ساخت گنبد و گلدسته – سفارش و طراحی گنبد و گلدسته

Construction of domes and minaret

ساخت گنبد و گلدسته در مجموعه معماری سنتی آرچی لرن

ما در مجموعه معماری اسلامی آرچی لرن با سالها سابقه در زمینه طراحی و اجرای معماری ایرانی اسلامی و با تکیه به دانش پیشکوستان گروه، مطالعه و تحقیق در رفتار شناسی مصالح  و نگاهی ژرف به زیباشناختی ساخت گنبد و گلدسته مسجد با انجام دهها پروژه متنوع امیدواریم  قدمی کوچک در حفظ میراث معماری اسلامی ایران برداشته  باشیم. امید است این مقاله به معماران عزیزان در ساخت گنبد و گلدسته یاری رساند.

سفارش ساخت گنبد و گلدسته مسجدسفارش ساخت گنبد و گلدسته مسجد

روش سفارش ساخت گنبد و گلدسته مسجد در آرچی لرن

به وسیله  شماره های ثبت شده  در سایت آرچی لرن می توانید با کارشناسان ما ارتباط بگیرید و از مشاوره رایگان استفاده نمائید، خوشحال می شویم کمکتان کنیم. نقشه های معماری و اجرایی را به همراه تصاویر محل پروژه ارسال کنید در صورت نیاز زمان لازم و هزینه های طراحی و اجرای گنبد و گلدسته بررسی و اعلام می گردد. سپس مرحله طراحی آغاز و در ادامه ساخت سازه و کاشی گنبد و گلدسته آغاز می شود.

تاریخچه ساخت گنبد و گلدسته

طراحی و ساخت گنبد و گلدسته موزون، در معماری اسلامی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ساخت گنبد در ایران به قبل از اسلام برمی گردد. طراحی گنبد از 1300 سال قبل در اورشلیم وارد معماری اسلامی شد و تا به امروز تکامل بسیار یافته است. مجموعه معماری اسلامی آرچی لرن با بیش از نیم قرن تجربه در طراحی و اجرای گنبد و گلدسته با الگوی سنتی و تکنیک های اجرایی منحصر به فرد آماده ارائه مشاوره رایگان به شما عزیزان می باشد.

ساخت گنبد و گلدسته دارای دو تاریخچه کاملا متفاوتند. ساخت گنبد در خاورمیانه به پیش از تاریخ برمی گردد. با اینکه پیدایش اولین گنبد تاریخ مشخصی ندارد اما اکتشافات شهر باستانی دزفول نشان می دهد سازه ای شبیه به گنبد حدود 8000 سال قبل با مصالح ابتدایی در تپه باستانی چغامیش دزفول ساخته شده است. اما گلدسته تاریخ متفاوتی دارد و به نسبت گنبد بسیار نوپا و جدید است.

گلدسته به آن معنا که مقصود ماست (محلی برای گفتن اذان) اولین بار حدود 1400 سال قبل و با ظهور اسلام درمسجد جامع بصره ساخته شده است. چرا که واژه ای دیگر مترادف با گلدسته به اسم مناره داریم که در واقع قبل از اسلام هم وجود داشته با کاربری متفاوت.

مناره سازه ای از خشت یا سنگ بوده که در مسیر اصلی کاروانها ساخته می شده و از آنجاییکه به علت گرمای هوای عربستان غالبا کاروانها در شب تردد می کردند بر فراز آن چراغی روشن می کردند که راهنمای مسافران باشد.

ساخت گنبد و گلدسته در جهان

فارغ از شکل ابتدایی گنبد که پیشتر به آن اشاره کردیم گنبد به عنوان سازه ای معمارانه دست آورد مهندسین ایران باستان و مشخصا امپراطوری ساسانی است. که در کشورهای باستانی روم و چین هم دیده می شود و در قرون وسطی بر معماری اروپا تاثیر می گذارد و با ظهور اسلام از عناصر جدایی ناپذیر معماری اسلامی می شود.

گنبد در معماری رنسانس، بیزانس، سبک نئوکلاسیک و باروک هم جایگاه خود را حفظ می کند.

قدیمی‌ترین گنبد چارطاقی (مشابه گنبدهای امروزی مسجد) مربوط به مسجد الاقصی است که پیش از اسلام بنا شده‌ است.

به جز گلدسته مسجد جامع بصره می توان به گلدسته مسجد جامع قیروان تونس اشاره کرد که از قدیمی ترین گلدسته های پا برجا در جهان است.

گلدسته مسجد جامع اموی دمشق هم قابل توجه است چرا که قبل از آن مساجد فاقد گلدسته بوده اند. در این بنا مسلمانان برج های باقیمانده از کلیسای قدیم را تبدیل به گلدسته کرده اند و از آنجاییکه ساخت گلدسته پیش از آن متداول نبوده عده ای امویان را مبدع ساخت گلدسته می دانند.

ساخت گنبد و گلدسته در ایران

قبل از اسلام

شاهکار معماری پارتی در دوره ساسانی ابداع گنبد است. تالارها و اتاق ها درکاخ های ساسانی پوششی گنبدی داشته اند. گنبدها غالبا سنگی بوده است که با استفاده از چوب گوشه سازی می کردند و سطح مربع را به هشت و نهایتا به نیمکره گنبد می رساندند. آثار به جا مانده چون قلعه دختر و کاخ اردشیر در استان فارس گواهی بر استفاده وسیع از تکنیک گنبد سازی ایران قبل از اسلام است.

همانطور که قبلا اشاره شد گلدسته مربوط به معماری اسلامی است اما مورد مشابه آن در ایران میل ها هستند. میل برخلاف گلدسته وابسته به بنای دیگری نیست و خود کاملا مستقل است که راهنما و پیام رسان بوده اند. مثل میل استودانهای مرغاب ساسانی در استان فارس.

بعد از اسلام

ساخت گنبد و گلدسته پس از ورود اسلام به ایران جزء جدای ناپذیر مساجد گشت.

در ایران ساسانی بیشتر آتشکده‌ها به صورت چارطاقی و گنبد دار مدور بودند و همین سبک در ساخت مساجد ایران بکار گرفته شد و سپس مناره بر آن افزوده شده به طور مثال مسجد جامع اردستان.

پس از تثبیت اسلام در ایران مساجد گنبد دار ساخته شد. اما در معماری سلجوقی به کار گیری گنبد دو پوسته، استفاده از فضای داخلی و قالب خارجی شگرف بود. گنبد داخلی نیمکره اما گنبد خارجی بیضوی و نسبتا نوک تیز اجرا می شد.

بهره گیری از آجر در تزیینات و ساخت گنبد و گلدسته دارای کیفیت بالایی بود و این تکنیک در ایران رواج یافت.

گنبد ایرانی که به صورت رک، ناری و پیازی و غیره ساخته می شود به لحاظ هندسه ذاتی از دیگر گنبدها مقاوم تر است و با آیین نامه های مدرن هم خوانی دارد. گنبد نار مرسوم ترین نوع گنبد در مساجد ایرانی است که در مساجد مهمی همچون مسجد جامع یزد، الله وردیخان اصفهان و مسجد مدرسه آقا بزرگ کاشان اجرا شده است.

شکی نیست که ساخت گنبد و گلدسته در بافت شهرها نمی‌تواند به معنای اسلامی بودن شهر باشد بلکه باید در مسائل دیگری که نه فقط کالبد بلکه هویت و شخصیت شهرها را می‌سازند به دنبال نشانه‌هایی از زندگی مسلمانان و پارامترهای یک شهر اسلامی بود. ولی این را نیز باید در نظر داشت که وجود گنبد و گلدسته به نوعی زبان مشترک تمامی مساجد جهان است.

پیشتر هم گفته شد که گلدسته در مساجد ابتدایی وجود نداشت و به مرور به یک سری مساجد الحاق شد. تا آنجاییکه جایگاه خود را یافت و معماران از همان ابتدای طراحی مسجد وجودش را به عنوان عنصری تاثیر گذار پذیرا شدند.

به طور مثال در مسجد جامع فهرج که مربوط به صدر اسلام است و به عنوان قدیمی ترین مسجد ایران شناخته می شود مناره گلی نه چندان بلندی دارد که حدود 200 سال بعد از ساخت مسجد بنای اصلی اضافه شده‌است. که مسیری برای رسیدن به پشت بام هم هست. هرچند که در مورد قدمت مسجد اختلاف نظرهایی وجود دارد و عده ای از باستان شناسان بر این باورند که مسجد تاریخانه دامغان قدیمی تر است.

فلسفه ساخت گنبد و گلدسته

یک دلیل گنبدی شکل بودن مساجد اینست که، گنبد نمادی از کرسی الهی و عالم فرشتگان است. قاعده چهار گوشه آن، بیانگر جهان مادی روی زمین می باشد. شکل بیرونی آن کنایه از جمال و صورت دارد و گلدسته نیز نماد جلال ملکوتیست. این عنصر مظهر آسمان و نشان دهنده معنویت و بزرگی است. گنبدهای ایرانی از نقش خاص و شکل مستقل به خود پیروی می کنند.

گنبدها با نقش خورشید زرین بر بلندایشان، با هندسه ای قوی و گل وبوته های ختایی اسلیمی که در هم پیچ خورده اند با رنگ بندی شکوهمند آبی فیروزه ای و لاجورد و غیره پوشیده شده اند که مجموعا زیبایی و جذابیتی ایجاد می کند که آدمی رابه سوی کمال سوق می دهد که در چشم بیننده تداعی کننده جهانی فرای جهان مادی است.

گلدسته جایگاهی برای موذن و دعوت نمازگزاران به مسجد است به طور مثال مسجد شیخ لطف الله اصفهان به نوعی عبادت گاه و محل ادای نماز مخصوص خانواده شاه عباس و درباریان بوده است. و مناره نداشته چون مناره نمادی برای دعوت مردم به مسجد است، از همین جهت مسجد شیخ لطف الله بدون مناره ساخته شده تا عموم مردم به این مسجد نیایند.

الگوی ساخت گنبد و گلدسته

شکل های گنبدی همواره درتصور مخاطب نشانه ای ازنیروی آسمانی و الهی محسوب می شده است که به نوعی شکل کروی سیارات، آسمان و ماه و خورشید نیز این تصورات را تقویت کرده است. لذا، توجه ویژه به اشکال گنبدی وساختن آنها در این سرزمین فقط رفع نیازهای سازه ای نبوده بلکه نیاز روحی و معنوی محسوب می شده است. گنبد ها معمولا بر پایه مربع شکل بنا می شوند که فضای وسیعی را پوشش می دهند. در گنبدهای دو پوسته، پوشش ثانويه که سطح مخروطی دارد طاق نیم کروی اولیه را می پوشاند. گنبدخانه اصولا مهم ترین نقطه ساختمان را به وجود می آورد که جلوه خارجی هم دارد و متفاوت با قسمت های دیگر بنا است.

طراحی و ساخت گنبد بر اساس سه محور عمود برهم می باشد. دو محور قاعده و محور سوم عمود بر آنها که حرکت رو به بالا را در مرکز فضا ایجاد می کند. تجربه گروه معماری اسلامی آرچی لرن منجر به ساخت گنبد و گلدسته با سازه های مقاوم و سبک، تکنیک های اجرایی خاص و متریال های زیبا شده است. باستان شناسان دو الگو را برای ساخت گلدسته می شناسند. اولی برگرفته از برج های مربعی کلیساها که آنها خود این الگو را از معماری یونانی و رومی برگرفته اند.

دومی برج های ایرانی در معماری پارتی (ساسانیان) که معمولا دارای پلکانی مارپیچ بوده همانگونه که مشابهش را مسلمانان در مسجد ابن طولولن قاهره و مسجد سامره ساخته اند. اما ساخت گلدسته به صورت استوانه از سده یازدهم به بعد در ایران دیده می شود. گلدسته ها به عنوان مرتفع ترین قسمت مسجد هم نشانگرند هم محل گفتن اذان. با ایجاد حس حرکتی رو به بالا از نظر معماری حجمی نقش تکمیل کنندگی در بنا دارند.

نقطه عطف آنها قسمت موذنه است که معمولا بهترین تزیینات معماری را شامل می شود. مناره ها به صورت وابسته به بنا و یا مستقل ساخته می شوند. از نظر تعداد به صورت جفتی یا تکی می باشند که معمولا تک گلدسته به صورت مستقل و جدا از اصل بنا ساخته می شود و نمونه دوتایی آنها بر روی ایوان یا سردر اصلی ساخته می شوند.

ویژگی های و مزایای ساخت گنبد و گلدسته ایرانی

به گفته استاد پیرنیا دو ویژگی در گنبد ایرانی است که آنها را متمایز و خاص می کند. اول اینکه برای پوشش زمینه چهار گوش که در مساجد معمولا قسمت شبستان می باشد. ابتدا به وسیله گوشه سازی با فیلپوش آنها را به هشت گوش سپس شانزده ضلعی و نهایتا به دایره تبدیل می کردند.که این امر اجازه می دهد که سطوح وسیعی را با گنبد پوشاند. دوم اینکه اشکال گنبد ایرانی از اصول دقیق هندسی تبعیت میکند. به طوری که از نیروی رانشی جلوگیری کرده باعث صرفه جویی در مصالح و ایستایی بالا می گردد. این نیز دلیل گنبدی شکل بودن مساجد محسوب می شود.

به طور مثال در معماری روم شکل نیمکره را برای گنبد در نظر می گرفتند و چون خط رانش منطبق بر منحنی آن نبود ناچارا کناره ­های آن را قطورتر می کردند تا در برابر رانش مقاوم باشد اما در معماری ایرانی اشکالی هلو چین، بیضی و تخم مرغی را برمی گزیدند که خود به خود مهار کننده رانش بود و این تکنیک مهندسی باعث می شد بتوانند ضخامت گنبد را در قسمت پاکار و خاستگاه به اندازه یک شانزدهم دهانه بگیرند که البته به قسمت های تیزه که نزدیک می شد نازک تر هم می شد.

گلدسته ها در تناسب با کل بنا معمولا گرد، مربع ، هشت ضلعی و یا مارپیچ هستند. در گذشته با توجه به مصالح بو آورد گلدسته ها را می ساختند از همین جهت هر منطقه ای با منطقه دیگر متفاوت بود اما تمامی آنها از اصول مشترکی پیروی می کردند. قبلا هم اشاره کردیم که گلدسته ها در ابتدا سازه ای مستقل بودند اما در معماری سلجوقی گلدسته جزئی از مسجد گردید و الگویی که تا به امروز به طور معمول از آن پیروی میکنیم یعنی گلدسته ها در دو طرف ایوان اصلی یا سردر ورودی میراث این دوره است.

در ادامه ایوان های مسجد عریض تر شد و گلدسته های طرفین فشاری که بار ایوان و گنبد وارد می کرد را خنثی کردند و از نظر زیبائی شناختی معماری هم اصل پایه ای قرینه سازی در معماری ایرانی را حل کردند. نیروی عمودی با نیروی عکس العمل زمین توسط پایه های خنثی می گردد. برای کاستن نیروهای افقی از اجزای تظاهری مانند منار که ایجاد یک نیروی اضافی می کند استفاده می شود. در عین حال با توجه به اهمیت قرینه سازی در معماری ایران به زیبائی سر در نیز می افزاید.

به جاست که از مناره های بارگاه حضرت رضا(ع) نام ببریم که وضع آن ها به هیچ یک از مناره های مساجد و مشاهد مشرفه شبیه نیست زیرا مناره های جفت معمولاً در دو طرف ایوان و در دو طرف گنبد ساخته شده اند.

علت ساخت گنبد و گلدسته در کنار هم

ساخت گنبد و گلدسته در کنار هم دلایلی زیادی دارد ابتدا اشاره به مسائل فنی بکنیم و در ادامه بررسی عوامل زیبا شناختی و فلسفی. پیشکسوتان معماری اسلامی معتقدند گلدسته ها به لحاظ فنی نیروی رانشی وارده از گنبد و ایوان های بلند را مهار می کنند برای همین در کنار گنبد ساخته می شوند. این مطلب درست است اما تنها علت نیست چرا که گنبد ها و ایوان های بزرگی در ایران داریم که بدون وجود گلدسته سالها پا برجا مانده اند.

عده ای فلسفه شان به این صورت است که گنبد به مثابه سر آدمی و دو گلدسته را تشبیه به دستانش می کنند که برای اجابت دعایش به سوی آسمان کشیده شده است. مسئله دیگر در ساخت گنبد و گلدسته در کنارهم قبله یابی است. اگه بین دو گلدسته خطی فرضی ترسیم کنیم خط عمود بر این خط بیانگر جهت قبله است حال آنکه در مساجد تک گلدسته این خط فرضی را بین گنبد و گلدسته در نظر می گیرند. اما این مطلب را هم نباید نادیده گرفت که طراحی گنبد و گلدسته در کنار هم به لحاظ بصری به هر دو عنصر شکوه و عظمت بیشتری میدهد و به نوعی مکمل یکدیگر می شوند.

انواع سازه در ساخت گنبد و گلدسته آرچی لرن

مهمترین عنصر طراحی در مسجد و اماکن مذهبی ساخت گنبد و گلدسته است. آثار بجا مانده تاریخی در ایران نشان دهنده استقامت این سازه هاست در حالی که با مصالح بنایی گل و خشت ساخته شده اند. مصالح بنایی تحمل خوبی در برابر نیروهای فشاری دارند اما تحمل نیروی خمش و کشش پایینی دارند. طراحی گنبد و گلدسته نیاز به دانش معماری ویژه ای دارد. چه در قسمت سازه و چه در بخش نازک کاری و تزئینات. امروزه با پیشرفت تکنولوژی، ما در مجموعه آرچی لرن برای ساخت گنبد و گلدسته از سازه فلزی و بتنی استفاده می کنیم.

مزایای سازه فلزی نسبت به مصالح بنایی در گنبد و گلدسته:

از لحظه سفارش ساخت گنبد و گلدسته با توجه به شرایط می توان چه در محل پروژه و چه در کارگاه پروسه ساخت را شروع کرد و ازین جهت هیچ سازه ای قابل رقابت با سازه فلزی نیست کما اینکه مقرون به صرفه، سریع تر و قابلیت گسترش بیشتری دارد و برای تغییرات دستمان را بازتر می گذارد. به علاوه اینکه می توان قطعات را کوچکتر ساخت، مونتاژ کرد ودر محل پروژه اسمبل کرد و به همین دلیل به راحتی قابل حمل می باشد و فضای کمی را اشغال می کند. در گلدسته ها امکان بالا بردن ارتفاع زیاد ساده می شود.

مزایای سازه بتنی نسبت به مصالح بنایی در گنبد و گلدسته:

اول اینکه بتن دارای تحمل فشاری بالایی است در عین حال شکل پذیری مناسبی هم دارد.

دومین مسئله ایجاد سطح خارجی صاف و سیقلی است که نازک کاری را ساده و زیباتر می کند.

سوم سریع الاجرا بودن سازه بتنی نسبت به مصالح بنایی است.

پوشش نهائی گنبد و گلدسته

یکی از مصالحی که به عنوان پوشش نهایی گنبد سالهاست مورد استفاده قرار می گیرد آجر نره است. هزینه تولید و ساخت آن از کاشی بیشتر است اما به لحاظ وزن قابل مقایسه با کاشی و سرامیک نیست و به سازه بنا وزن زیادی را اعمال می کند. اگر نره گنبد به درستی نصب و اجرا شود دهها سال پابرجا خواهد بود.

با توجه به خواست کارفرما و در مواردی که وزن وارده به سازه گنبد نباید از حد مجاز عبور کند سرامیک گنبد گزینه بسیار منطقی است خصوصا در زمینه وزن. در گنبد و گلدسته اگر از سرامیک استفاده شود با نصب صحیح، بندکشی مناسب و ضد آب کردن بندکشی ها می توان سالیان سال از بابت آن آسوده خاطر بود.

طرح های مختلف کاشی معرق، هفت رنگ و معقلی را می توان در ساقه گنبد و گلدسته کار کرد. معرق و معقلی دارای طرح های متنوع و زیبائی است اما هزینه ساخت و اجرای آنها بسیار بالاست. در گروه معماری اسلامی آرچی لرن ما تمامی طرح ها را بر روی خشت سنتی با تکنیک هفت رنگ به صورت ترکیب لعاب و خشت تولید کرده ایم. که هزینه ساخت و اجرای آنها به هیچ وجه با معرق قابل مقایسه نیست اما تمام شده کار در گنبد و گلدسته همان حس معرق و معقلی را می دهد.