیری اصول و مبانی اسلامی ایرانی و تکامل آن انجام دهد.

بیشتر بخوانید: مدرسه مروی (معماری مدرسه علمیه مروی بازار تهران)

دسته بندی فضاهای آموزشی در مدرسه قدیمی

مسجد

اولین و نخستین مرکز تعلیم مسلمانان مسجد بود.مساجد از آغاز دوره هجرت مرکز تجمع مسلمین و اخذ تصمیمات سیاسی و تعلیمات دینی بود و سنتی که از عهد پیامبر و خلفای راشدین ایجاد شد.بعد از آنان دیرگاهی در میان مسلمانان باقی بود. کسانی که اسلام آورده بودند همگی تشنه اطلاعات تازه راجع به دین جدید بودند و میل داشتند از توحید و قرآن و احکام شرع آگاه شوند و مسجد که برای پرستش خدا و اداء فرائض و مرکز اجتماعات مسلمین بود طبعا بهترین جایگاه برای این کار بشمار می رفت ، چنانکه در عالم مسیحیت کلیسا همین وظیفه را انجام می داد.

 مکتب خانه

مکان خاصی نداشته است و معمولا در خانه، بالاخانه، سرکوچه یا در خانه ملا بوده و مقدمات الفبا، قرآن و خواندن را در آن فرا می گرفتند.

مدرسه

مدرسه در ایران عمدتا مدرسه های قدیمی در ایران به دو صورت ساخته  شدند یا به عنوان بخشی از مساجد که عملکرد مسجد و مدرسه در یک ساختمان تلفیق می شد و یا به شکل یک واحد مستقل جهت تحصیل و اقامت طلاب احداث می گردید. مدارس تاریخی در دو سطح بوده است.

• یکی سطح مقدمات شامل صرف و نحو ، ادبیات فارسی ، علوم فقهی که در واقع این مقطع حکم مدرسه متوسطه را داشته است
• دوم درس خارج که در بعضی از قسمت های بنای مدرسه برای درس خارج یا درس تخصصی مکانی در نظر گرفته می شده است. درس خارج منحصر به مباحث مذهبی نبوده و درسهایی مثل ریاضیات، موسیقی و … نیز در آنجا تدریس می شده است.

عناصر مدرسه های قدیمی ایران

عناصر تشکیل دهنده ی معماری مدارس تاریخی ایران به طور کلی عبارتند از:

فضای ورودی ، میانسرا ( حیاط )، حجره، مدرس، مسجد، کتابخانه، اتاق های خادم و چراغ دار و سرویس های بهداشتی و در برخی مدرسه های قدیمی خیلی بزرگ حمام. عناصر فضایی کارکردی مدارس تاریخی در اغلب موارد در چهار جهت پیرامون حیاط مرکزی قرار دارند.

داخل مدرسه های قدیمی حیاطی سرسبز با حجره ها و ایوان هایی در اطراف داشته است. جای سمینارها در ایوان های مدارس بوده و بحث های دو نفری در پیشخان ها انجام می شده است. ایوانچه های جلوی حجره ها نیز محل بحث بوده است. مباحثه های علمی گاهی به دعوا نیز کشیده می شده که در پایان بعد از حلاجی مساله دوباره با هم روابط دوستانه داشته اند.

قسمتی نیز برای درس خارج که سطح تحصیل آنها بالاتر از طلبه های معمولی بوده در نظر گرفته می شده است. ( طبقه همکف برای طلبه ها و کارهای آنها و طبقه اول برای طلبه های سطح خارج ) بنابراین ترکیب فضای مدارس تاریخی به این صورت بوده که به طور کلی یک حیاط درونگرا برای اینکه تمرکز حواس داشته باشند که حجره ها و ایوانها دور آن قرار می گرفته است .

فضای ورودی مدرسه قدیمی

فضای ورودی مدرسه های قدیمی با توجه به نوع مدرسه متفاوت است. اگر مدرسه کوچک باشد فضای ورودی آن ساده و متشکل از دو یا چند جزء است، اما اگر مدرسه بزرگ باشد فضای ورودی آن کمابیش شبیه فضای ورودی مساجد بزرگ و مساجد جامع ورود با طمأنینه و به تدریج به فضای درونی مدرسه و حل مسئله ی ناهماهنگی میان جهت قبله با جهت معبر یا میدان کنار مدرسه از جمله مواردی است که در طراحی ورودی مدارس تاریخی به آن توجه شده است. در نتیجه هر فضای ورودی از یک یا چند جزء تشکیل می شده است که هر کدام از آن ها دارای خصوصیات کارکردی و کالبدی کمابیش معینی بوده است.

بیشتر بخوانید : مدرسه سردار (مسجد مدرسه سردار قزوین از زیباترین مدارس قاجاری)

پیش طاق

در مدرسه قدیمی فضایی سرپوشیده و نیمه باز مانند ایوان است، که در جلوی درگاه ورودی طراحی و ساخته می شد و فضای دسترسی را از فضای معبر متمایز می کرد. توقف و انتظار برای ورود به بنا در همین فضا صورت می گرفته است. در بسیاری از موارد در کنار هر یک از دو بدنه ی پیش طاق یک سکو می ساختند که در هنگام انتظار یا ملاقات و گفتگو یا گذراندن بخشی از اوقات فراغت از آن استفاده می کردند.

دالان

دالان ساده ترین جزء فضای ورودی است که تأمین ارتباط و دسترسی بین دو مکان ، مهم ترین کارکرد اصلی آن به شمار می آید . در برخی از انواع مدرسه ، تغییر امتداد و جهت مسیر عبور در دالان صورت می گرفته است. به این ترتیب مسئله ی محرمیت را توسط دالانی که در امتدادی غیر مستقیم به حیاط ختم میشد، حل می کردند.

حجره

حجره یا اتاق طلبه ها در مدرسه قدیمی معمولا دارای یک ایوانچه و یک پستو بوده که شکل های گوناگونی داشته است. گاهی اوقات پستوها دو طبقه ( به اصطلاح کمر پوش ) بوده اند. قسمت پایین آن به صورت آشپزخانه و برای اثاث های اضافی و طبقه بالای آن محل دنجی هم برای استراحت هم برای مطالعه و هم برای نورگرفتن بوده است. حجره ها معمولا برای یک یکنفر و سه نفر بوده و هیچکدام از آنها رو به بیرون مدرسه ساخته نمی شده است. همانطور که و گفته شد حجره های طبقه اول برای طلبه های درس خارج که ارتباط کمتری با طلبه های دیگر داشته اند بوده است.

در بیشتر مدارس تاریخی ایوانچه های جلوی حجره های طبقه اول به راهرو تبدیل شده است و رد پشت آنها نیز پستو قرار گرفته در بیرون مدرسه فقط چند مغازه یا حجره جهت فروش کاغذ دوات، صحافی و غیره بوده است و بقیه چیز ها را از بازار تهیه می کرده اند. تهیه غذا نیز معمولا از بیرون بوده و اجاقچه ای نیز در حجره داشته اند  در بیرون یا گوشه ای از مدرسه سرویس های بهداشتی مثل مستراح ، جوی آب و … قرار داشته است. لباسها را نیز در بیرون از مدرسه می شسته اند . در مدرسه های قدیمی خیلی خوب تاسیسات را بیرون می گذاشتند.

مدرس

فضای درس مدرسه است و در اغلب مدارس تاریخی یکی می باشد استاد در این محل درس می داده است بعضی از مدارس مثل مدرسه خان پنج مدرس داشته است که یکی متعلق به ملاصدرا و چهار عدد دیگر برای دیگران بوده است. غیر از این هر مدرسه یک مسجد، نمازخانه، و یا کتابخانه ای داشته که در بععضی ها بجای کتابخانه، در مدرس گنجه ای برای نگهداری کتاب در نظر گرفته می شده است. نحوه قرارگیری عناصر فضایی کارکردی در آن به این ترتیب بود که در چهار جهت پیرامون میان سرا ( حیاط مرکزی ) قرار گرفته اند.

شکل میان سرا به صورت مستطیل فشرده یا نزدیک به مربع ( با گوشه های قائمه یا پخ ) است. ورودی مدرسه در یک سوی محوری قرار دارد که از وسط دو ضلع و مرکز مستطیل می گذرد. فضایی که در سوی دیگر محور مذکور، یعنی روبه روی فضای ورودی قرار می گرفته به کارکردی غیر از حجره مانند گنبدخانه و مسجد مدرسه، مدرس، کتابخانه یا ایوانی بزرگ که به عنوان مسجد یا مدرس مورد استفاده قرار می گرفت اختصاص می یافته است.

گروه دیگر مدرسه های قدیمی به صورت چهار ایوانی است که دو ایوان دیگر بر محور عمود بر ورودی قرار می گیرند. گروه دیگری از مدارس به جای دو ایوان در دو سوی محور عمود بر محور ورودی، دارای دو فضای متمایز شده با دهانه ای بزرگ تر نسبت به حجره های که گاه ایوان واقع در دو سوی خود بودند.

بیشتر بخوانید: مقاله مدرسه خان (معماری مدرسه خان شیراز)

معماری مدرسه های قدیمی در اقلیم های مختلف ایران

مدرسه های قدیمی در مناطق مختلف ایران نیز مانند سایر ابنیه سنتی، جهت استفاده حداکثر از عوامل اقلیمی به منظور فراهم نمودن شرایط آسایش انسان در فصول مختلف ساخته شده است  علاوه بر این شکل مدرسه به گونه ای طراحی شده که عملکرد اصلی آن یعنی تربیت فقها و علما به خوبی انجام گیرد و مکانی مناسب جهت بحث و مبادله باشد.

مدرسه های قدیمی در سواحل جنوبی دریای خزر

مدارس قدیم در سواحل جنوبی دریای خزر مانند مساجد، اکثرا به صورت حیاط مرکزی و درون گرا ساخته می شدند. البته به لحاظ جلوگیری از راکد ماندن هوای مرطوب و سنگین در صحن مدرسه و فضاهای اطراف آن، سعی می شد بازشوهایی برروی بدنه خارجی مدسه قرارداده شود تا جابجایی و کوران هوا میسر گردد.

مدرسه های قدیمی در سواحل جنوبی کشور

در سواحل جنوبی کشور نیز مدارس تاریخی و یا مدارس مساجد تمهیداتی جهت فراهم نمودن شرایط آسایش انجام می شد. این تمهیدات که در بناهایی با حیاط مرکزی و یا حیاط در یک سمت بنا به کار گرفته شده اند

• ارتفاع زیاد فضاها
• بادگیر های حجیم چهارطرفه
• کوران دوطرفه هوا در داخل بنا
• ایوانهای عریض و مرتفع
• پنجره های بلند و استفاده از نسیم شبانه روز بین دریا و خشکی مانند حوزه علمیه بندرلنگه

مدرسه های قدیمی در نواحی کوهستانی و مرتفع

در این مناطق مدارس تاریخی عمدتا به صورت حیاط مرکزی اند. در این نواحی به لحاظ برودت هوا ، ورود و خروج به حجره هااز طریق راهروی پشت حجره ی طلاب و یا از طریق راهروی مجاور حجره ها صورت می گیرد.

مدرسه های قدیمی در دشت های فلات

بارزترین خصوصیات کالبدی مدرسه های قدیمی همانند مساجد در دشتهای فلات، وجود حیاط مرکزی، خصوصا چهارایوانی است. به کارگیری این شیوه در ساختمان مدارس حدود پنجاه سال قبلتر از مساجد اتفاق افتاد. در دشتهای فلات نیز مانند سایر اقلیم ها، ساختمان بسیاری از مدارس تاریخی با مساجد تلفیق شده است.

زیباترین و معروفترین مدرسه های قدیمی ایران

از زیباترین و معروفترین این مدارس می توان به مدرسه فخریه سبزوار، مدرسه نظامیه بغداد، مدرسه خان شیراز، مدرسه دارالفنون تهران، مدرسه غیاثیه خرگرد، مدرسه چهارباغ اصفهان، مدرسه سپهسالار تهران، مدرسه طالبیه تبریز، مدرسه آقا بزرگ کاشان اشاره کرد.

اصول کلی تزئینات در مدرسه‌های قدیم

تزئینات در معماری مدرسه‌های قدیم برای پوشاندن ناصافی ها و دیده نشدن مصالح خشن استفاده می شده است. در عین حال شامل اصول زیباسازی هم می شده، و بخشی از تزئینات بوده و از چند فلسفه کلی پیروی می کرده است.

اول از همه اصل بی زمانی و بی مکانی نقوش است. به تعبیر دیگر همان نقوشی که در هنر یک مدرسه قدیمی سلجوقی در خراسان به کار رفته، چند صد سال بعد در معماری صفوی اصفهان دیده می شود. به طور مثال کاشی های دست ساز خراسان نقوشی دارند که در هنر فرش هم استفاده شده و در کاشی های سال ها بعد اصفهان هم دیده می شود.

تزئینات، خود به تنهایی کامل و زیبا بوده اند اما خود نیز بخشی از کل بوده اند و طرح و نقشی وسیع را کامل می کردند.

امکان گسترده کردن طرح تزئینات وجود داشته است مثلا کاشی کاری ختایی اسلیمی مدرسه‌های قدیم به شکلی بوده که در دوره ای دیگر می توانستند همان طرح را ادامه دهند.

تزئینات معماری مدرسه های قدیمی ایران بخشی از هنر معماری ایران بوده که توانایی ترکیب کردن، سنگ، آجر، کاشی، گچ و … را به معماران می داده است.

بیشتر بخوانید: مقاله مدرسه چهارباغ (مدرسه چهارباغ معماری)

مدرسه های قدیم جهان اسلام

اولین مرکز آموزش در دین اسلام مسجد بوده است. با ارتقاء فرهنگ آموزش از قرن سوم هجری قمری و سوالات مکرری که برای پیروان مذاهب پیش می آمد، لزوم جوابگویی به آنها، و وجود مکانی جهت آموش و تحصیل احساس شد. پیدایش مدارس بدون هنر معماری امکان پذیر نبود، در ادامه اشاره ای به مدارس تاریخی جهان خواهیم داشت.

معماری مدرسه قدیمی بن یوسف مراکش

به اعتقاد بسیاری بن یوسف زیباترین مدرسه قدیمی اسلامی در جهان است. این مدرسه به دستور عبدالله الغاب سعدی به نام علی بن یوسف پادشاهی مراکش حدود 500 سال قبل ساخته شده و به نوعی می توان اوج هنر کاشی مراکشی را در این مدرسه دید. به قدری کاشی های این مدرسه قدیمی زیباست که دولت مراکش پس از تعطیلی مدرسه در 63 سال قبل سریعا مرمت آن را آغاز کرد و بازگشایی نشد تا 22 سال بعد، امروز یکی از جاذبه های گردشگری مراکش این مدرسه تاریخی است. در سال 2018 دوباره مدرسه مرمت شد و 2022 بازدید برای عموم آزاد شد.

نتیجه گیری معماری مدرسه قدیمی

معماری اسلامی برگرفته از زبان قرآن است و عمق و غنای تمدن اسلام را با بهره گیری از روح معنویت نشان می دهد با ورود اسلام به ایران، شکوفایی دانش افزایش یافته و مراکز علمی و آموزشی بسیاری پدید آمد که در آغاز، ادامه همان سنت تشکیل حلقه های بحث و درس در مسجد بودند.

بعد از مساجد، مدارس تاریخی مهم ترین بنای عمومی از ساختمان های درون شهری است. اگر چه معماری ایران بعد از دوره صفوی یعنی از حدود چهارصد سال قبل نتوانسته جایگاه برجسته خود را در معماری جهان حفظ کند و در واقع از این زاویه سیر نزولی داشته است، لکن به رغم این سیر نزولی باز هم آثار بسیار با ارزش معماری در این سالها تا شروع دوره معماری معاصر ایران به وجود آمده است. بدین ترتیب زمانی که معماری معاصر ایران آغاز گردید، ثروت معماری سه هزار ساله فوق العاده با ارزش و تقریباً بدون انقطاعی را با تعداد بسیار زیاد آثار، در پشت سر خود داشت و طبیعی بود که بدان توجه داشته باشد.

امید است معماران و طراحان با توجه به این اصول و با نگاهی به معماری مدرسه های قدیمی ایران در صدد حفظ اصول معماری ایرانی در ساخت مدرسه و فضاهای آموزشی با کیفیت بالا برآیند و معماری اصیل ایرانی همواره پایدار بماند.

منابع:

IMPACT OF ISLAMIC THOUGHTS ON IRAN SCHOOLS ARCHITECTURE: TRANSFORMATION OF AN INTEGRATED PLACE FOR LIVING, STUDYING AND RELIGIOUS PRACTICES

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در اهواز
• کاشی مسجدی در تبریز
• کاشی مسجدی در شیراز
• کاشی مسجدی در قم