کاروانسرا و معماری کاروانسراهای ایران (کاروانسرا چیست)

Iranian caravanserais

به چه مکان هایی کاروانسرا می گویند

کاروانسرا به خانه یا سرای کاروان تعبیر شده و محلی بوده است که مسافران به طور موقت در آن اقامت می کرده اند. در بعضی متون کاروانگاه، کاروانگه و کاروان خانه نیز به کار رفته است. کاروان سرا ها در معماری سنتی ایـران از جنبه هـای مختلـف از جملـه: گونه شناسی و عناصـر كـالبـدى، شـناخت مصالـح، طـرح و نقشـه و زمـان سـاخت بنـا، قابـل بررسی و مطالعـه هستند.

کاروانسرا از گذشته های دور در کشورهای خاورمیانه که به نوعی خصوصیات فرهنگی و معماری مشترکی داشتند به مکانی بزرگ برای توقف مسافران در شب گفته می شده است. به کاروانسراهای بزرگ تیم هم می گفتند که بزرگ ترین نوع بنا در معماری اسلامی است.

نقـش این بناها در مبـادلات تجـاری، پخـش و فـروش تولیـدات و توزیـع درآمدهـا در مناطـق گوناگون فرهنگی، محـل تعامـل و تبـادل فرهنگ هـا و گسترش آداب، رسـوم ، سـنت ها و عقاید سیاسـی، محـل اسـتقرار امیـران و حاکمـان طـی سـفر، از اهمیت سوق الجيشـی و نظامـی، به ویـژه رباط هـای مـرزی ، محـل انتشـار و تبـادل اخبـار سیاسی و اقتصـادی شهرها و سـرزمینهای گوناگـون بـوده اسـت. برخی از گونه شهری آن به کانون مبادله کالا و نوعی مهمان خانه در مشرق زمین نام برده و گونه برون شهری آن را محلی امن برای حفاظت و آسایش کاروانیان عنوان کرده اند.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای دیر گچین (کاروانسرای دیر گچین ساسانیان کجاست)

تاریخچه ساخت کاروانسرا (caravanserai)

تقریبا از دوره هخامنشیان که آغاز ساخت این بناهاست هیچ ساختمانی به جای نمانده است و در دوره اشکانیان نیز بنای شناخته شده ای نیست که بتوان آن را مورد بررسی قرار داد. تنها چند اثر معدود با عملکرد کاروانسرا در دوره ساسانی بجای مانده است که آغاز بررسی این بناها است.

یکی از ساختمانهای بین راهی چاپارخانه بوده است که اولین نوع فضای شناخته شده بین راهیست که در راه تکامل در گذر زمان به کاروان سرا تبدیل شده است. عملکرد اصلی چاپارخانه جهت استراحت نامه بران دولتی و تعویض اسبهای خسته با اسبهای تازه بوده است. سابقه چاپارخانه در ایران به قرون پیش از اسلام و دوره هخامنشیان می رسد و تا زمان قاجاریه چنین فضایی وجود داشت که بیشتر با خشت خام ساخته می شد. چاپارخانه با مرور زمان به صورت فضایی کاملتر بنام کاروانسرا نمود پیدا کرد.

این بناها در زمان اشکانیان نیز در راه ابریشم احداث می گردید و بسیار رونق داشت و در زمان ساسانیان بدلیل رونق اقتصادی بیش از پیش رشد کرد اما در اوایل ورود اسلام به ایران مانند دیگر هنرها اطلاعاتی راجع به سرعت و رشد چنین بنایی در دسترس نیست.

چاپارخانه ها در عهد هخامنشیان و اشکانیان و ساسانیان دارای حیاط مرکزی بوده و آخورها دور تا دور این حیاط قرار داشته است و در سه طرف پشت آخورها، اصطبل ها قرار داشته که در زمستان و شباهنگام چهارپایان در آنجا نگهداری می شده و در قسمت چهارم که بین ورودی و حیاط واقع شده اتاق هایی برای اقامت مسافران و چاپارها قرار داشته است.

این سازماندهی فضایی علاوه بر ایجاد امنیت از نظر اقلیمی نیز بسیار مساعد بوده است. در زمان پارتیان دو عنصر به کاروان سرا ها اضافه شد یکی گنبدخانه که بر روی سه کنج ها اجرا می شد و دیگری ایوان که فضای کاروانسرا ها را ابتدا با یک ایوان و در اثر تکامل به چهار ایوانی تبدیل کرد.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه (کاروانسرای شاه عباسی بیستون اثری ماندگار)

ویژه : قیمت و خرید کاشی سنتی آرچی لرن

در اواخر دوره ساسانی دو نوع کاروانسرا در ایران ساخته شده است. یکی از آنها شامل حیاطی بوده است که در اطرافش یک نوع دالان عریض ساخته بودند و در آن مسئله اقامت مسافران نادیده گرفته شده است و نوع دوم شامل تالارهای مستطیلی است که در اطراف حیاط مرکزی قرار گرفته اند.

در دوره معماری اسلامی ایرانی این دو نوع به نحوی منطقی تلفیق می شوند به صورتی که در اطراف حیاط مرکزی اتاقهای کاروانیان و در پشت آن دالان عریضی برای نگهداری چهارپایان احداث میگردید و هر کاروان سرا دارای دو یا چهار ایوان بوده است.

کاروانسرا های ساخته شده در زمان سلجوقی حدود قرن سیزده میلادی دارای طرح بسیار همگن است و قوسهای سنگی هجاری شده فاخری در آن به چشم می خورد و حیاط آن باز و اصطبل هایی به شکل تالارهای دراز مجاور آن توسعه یافته است و بامهای مخروطی بر روی ساقه های بلند و نقش برجسته های خارجی و طرحهای شطرنجی و نقش مایه های هندسی و گل و بوته متعدد از خصوصیات دیگر این کاروانسرا ها بوده است.

بعد از مغول در ایران در حدود قرن چهاردهم و پانزدهم میلادی با سنگ لاشه ساخته می شد ولی علارغم فقدان دقت مناسب در اجرا، بزرگی خود را حفظ کرده است این بناها با توجه به ابعاد غول آسایی که دارد زمینه ساز ساخت کاروانسرا در زمان صفویه است.

در زمان مغولان و غازان خان نیز ساخت آنها بسیار رایج بود و شخصی بنام خواجه رشیدالدین فضل الله را مسئول ساخت این بناها کرده بودند. و در زمان تیموریان این روند را ادامه داده و کاروان سرا های چهار و ایوانی رایج شد ولی بدون شک عصر طلایی ساخت این بناها را می توان عهد صفوی نامید زیرا تجارت در این دوره از دریا و خشکی بسیار رونق گرفته است.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای مرنجاب (کاروانسرای مرنجاب کاشان قلعه ای در دل کویر)

عناصر و اجزا معماری کاروان سرا

ورودی

کاروانسرا های بین راهی عموماً یک طبقه هستند و در بعضی از آنها روی دروازه ورودی و روی ایوان جبهه مقابل ورودی، اتاق یا اتاق هایی برای نگهبانی کاروان سرادار یا مأموران ساخته می شده است. بناهای متکی بر دفاع غير عامل تنها یک در ورودی یا دروازه دارند که شامگاه، در بسته می شده و سرایدار یا کاروان سرادار در اتاق بالای آن به نگهبانی از کاروانیان مشغول بوده است.

بیشتر بخوانید : دژ برازجان یا کاروانسرای مشیرالملک (اثر تاریخی بوشهر که زندان هم بوده)

برج های دیدبانی

در کاروان سرا های برج دار، برج ها در چهار گوشه و بعضاً در دو گوشه بنا ساخته میشده اند که نگهبان در بالای آن مستقر می شده است. فضای داخل برج ها اشکال منظم هندسی دارند. وجود این برجها اعم از این که دفاعی و یا تزئینی باشند، باعث شده است که همچون قلعه ای مستحکم به نظر آید.

در لبه جان پناه و مهتابی برخی از آنها، کنگره هایی ایجاد شده که هم به عنوان سیستم دفاعی عمل می کرده و هم برای طبقات حکم نماکاری را داشته است. جهت استحکام و مقاومت بیشتر، مصالح عمده از آجر بوده است.  بر بالای سردر بنا اتاقهایی برای دیدبانی و حفاظت دروازه ساخته می شده است.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای شاه عباسی کرج (کاروانسرایی صفوی در شاهراه ابریشم)

پیش تاق

پیش تاق، فضای سرپوشیده و نیمه باز مانند ایوان است که در جلوی درگاه ورودی ساخته می شد و فضای دسترسی را از فضای معیر متمایز می کرد. در برخی مناطق پیش تاق را جلوخان یا پیش خان نیز نامیده اند عموماً ارتفاع پیش تاق از سایر سطوح و حجم های مجاور آن بیش تر گرفته می شد تا ضمن آن که نمایان گر اهمیت بنا باشد، نشانه ای از موقعیت آن نیز به شمار آید.

بنابراین سابقه سردرهای بلند کاروانسراها را می توان تا دوره سلجوقی پی گیری کرد. درباره کار کرد معمارانه پیش تاق می توان گفت در نواحی کویری و نیمه بیابانی که تابستان ها هوا گرم و طاقت فرسا می شود، معمولاً سقف پیش تاق ها را با اشکال گوناگون پوشش می دادند.

این پوشش انتقال گرما به اتاق ها را به طور قابل ملاحظه ای کاهش داده و فضاهای مسکونی را در مقابل بادهای شنی مصون می دارد.

درگاه

فضای کوچکی که در ورودی در آن قرار می گیرد، در گاه خوانده می شود. از لحاظ ساختمانی، در گاه فضایی است که در دو سوی آن دو جرز یا دیوار قرار می گرفت و چهارچوب در ورودی در آن نصب می شد. تاق درگاه که آن را نعل درگاه می گویند، قوسی شکل یا افقی است.

تاق های قوسی شکل در گاه را با آجر و تاقهای افقی را غالباً با کمک تیر چوبی می ساختند. عمق در گاه در بسیاری از بناها درحدود نیم تا یک و نیم متر است. اما در گاه کاروانسراها را جهت سهولت در رفت و آمد رفیع تر از بناهای دیگر می ساختند تا متناسب با ارتفاع شتران باربر باشد.

معمولاً درگاه ها با کمک قوس هایی که روی آن اجرا می کردند کمی عقب تر از پیش تاق ساخته می شد. اصولاً درگاه بخشی از پیش تاق به حساب می آید و قوس معماری آن نیز از پیش تاق تبعیت می کند. در بناهای مورد مطالعه به منظور ایستایی و استحکام ایوان و پیش تاق که جنبه باربری دارند، بیشتر با قوس جناغی کار شده ولی به علت تنوع طرح در کاروان سرا ها قوس درگاه ورودی فخرآباد را نیم دایره و سه کاروانسرای نیشابور، سبزوار و سنگ کلیدر را خنچه پوش کار کرده اند. معماران قاجاریه به تبعیت از معماری دوره صفوی قوس درگاه های ورودی کاروانسراهای زعفرانیه، شوریاب و فرامرزخان را نیز خنچه پوش بنا کرده اند.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای مادر شاه (مادر شاه کاروانسرای عباسی اصفهان)

هشتی

یکی از مهم ترین عناصر کاروانسراهای حیاط دار بوده و کلیه دسترسی های اصلی بنا از آن منشعب می گردید. هشتی ها فضایی متقارتند که بر حسب ضرورت بنا چهار ضلعی یا هشت ضلعی ساخته می شوند و ارتباط دهنده ورودی ساختمان به فضاهای داخلی و حیاط مرکزی هستند. پوشش هشتی ها به شکل گنبدی بوده و همراه با نورگیرها، حکم کاهش دهنده گرمای شدید بیرون را داشت.

هشتی ها بر حسب نقشه ساختمان و عملکرد فضاهای آن دارای کاربردهای متفاوتی هستند. ساده ترین نوع آن فضای حایل بین ورودی اصلی، ایوان و حیاط داخلی است. در صورت ارتباط به فضای پشت غرفه ها یا داخل اتبارها، هشتی حالت چهارسو به خود می گیرد. گاهی اوقات در دو طرف هشتی قبل از ورود به ایوان و حیاط، فضاهای گودی به صورت تاقچه و یا اتاق ساخته می شوند که کاربردهای گوناگون دارند. از جمله می توان به اتاق های نگهبانی در دو طرف هشتی اشاره داشت. با اضافه شدن فضاهایی در طبقه بالا روی ورودی یک یا دو راه پله در گوشواره های هشتی به آن افزوده می شود.

جهت استحکام بیش تر کف هشتی که با رفت و آمدهای مکرر انسان و حیوان احتمال تخریب می رفت، آجرها را عمودی (تره) کار می گذاشتند یا از مصالح سنگی استفاده می کردند.

اشکوب دوم

اشکوب دوم یکی از فضاهایی است که در کاروان سراها با فضاهای ورودی مرتبط بوده و آمد و شد را کنترل می کرده و از فضاهای ساخته شده در طبقه دوم است. درباره تاریخچه و علت ساخت اشکوب یا طبقه دوم ذکر کرده اند که « وجود دیوارهای بلند مانع جریان هوا در محوطه کاروانسرا می شد.»

بنابراین در بالای سردر ورودی در دوران مغول یک بالاخانه ساخته شد که در آنجا از نسیم ملایمی برخوردار می شدند، اشکوب دوم به هنگام ناامنی موضعی مناسب برای محافظان و به گاه صلح مکانی دل پذیر با منظری خوش برای افراد صاحب مکنت و منزلت فراهم می آورد.

شکل و فرم کاروانسرا

در مجموع و بر اساس یافته های تحقیق، عناصر کالبدی با رویکرد امنیت و نقش آنها در دفاع از حملات عبارت اند از :

• استفاده از بارو و برج های پیش آمده در چهار گوشه ساختمان و گاهی در امتداد دیوارها
• نیاز به عبور از فضاهایی مانند دروازه های ورودي ، هشتی ، راهرو ، حیاط و ایوان جهت رسیدن به اتاقهای اقامتی با هدف افزایش عمق دسترسی به فضاهای با درجه امنیت بیشتر
• استفاده از دروازه ورودي جهت کنترل ارتباط داخل و خارج
• ایجاد فضا یا اتاق نگهبانی در هشتی ورودی با هدف کنترل ارتباط داخل و خارج
• استفاده از اشکال هندسی چند ضلعی و یا دایره جهت تسلط بیشتر بر محدوده قرار گیری ينا
• ایجاد لایه های فضایی همانند حصار خارجی، اصطبل، اتاق ها، حیاط به ترتیب از خارج به داخل.
• بر اساس یافته ها اغلب این بناها به شکل مکعب حجم است و مواردی از آنها چند ضلعی و یا مدور نیز بررسی شده اند که علت شکل گیری آنها بیشتر از جنبه دفاعی بوده است.
• پلان بناهای چندضلعی هم از داخل و هم از خارج، یکسان بوده اند ولی کاروانسرا های مدور از خارج، پلان دایره ای شکل و از داخل، پلان چند ضلعی داشته اندروش چیدمان فضایی، در این گونه از کاروانسرا ها نقش مهمی در ایجاد لایه های فضایی دارد.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای میرپنج کاشان (از کاروانسراهای ایران دوره صفوی)

کاروانسراهای حیاط دار مستطیلی

هسته اولیه این بناها شامل یک فضای باز (حیاط مرکزی) و تعدادی فضاهای مستقل کوچک به عنوان اتاق با غرفه جهت استراحت مسافران و کاروانیان است. مطالعه نمونه ها نشان می دهد که ارتباط با حیاط و اتاق ها از طریق تنها یک در ورودی ایجاد شده است که در دو طرف آن ایوانچه هایی وجود دارد.

منحصر شدن امکان ورود به کاروانسرا، تنها از یک محل، منجر به کنترل بهتر ورود و خروج و در نتیجه امنیت بیشتر بوده است. برج ها، اتاق نگهبانی و دیوارهای قطور خارجی از جمله مهم ترین استحکامات این بناها بودند. برای تأمین امنیت برج های پیش آمده به صورت نیم دایره و استوانه ای شکل در چهار گوش ساختمان و گاهی اوقات در امتداد دیوارهای خارجی در نظر گرفته شده اند.

در هشتی ورودی اتاق نگهبانی و بعضاً دو ردیف پلکان قرار دارد که مسافران را اتاقهای بالا و بام می رساند. این اتاق ها به منزله محیط دیدبانی و حفاظت دروازه بوده است. روش چیدمان فضایی و ایجاد لایه های فضایی لایه های ایجادشده از خارج به داخل شامل حصار خارجی، اصطبل ، حیاط و اتاق ها است. در اکثر این کاروانسراها عمق دسترسی به اتاقها پنج و در بعضی موارد چهار است، یعنی برای رسیدن به اتاق باید از چهار یا پنج فضای دیگر عبور کرد.

کاروان سرا های حیاط دار چند ضلعی

فرم کلی این بناها از خارج دایره ای و یا چند ضلعی است؛ اما آرایش فضای داخلی که حیاط و اتاق ها در آن وجود دارند، چند ضلعی است. شکل گیری لایه های فضایی از خارج به داخل همانند کاروانسراهای حیاط دار مستطیل شکل است. امکان دسترسی به اتاق ها از طریق تنها یک در ورودی و گذر از هشتی و نگهبانی و حیاط، بیانگر لزوم کنترل ورود و خروج است.

با هدف دفاع از محدوده اطراف، برج های پیش آمده به صورت استوانه ای در امتداد دیوار خارجی شکل گرفته اند. به نظر می رسد که عملکرد این کاروانسراها بیشتر نظامی و امنیتی بوده است.

افزوده شدن دو عامل شکل (دایره و چندضلعی) و موقعیت قرار گیری (تپه ها و عوارض) به بالا بردن امنیت این بناها کمک موثری کرده  است.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای ینگی امام (کاروانسرای ینگه امام هشتگرد با معماری صفوی)

کالبدی کاروانسراهای سرپوشیده درون گرا

نمونه ساده این نوع بناها از اتاق های گنبددار مرکزی یا یک ردیف اتاق گنبددار و تعدادی اصطبل تشکیل شده اند. این بناها از هر طرف بسته هستند و جلوی بادهای مزاحم و برف زمستانی را می گیرند. در این گونه از کاروان سرا ها فقط یک ورودی وجود دارد؛ که نقش مهمی در کنترل فضای داخلی و دفاع غیر عامل دارد.

از تعداد هشت باب کاروانسرای بررسی شده، چهار باب آن دارای اتاق نگهبانی و برج دیدبانی نیستند؛ که گویای توجه کمتر به استحکامات می باشد. ورود به اتاق ها در مواردی مستقیماً پس از دروازه ورودی و در گونه های دیگر پس از هشتی یا راهرو، امکان پذیر است.

کاروانسراهای سرپوشیده برونگرا

این کاروان سرا ها عموماً بنایی به غایت ساده، به شکل چهار گوش با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاقهای جانبی هستند. اتاق نگهبانی و برج دیدبانی در هیچ یک از آنهایی که بررسی شده وجود ندارد. در این گروه از کاروانسرا ها، اتاق ها یا مستقیماً به بیرون مرتبط هستند و یا از طریق راهرو به فضای خارجی ارتباط دارند. عدم توجه جدی به عوامل دفاع در کاروان سرا های این منطقه  تنها می تواند ناشی از وجود آرامش و امنیت مبتنی بر دفاع عامل بوده باشد.

می توان گفت تمامی نمونه ها در گونه حیاط دار (مستطیلی و چند ضلعی) و گونه سرپوشیده درون گرا فقط دارای یک ورودی بوده اند در حالی که همگی کاروانسرا های سرپوشیده برونگرا بیش از یک ورودی داشته اند.

بررسی اتاق نگهبانی و برج ها نشان می دهد که در مواردی که نه نگهبانی حضور داشته و نه عوارض طبیعی منطقه به کمک معمار آمده، بهره گیری از عناصر کالبدی (اتاق نگهبانی و برجها) افزایش یافته و هرگاه که یکی از دو عامل مذکور (دفاع عامل و عوارض جغرافیایی) افزایش یافته، از میزان بهره گیری از قابلیت های کالبدی بنا کاسته شده است به نحوی که در گونه های سرپوشیده برونگرا نشانی از اتاق نگهبانی و برج های دیده بانی به چشم نمی آید.

در گونه حیاط دار (مستطیلی و چند ضلعی) عمق دسترسی به اتاقها، چهار و پنج بوده است در حالی که با افزایش عامل عوارض طبیعی (در مناطق کوهستانی، گونه سرپوشیده درون گرا) عمق اتاقها به دو و سه کاهش یافته است. با حضور نگهبان در گونه سرپوشیده برونگرا  این عمق به دو و یک رسیده است. به عبارت دیگر ، رسیدن به اتاق ها در این گونه از کاروانسراها بسیار آسان و در نتیجه امنیت اتاق ها کم بوده است.

تزیینات در معماری کاروانسرا

• جز سردر، نماهای دیگر ساده هستند.
• هنر تزیینی که بیش تر آجر کاری است در ورودی این بناها به نمایش گذاشته شده است.
• تزیینات آجر کاری سقف گنبدها به شکل های عرقچین، خفته راسته، اشکال چهاربخش، دورانی و رسمی بندی در اکثر آنها اجرا شده اند.
• در برخی کاروانسراها تزئینات زیبایی از اشکال هندسی و گیاهی با کاشی دست ساز سنتی می بینیم.
• سازه دیگری که باید آن را جزء موارد تزبینی و استحکام بخشی این بناها دانست برج است. درصد کمی از برج ها دارای تیر کش و مزغل دفاعی اند و حتی در برخی از مواقع مانند کاروانسرا های ریوند سیزوار، جنبه الحاقی به بنا را دارند.
• از جمله موارد نادری که در ابتدای ورودی به چشم می خورد و جزء تزیینات فضاهای ورودی محسوب می شوند کتیبه ها هستند.
• اکثر کتیبه هایی که در کاروانسراهای به یادگار مانده اند بر روی قطعات سنگ حجاری شده اند این کتیبه ها با القاب بلند بالایی از سوی بانیان و مرمت کنندگان شروع می شود که نشان از کاربرد فضاهای ورودی برای اهداف اقتصادی، مذهبی، سیاسی و غیره دارد.
• کاربندی زیر سقف هشتی ها یکی دیگر از موارد تزیینی کاروان سرا هاست. کاربندی ها در بیش تر آنها نقش سقف اول (باربر) را ایفا می کنند اما در برخی از آنها  و در مواقعی که بناها دارای شاه نشین به عنوان سقف دوم با کاربرد تزیینی به کار رفته اند.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای زین الدین (دایره ای شکل و یکی از 999 کاروانسرای ساخته شده شاه عباسی است)

عملکرد تزئینی کاربندی ها

• فراهم آوردن امکان اجرای طرحهای استاندارد ، هندسی و سه بعدی در فضاهای زیر سقف هشتی ها.
• ایجاد روکش ( آمود ) مناسب برای پوشش های اصلی که روکش ها را بیش تر با رنگ های قهوه ای، هم رنگ با مصالح و گاهی با رنگ سبز (کاروانسرای فخر آباد) نیز تزیین می کردند.
• به نظم آوردن فضاهای داخلی و مرتبط ساختن خطوط عمودی به خطوط منحنی شکل هماهنگ و چشم نواز.
• معمار بین دو تاق فضای خالی تزیینی را به وجود آورده و در اغلب موارد در پوشش بالایی از نوعی تاق ضربی استفاده می کرد در پوشش ایوان ها ، ورودی ها و تاق هایی که دارای نقش باربری هستند بیش تر از آجرچینی ضربی و رومی استفاده کرده اند.

مصالح در معماری کاروانسرا

• مصالح ساختمانی اصلی این بناها در ایران از سنگ و آجر بوده است سنگ به دو صورت مورد استفاده قرار می گرفته است. در بعضی موارد سنگ ها کاملا استادانه تراش داده می شود و در برخی اوقات از قطعات کوچک سنگ های نتراشیده استفاده می کردند. در بعضی نقاط نیز از تلفیق سنگ و آجر بنا را می ساختند و نمای داخلی و خارجی عموما از آجر بوده است و در برخی از خشت و یا بلوکهای خشتی ا استفاده کنند.
• مصالح در اقلیم معتدل و مرطوب علارغم وجود مصالح بومی که عمدتا چوب و الیاف گیاهی بوده است با مصالح پایدار مانند آجر و سنگ و ملات های آبی مانند آهک و ساروج که در مقابل رطوبت و بارندگی مقاوم می باشد ساخته شده است.
• وضعیت مصالح در اقلیم سرد و خشک به اینگونه بوده است که پایه ها و دیوارها اکثرا سنگی بوده است که از محیط اطراف کاروانسرا تهیه می شده است و مصالح استفاده شده در تاقهای بعضی از این بناها آجری و بعضی دیگر سنگی هستند و جداره ها را بسیار ضخیم می گرفتند تا دارای ظرفیت حرارتی بالایی باشد و هوای سرد شب را کمتر انتقال دهد.
• کاروان سرا های واقع در اقلیم گرم و خشک با دیوارهای بسیار ضخیم و با مصالح بنایی مانند خشت و آجر و سنگی ساخته شده اند و مانند یک خازن حرارتی در تعدیل دمای ساختمان در طی شبانه روز مؤثر بوده است.
• کاروانسراها در اقلیم گرم و مرطوب نیز به لحاظ امنیتی با مصالح سنگین از جمله خشت و آجر و سنگ ساخته شده است.

تفاوت ساختار کاروانسراها در پلان و فرم با توجه به گوناگونی اقلیم

گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسرا های ایران است ، ولی در مورد این ابنیه با توجه به هر اقلیم ایران گوناگونی های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی از نظر فرم و نوع مصالح دیده می شود.

در جنوب دریای خزر

نسبتا کاروانسرا ها در اقلیم معتدل و مرطوب ایران کم هستند. در این سواحل بدلیل بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی معتدل و آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتا زیاد و برخلاف سایر اقلیم های ایران نزدیک بودن مراکز جمعیت جملگی باعث شده تا نیازی به این بناهای بین راهی به تعداد بسیار نباشد.

فرم آنها در این منطقه همانند اقلیم گرم و خشک است و بصورت بنایی با حیاط مرکزی طراحی شده است . اگرچه این فرم امکان کوران هوا در داخل اتاقها و اصطبل ها را کاهش می دهد از نظر اقلیمی برای این منطقه چندان مناسب نیست ولی از جهت امنیت و حفاظت منطقی است.

حجره ها به صورت ایوان طراحی شده است تا امکان کوران هوا ایجاد شود و برای فصل سرد تعدادی اتاق تعبیه شده است.

بیشتر بخوانید : کاروانسرای حاج صفرخان (تاریخچه و معماری کاروانسرای حاج صفرخان همدان)

در اقلیم گرم و مرطوب

اگرچه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق دریا صورت می گرفته و ارتباط بین بنادر از طریق راههای آبی بوده، ولی انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و تعداد نسبتا زیادی بین بنادر خلیج فارس و دریای عمان و شهرهای مرکزی ایران وجود داشته است.

جهت فراهم نمودن شرایط آسایش در این مناطق احتیاج به کوران هوا و سایه می باشد لذا در رابطه با فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل مشاهده می شود که عموما فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهار گوش است با اتاق مرکزی صلیبی شکل و اتاق های جانبی یک سکوی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اتاق ها به خارج بنا راه دارند و به این طریق کوران دو طرفه هوا در فضای داخل بنا میسر گردیده است.

در اقلیم سرد و خشک

جهت مقابله با سرمای شدید زمستان ، غالبا فاقد حیاط مرکزی بوده اند و بجای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان های سرتاسری به منظور نگهداری چهارپایان بوده اند. و جهت حفظ حرارت در داخل ساختمان نسبت ارتفاع به طول و عرض ساختمان را کم می گرفتند مخصوصا ارتفاع اصطبل در اکثریت مواقع کم بود تا سوخت کمتری جهت گرم کردن فضا نیاز باشد.

با قرار دادن تالار مرکزی و یا اتاق مسافران در وسط ساختمان اصطبل ها در اطراف آن فضای اصطبل بعنوان یک فضای حائل بین محیط گرم داخل که باید در حد شرایط آسایش انسان باشد و محیط سرد خارج عمل می کند و فضای آتشدان و بخاری از دیگر مناطق بزرگتر است و معمولا در فضای مرکزی قرار می گرفته ااست.

قسمت اصطبل نیز برای چهارپایان بخاری های دیواری به مقیاس کوچکتر احداث گردیده است و اکثریت این کاروانسراها برای جلوگیری از اتلاف انرژی تا نیمه درون زمین قرار می گرفته اند و بازشوهای بسیار اندک و کوچک هستند و همیشه بعد از ورودی یک هشتی جانمایی می شده است و چند دریچه در بالای اتاقها برای تهویه و نورگیری تعبیه می شده است.

این نوع کاروانسراها در اقلیم سرد و کوهستانی دارای اتاقهای گنبد دار مرکزی با یک ردیف اتاق گنبد دار با تعدادی اصطبل در همان ردیف می باشد و از هر طرف بسته و پوشیده است.

در اقلیم گرم و خشک

و زیباترین و مجلل ترین و وسیع ترین و بیشترین تعداد کاروانسرا در این اقلیم ساخته شده است و اکثر قریب به یقین آنها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط است در این معماری حياط مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اصطبل ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است.

اتاق مسافران معمولا چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اتاق ها جلوگیری شود هم از گرد و خاک کف و حیاط قدری دورتر باشند و در بعضی از کاروانسراها بین اتاقها و حیاط ایوانی بعرض ۲ متر ساخته میشد تا ضمن تهویه اتاق در سایه قرار گیرد و این اتاقها درب نداشته و در تابستان با پارچه و در زمستان با زیلو پوشانده می شده است.

در هر اتاق بصورت مجزا بخاری تعبیه شده است و بهترین اتاق را روبروی ورودی و در بالای ایوان در نظر می گرفتند که شاه نشین نام داشت. در پشت حجره ها طویله قرار داشت که توسط یک پنجره کوچک از داخل حجره ها قابل روئیت بود. شکل کلی کاروانسراها در اقلیم گرم و خشک بصورت درونگرا ساخته می شده است و در گاهی اوقات بادگیرهایی نیز دارد.

کاروانسراهای اقلیم گرم و خشک به شش شکل عمده طراحی شده اند: مدور ،چند ضلعی حیاط دار ،دو ایوانی ،چهار ایوانی ،با تالار ستون دار ،با پلان متفرقه.

نتیجه گیری

هر چند سیر تغییر و تحول معماری کاروان سرا های ایران در ادوار تاریخی (از ساسانیان تا صفویه) متأثر از علل و عوامل مختلفی همچون اقلیم، فرهنگ، مذهب، مهارت و … بوده است، اما در شکل گیری هر ساختاری (ساختارهای حکومتی، شهری، معماری و … ) نیازهای کاربردی مردم نقشی بنیادین را بر عهده دارند و حرف اول را می زنند.

امنیت کاروانها یکی از اساسی ترین نیازهای مردم و ضامن ثبات و رونق اقتصادی بوده است و معماری کاروانسرا ها بر همین اساس و با هدف تأمین امنیت، شکل می گرفته اند. البته واضح است که عوامل گوناگونی در شکل گیری اجزای مختلف کاروان سرا ها تأثیر داشته اند.

در مناطقی که عوارض طبیعی و موقعیت جغرافیایی وجود داشته، معمار با هوشمندی در انتخاب مکان بهینه برای کاروانسرا از این عوارض نهایت استفاده را برده و عناصر معماری را کاهش داده است  این کار باعث کاهش هزینه های ساخت عمدتاً در مناطقی که عناصر طبیعی دفاع( نظیر کوه و رودخانه و …) وجود نداشته  معمار سعی می کرده تا برای تأمین امنیت از عناصر کالبدی حداکثر بهره را بگیرد و با کاهش ورودی ها، ایجاد اتاق نگهبانی و برج دیده بانی و افزودن عمق دسترسی و تعداد لایه های فضایی تا حد ممکن به دفاع غیر عامل در مقابل تهاجم های احتمالی بپردازد.

منابع:

Persian Caravanserai