کاروانسرای میرپنج کاشان (از کاروانسراهای ایران دوره صفوی)

شناخت کاروانسرای میرپنج کاشان

کاروانسرای میرپنج کاشان در اوایل ورودی بازار قدیم کاشان در راسته مسگرها قرار گرفته است.

در قدیم، کاروانسرای میرپنج از طرف قسمت غربی به بازار مسگرها که وصل به بازار و از طرف قسمت شرقی به جاده اصفهان که انتهای آن به جاده ابریشم بوده است یعنی یک قطب اقتصادی و گردشگری قوی برای همه افراد مخصوصا تجار و بازرگانان، در زمان حال هم رفت و آمد تمام مردم از بازار کاشان به خیابان است جزو معدود کاروانسراهای داخل شهری است که از دو طرف راه داشته و قابل عبور و مرور است.

کاروانسرای میرپنج کاشان از کاروانسراهای ایران میباشد که در حال حاضر دارای کاربری است، به طوری که از نیم قرن گذشته (حتی بیشتر) تاکنون کاربری هایی چون: فروشگاه هایی با اقلام مورد استفاده مردم (بقالی) ، دباغی ، تولید پشم و الیاف از پوست حیوانات، رفوگری، نجاری و مسگری به چشم می خورد. لازم به ذکر است در وضع موجود بخشی از آن به پارکینگ عمومی تبدیل شده است.

این بنا در تاریخ ۲۲ شهریور ۱۳۷۸ با شماره ثبتی ۲۴۳۵، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

تاریخچه کاروانسرای میرپنج کاشان

قدمت کاروانسرای میرپنج کاشان به دوره صفویه برمی گردد اما سال دقیقی برای آن نمی توان مشخص نمود؛ زیرا فاقد هرگونه کتیبه و مدارک مکتوب است سند مالکیت این کاروانسرا نیز ، مانند برخی از کاروانسراها ، به صورت خرده مالک است.

به گفته یکی از کسبه کاروانسرای میرپنج در دوره پهلوی اول، گاهی رضاشاه به کاروانسرا می آمده و در شاه نشین بالای هشتی سکونت می کرده است، از اینرو کاروانسرا به میرپنج معروف شده است. امامالکیت فعلی به صورت خصوصی ولی زیرنظر سازمان میراث فرهنگی است.

معماری کاروانسرای میرپنج کاشان

• کاروانسرای میرپنج یک طبقه و مشتمل بر دو ورودی و مجزا است.
• مساحت آن هشت هزار مترمربع ذکر گردیده است، ولیکن آنچه که امروز به کاروانسرای میرپنج کاشان معروف است شامل فضایی حدود ۲۰۰۰ مترمربع است ، مابقی آن متعلق به کاروانسرای آقا میباشد.
• حجره های کاروانسرای میرپنج در دو طبقه همکف و زیرزمین و بر گرداگرد حیاط مستطیل شکل، انتظام یافته اند.
• در میانه جبهه شرقی، شاه نشین جبهه شرقی ریتم تکرار شونده نما را برهم زده است.
• در مجموع کاروانسرای میرپنج کاشان دارای ۵۲ حجره است که ۱۲ حجره آن در طبقه زیرزمین قرار دارد.

عناصر و اجزا معماری کاروانسرای میرپنج کاشان

ورودی بنا

درهای چوبی ورودی های بنا، شبیه به هم و با نقش زیبا و کنده کاری که شامل طرح یک شیر و اژدها است که می توان گفت از داستان های اساطیری ایرانی الهام گرفته اند. بعد از در ورودی متصل به راسته بازار ، فضای مفصل، دو طبقه، سرپوشیده و تیمچه مانندی قرار دارد.

هشتی

پس از راهروی ورودی کاروانسرای میرپنج کاشان ، فضای هشتی قرار دارد. حجره های هشتی شامل: فضایی مستطیل شکل با تاق گهواره ای، تاق و تویزه در بخش ورودی، تاقچه هایی بر روی جداره ها می باشد؛ لازم به ذکر است در برخی از حجره ها که از نیم طبقه برخوردار میباشن ، راه پله ای نیز برای رسیدن به نیم طبقه مشاهده می گردد.

حیاط

بعد از ورودی مسقف بنا و گذر از هشتی، حیاط کاروانسرای میرپنج قرار دارد. بر گرداگرد حیاط حدود ۴۰ × ۴۰ متری آن ، حجره ها قرار دارند که در جلوی حجره های همکف در چهار جبهه سکو و تراسی به عرض ۱/ ۵ متر و اختلاف سطح یک متر از کف کاروانسرا قرار دارد. در وضع موجود، حیاط کاروانسرای میرپنج کاشان فاقد حوض و بارانداز مرکزی است و تنها فضای سبز موجود تک درختی و در میانه حیاط می باشد.

با توجه به اظهارات مطلعین که بدان اشاره شد، پیش از این حیاط دارای حوض ، آبراهه و فضای سبز بوده است. همچنین به لحاظ وجود رامپ در بین دو حیاط کاروانسرای میرپنج و آقا و همینطور نزدیکی و همجواری با راسته بازار شهر، حیاط کاروانسرا در سال های اخیر محل پارک ماشین مراجعین و کسبه بازار گردیده است که به جهت حفظ مجموعه باید از ورود ماشین به این بنا خودداری گردد.

شاه نشین شماره یک

در میانه جبهه شرقی، یک برآمدگی در ارتفاع، ریتم تکرار شونده نما را برهم زده است. این بخش که در اینجا با عنوان شاه نشین شماره یک کاروانسرای میرپنج کاشان از آن یاد می شود، حجره ای با پلانی مستطیل شکل است که در مرکز و بر بالای راهروی مشترک کاروانسراهای میرپنج و آقا قرار دارد.

دسترسی به این فضا امکان پذیر نبود،  ولیکن آنچه در نمای این بخش قابل مشاهده است شامل یک در چوبی یک متری، در میانه نما واقع در یک قاب هلالی شکل و ردی از دو بازشو و یا تاقچه هم اندازه در مورد نظر، در طرفین این بازشو است که در وضع موجود با مصالح و اندود روی آن پوشیده شده است.

شاه نشین شماره ۲ ( مهمانسرا )

همانطور که پیشتر بدان اشاره شد، دستگاه مفصل ورودی کاروانسرای میرپنج، با سردر رسمی بندی شده شاخصی در راسته بازار آغاز می شود و با دالانی ادامه می یابد که در آغاز ورودی، با تعبیه بالاخانه ای، از ارتفاع سقف کاسته شده است. این بالاخانه که در این رویداد، از آن به شاه نشین شماره ۲ یا مهمانسرا یاد می شود، در واقع مهمانخانه هایی جهت پذیرایی از مسافران بوده است.

نمای بیرونی مهمانسرا دارای یک بخش گنبدی با تزیینات مشبک آجری ساده و هنرمندانه است که شکوه چشمگیری به نمای جبهه غربی و حیاط کاروانسرای میرپنج بخشیده است

حجره های کاروانسرای میرپنج کاشان

در دو طبقه همکف و زیرزمین و بر گرداگرد حیاط مستطیل شکل، انتظام یافته اند. تراز کف حجره های همکف بالاتر از صحن است و در جلوی آنها سکویی پدید آمده است که بر گرد حیاط می چرخد. دیواره این سکو تعبیه پنجره برای حجره های زیرزمین را که با توجه به شیب زمین، بیشتر در جبهه های جنوبی و شرقی و غربی واقع اند، ممکن ساخته است.

حجره های دورتادور حیاط کاروانسرای میرپنج کمابیش مشابه یکدیگر هستند و ضرباهنگ آنها در نما تکراری است؛ اما در میانه جبهه های شمالی و جنوبی، یعنی در دهانه مدخل صحن و دهانه دالان رابط آن با کاروانسرای آقا،  با بیرون زدن هلالی این دهانه از رخ بام، این ضرباهنگ تغییر کرده است.

محاط نشدن هلالی در قاب مستطیل در بناهای قبل از قاجاریان کم سابقه است، و در همین دوره نیز فقط در تعداد معدودی از بناهای ایران دیده میشود.

حجره های  جبهه غربی

ترکیب حجره های ضلع غربی شامل اتاقی با پلان مستطیل و تاق گهواره ای با یک نیم طبقه، پله پیچ فلزی و تاقچه هایی و بر روی بدنه میباشد. لازم به ذکر است حجره های موجود در این جبهه در سالهای اخیر مرمت شده اند و از بدنه سازی داخلی و خارجی سالم تری برخوردار هستند ولیکن وضعیت تأسیسات و سیم های روکار جلوه بسیار نامطلوبی به بنا بخشیده است.

حجره های جبهه شمالی

ضلع شمالی کاروانسرای میرپنج شامل ۱0 حجره می گردد. جداره های این بخش دارای اندود گچ و خاک و کاهگل میباشند و بخشی از مصالح موجود دچار فرسایش شده اند. در حجره ها به صورت ناهمسان و فلزی می باشند و تنها در دو مورد به شکل سنتی و اصیل خود باقی مانده است. بر روی بخشی از جداره کنج و گوشه های متقاطع این ضلع نمونه ای از تزیینات قدیمی بنا قابل مشاهده است. لازم به ذکر است که یکی از درهای این جبهه راه ورود به پشت بام را فراهم می نماید.

حجره های جبهه شرقی

جبهه شرقی کاروانسرای میرپنج کاشان مشتمل بر ۹ حجره می باشد. آنچه در این قسمت از بنا بیشتر توجه بیننده را به خود جلب می نماید حضور راهروی مشترک با کاروانسرای آقا، دو دستگاه پله و فضایی موسوم به شاه نشین میباشد. نمای حجره های و این جبهه بیشتر از بخش های دیگر، تابع فرم سنتی بنا می باشد.

ولیکن حجره های این بخش نیز مانند سایر قسمت ها دودآلود و چرب و فاقد اندود و بدنه سازی مناسب می باشند ؛ آجرهای سکوها در اثر عوامل جوی بسیار آسیب پذیر شده و مصالح دچار فرسایش گردیده اند.

حجره های جبهه جنوبی

جبهه، جنوبی شامل ۱۰ حجره با پلان مستطیل و مانند سایر جبهه های بنا، حجره های این بخش نیز دارای نمای متفاوت از یکدیگر می باشند؛ همچنین از حیث کاربری مانند دیگر حجره ها به صورت انباری، متروکه و فاقد کاربری و در یک مورد دارای کاربری است. سیم کشی های روکار ، بیرون بودن اجناس از حجره ها و … نمای بیرونی را بسیار نامطلوب نموده است.

درون حجره ها دودآلود و نمای حجره های این بخش به طرز چشمگیری متفاوت از هم می و باشد.

حجره های زیرزمین

در بخش زیرین کاروانسرای میرپنج کاشان برخی از حجره های اطراف حیاط کاروانسرای میرپنج پله هایی با حرکت رو به پایین مشاهده می گردد که متعلق به ۱۲ حجره زیرزمین میباشند.

نوع ساختار این حجره ها به مانند حجره های دیگر بخش های بنای کاروانسرای میرپنج کاشان ، دارای تاق آهنگ و در برخی قسمت ها تاق و تویزه است. فضای داخلی حجره ها بسیار دودآلود و تاریک، با نمای نامطلوب منظر، سیم کشی های نامنظم، رطوبت و از بین رفتن ملات و مصالح و اندود و … میباشد.

مصالح و تزیینات کاروانسرای میرپنج کاشان

• مصالح به کار رفته در کاروانسرای میرپنج شامل خاک، سنگ، آجر و خشت، ملات ها (کاهگل، ملات گچ و خاک، ملات گچ، ملات آهک و شفته آهک) و چوب است.
• پی کاروانسرای میرپنج شامل : یک لایه ۱۰ سانتیمتری شفته آهک با درصد کمتری آهک ، ۶۰ سانتیمتر شفته آهک ( مخلوط خاک و آهک ) و کرسی چینی سنگی به ارتفاع ۵۰ سانتیمتر می باشد
• دیوارها و جرزهای کاروانسرای میرپنج اغلب باربر بوده و ضخامت آنها بین ۵۰ الی ۱۲۰ سانتیمتر متغیر است و به صورت پایه ستونی بار را از تاقها به زمین منتقل می کنند.
• مصالح مصرفی در کلیه دیوار ها ، آجر به همراه گچ و خاک به عنوان ملات است .
• پوشش تمامی فضاها تاق می باشد
• تاق حجره های کاروانسرای میرپنج کاشان از نوع تاق کجاوه و تاق آهنگ ( گهواره ای ) ، هشتی از نوع کلمبو گردچین و تاقنماها و تویزه ها به روش ضربی اجرا شده اند.
• پوشش تاقچه ها در بیشتر حجره ها به صورت تخت و در برخی حجره ها نیز به صورت هلالی است.
• کف ورودی پیش از این با آجر فرش مفروش بوده که آثاری از آجر کفها در ورودی طرف بازار مشخص است.
• کف راهرو و هشتی گونه پوشش خاصی است و بعضی از بخش های کف کاروانسرای میرپنج در سال های اخیر آسفالت شده است در وضع موجود کاروانسرای میرپنج اغلب حجره ها دارای نعل درگاه تخت و با درهای آهنی و بدون تناسب میباشند.
• تزیینات در کاروانسرای میرپنج کاشان مشتمل بر چند نوع شبکه آجری و گچی و ازاره های آجرکاری می باشد.

سخن آخر

کاروانسرای میرپنج کاشان دارای دو ورودی اصلی است که از یک طرف متصل به بازار بزرگ کاشان است و از طرف دیگر متصل به کاروانسرای آقا است که به یک خیابان هشت متری ختم می شود. باتوجه به نقش های کلیدی بنا از جمله راههای دسترسی بناء موقعیت اجتماعی و تاریخی بنا که همجوار با باروی سلجوقی شهر است و در مرکز شلوغیه ای بازار قرار دارد، میتوان از این فرصت ها استفاده کرد و با تقویت نقاط ضعف بنا و بهبود کارایی، در جهت توسعه گردشگری و شناسایی فرهنگ کاشان به گردشگران کمک به سزایی کرد.

در حال حاضر بنا تا حدودی کاربری داشته و عمومیت دارد که با تقویت این کاربری ها، باعث شناخت بهتر بنا در حیات شهری می شوند و این کار باعث جذب بهتر گردشگر می شود.

منابع:

wikipedia Kashan

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی