باغ تخت شیراز

باغ تخت در شمال شیراز در بنایی ۹ طبقه و در منطقه جعفر آباد، توسط اتابک قراچه در سال ۴۸۰ هجری قمری بنا شد و به خاطر اسم سازنده اش، باغ تخت قراچه در ابتدا نام گرفت.

موقعیت ساخات این باغ طوری قرار گرفته بود که بهترین مکان برای بنای قلعه و دژی مستحکم بود اما به مرور این جانمایی نظامی به خاطر منظره دید و آب و هوایش، تبدبل به باغی خوش نشین برای تفریح و تفرج شد.

تاریخچه باغ تخت

باغ تخت شیراز نمونه ای از باشکوه ترین باغ های ایرانی در قرن پنجم است که در شیراز و ایران، آوازه ای بس بلند دارد. این باغ با این که قرن ها از ساختش می گذرد، همانطور که استحکامش را حفظ کرده، شهرتش را نیز بر همان استواری قبل نیز حفظ کرده بوده است.

چون اسم عمارت باغ را اتابک قراچه گذاشته است، این باغ به نام باغ تخت قراچه نیز معروف است. بنابراین مسـلم است که باغ تخت حداقل از زمان اتابک قراچه (قرن ششم) برپا بوده است.

معماری باغ تخت

• باغ تخت، باغی متشکل از سـه بـاغ، «باغ استخر» و «باغ مطبـق» و «باغ خلوت»، بـاغ بزرگ ایرانی را به یاد می آورد.
• این باغ بر فراز و کنار تپهای طبیعی در دشـت مصلی است و از سه بخش جنوبی (باغ پایین)، بخش میانی (سکوها و طبقات) و بخش شمالی (عمارت روی تپه) تشکیل شده است.
• متأسفانه در حال حاضر تنها قسمتهایی از عمارت روی تپه و سکوها و طبقات باغ باقی مانده است.
• بخش جنوبی باغ تقریبا مربع شکل است با ابعادی در حدود ۱۵۰ × ۱۵۰ متر و مساحت ۲/۳ هکتار.
• بخش میانی و شمالی باغ نیز ۵۰ × ۱۰۰ متر است و حدود نیم هکتار مساحت دارد.
• این باغ نیز، همچون باغ ارم، یک محور اصلی حرکتی دارد که به موازات امتداد طولی و در میانه عرض باغ کشیده شده است.
• البته این محور به قوت و اهمیت محور طولی باغ ارم نیست. این محـور طولی با خیابان میانی باغ پایین و آبنماها و جوی آب میانی و ورودیها و نیز عمارتی بر فراز تپه تعریف می شود.
• محور طولی باغ با راستای شمال جنوب جغرافیایی زاویه ۱۵ درجه دارد و در جهت شمال شرقی جنوب غربی است.
• باغ تقریباً محور فرعی ندارد، تنها محور فرعی که برای باغ می توان متصور شـد.
• بر روی سکوی اول باغ بعد از آب نما یا دریاچه بزرگ میانی است که با دو عمارت در طرفین آن مشخص است.
• همان گونه که گفتیم باغ تخت باغی مطبق اسـت. غیر از بخش جنوبی باغ که نسبتاً مسطح اسـت، بخش میانی باغ از هفت سکوی مطبق تشکیل شده است.
• بخش شمالی و انتهایی باغ را بر فراز بخش میانی روی تختی بر تپهای طبیعی ساخته اند.
• اختلاف ارتفاع بالاترین (سطح تخت روی تپه) و پایین ترین بخش (سطح باغ جنوبی) حدود ۲۰ متر است.
• ورودی اصلی باغ در ضلع جنوب غربی، در امتداد محور طولی باغ، است.
• ورودی دیگر در سمت دیگر محور طولی باغ است که از آن به عمارت روی تپه وارد می شوند.
• گویا باغ حداقل سه عمارت داشته است: عمارت اصلی، که بنایی است با حیاط میانی بر فراز تپه در انتهای محور طولی باغ، و دو عمارت میانی در طرفین سکوی اول و عریض بخش میانـی بـاغ.
• عمارتهای میانی هم امکان نظر به سطوح مطبق میانی باغ و یکدیگر را دارند و هم به بخش پایین و بالای باغ نظر می افکنند. شاید چنین تجربه ای در منظره باغ منحصر به باغ تخت شیراز باشد.
• بخش جنوبی عمارت اصلی باغ بنایی است کشیده به موازات سکوهای مطبق که قسمت میانی آن دو طبقه ارتفاع داشـته و در وسط آن ایوانی داشته است.
• جبهه اصلی این بنا رو به جنوب است، به سمت سطوح مطبق و بخش جنوبی باغ و دشت شیراز.
• علاوه بر این عمارت، سکوهای مطبق میانی نیز به همراه فضاهایی که در جای جای آن به چشم می خورد به حیاط پایین باغ و آب نمای وسیع (دریاچه) و دشت شیراز نظر دارند.
• تجربه منظره ای با این کیفیت را شاید بتـوان در باغ قصر قاجار تهران یافت.
• در منظره باغ از سمت پایین به سمت سکوها، درختانی در طبقات مختلف به صورت منظم دیده می شود که این باغ را به مثابه باغهای معلق درآورده است.
• تصویر این سکوها و عمارت اصلی باغ در آبنمای بزرگ (دریاچه) پایین باغ منعکس می شود و این مجموعه را حتی بزرگ تر و باشکوه تر نیز نشان می دهد.

سخن آخر

باغ تخت، باغی با قریب هزار سال سابقه، در اواسط عهد قاجاریان، بسیار باشکوه بود. این باغ شاهی چون اریکه ای بر بالای شهر نشسته بود، سـه عرصه «باغ استخر» و «باغ مطبق» و «باغ خلوت» در حـكـم مقدمه و میانه و مؤخره آن بودند.

از یک نظر، «باغ خلوت» معتبرترین عرصه بود، اما از نظر دیگر سه عرصه باغ رقیب هم بودند. این باغ، چون باغ های پی در پی ایرانی، مضمون «عالم اندر عالم» را ظاهر می کرد، لیکن سـه عرصه اش منسجم بود.

«شاه نشین» ، که میان «باغ خلوت» و «باغ مطبق» نشسته بود، ناظر به همه جا بود و در ترکیب با «باغ مطبق» ساختمانی بزرگ و پله پله می نمود که همه بستر را تملک می کرد.

ایوان دورویه آن گویی «عالم صغیر» همه باغ بود.  باغ مطبق» با هفت سکو هفت خانی با معانی بسیار بر پا کرد.

« باغ مطبق » فرد را به بالا و پایین و یمین و پسـار می کشاند تا تنوع بی مانندی از چشم اندازها را ببیند. «کلاه فرنگی» ها جلوه دیگری از تنـوع مناظر و نیم رخ باغ را عرضه می کردند. پرداخت «باغ مطبق»، با لطایف گوناگون و مخالف خوانی های شیرین، طرحی در پیوند بااندیشه کلی آن بود.

منابع:

Bagh-e Takht

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان