باغ فردوس

باغ فردوس یکی از باغ های زیبای ایران است و به همین سبب یکی از مهم ترین جاهای دیدنی تهران به حساب می آید.

امروزه آنچه از آن باغ های اشرافی و مجلل تحت عنوان باغ فردوس شناخته می شود، تنها بخش کوچک و تغییر یافته ای از ساختار اصیل باغ است. عمارت اصلی باغ اکنون به موزه سینما تغییر کاربری یافته است

تاریخچه باغ فردوس

قدمت باغ فردوس به سال ها پیش در زمان قاجاریان باز می گردد، طبق اسناد موجود در حدود سال های 1250 تا 1264، محمد شاه قاجار دستور داد تا این باغ با دو عمارت ساخته شود.

سال ها بعد ناصر الدین شاه وسعت زمین های اطراف این باغ را بیشتر و باغ را به دخترش به عنوان هدیه عروسی اهدا کرد، داماد ناصر الدین شاه که خود معماری زبر دست بود، ساختمان جنوبی باغ را به اتمام رساند و عروسی را در همین عمارت برگزار کردند.

بعد از فوت او به این باغ رسیدگی نشد و رو به نابودی رفت تا اینکه یک تاجر شیرازی این باغ را خریداری و شروع به بازسازی کرد
در سال 1316 مدرسه شاپور تجریش در این مکان دایر گردید و سال ها بعد این بنا به دفتر برنامه ریزی جشن های ملی تغییر کاربری داد و نهایتا پس از انقلاب در اختیار صدا و سیما قرار گرفت و در سال 1381 درب این عمارت با عنوان موزه سینمای ایران به روی مردم باز شد.

معماری باغ فردوس

• این باغ در محدوده تجریش و شمیران واقع شده و شیب آن از شمال غربی به جنوب شرقی است.
• تندی این شیب درمحدوده مجاور بنای اصلی به حدی است که کف طبقه اول بنا با قسمت جنوبی باغ و سقف آن با قسمت شمالی باغ هم سطح است.
• زمین وسیع و پرشیب سمت جنوبی عمارت باغ را با ساختن سنگ چین ها به صورت هفت طعه مسطح درآورده بودند که هریک از این قطعه ها با یگری چند متر اختلاف سطح داشت.
• این باغ بنابر متون مستند شامل دو باغ بیرونی اندرونی بوده است.
• باغ بیرونی همان باغی است که اغلب بانام باغ فردوس مورد بحث قرار گرفته و عمارت کنونی نیز در این باغ قرار داشته است.
• اما باغ درونی آن طور که گفته می شود، در سمت جنوب غربی قرار داشته و احتمالا هم دوره باغ فردوس است.
• استخرها به نسبت وسعت زمین و فاصله از عمارت بزرگ و بزرگ تر می شد و جهش فواره ها از ایوان طبقه دوم منظری بس دلگشا داشت.
• تخریب استخرهای باغ در این زمان ممکن است به دلیل توجه به امتداد خیابان های موجود باغ و خیابانهایی که می توان گمان برد که زمانی جزئی از محدوده باغ بوده اند.
• ورودیها و خیابانهای باغ با توجه به موقعیت قرارگیری و همجواری آن با باغ های دیگر و مسیرهای رفت و آمد احتمالا ورودیهای متعددی داشته است.
• براساس متون مستند باغ فردوس هفت ورودی داشته است.
• دو در در شمال، سه در در جنوب، یک در در مشرق و یک در در مغرب.
• با توجه به اینکه باغ تقریباً همزمان با قصر محمدیه و به قصد نزدیکی به دربار ساخته شد، بنابراین دور از ذهن نیست که ورودی اصلی باغ نیز در ضلع شمال آن که نزدیک به این قلعه است، قرار داشته باشد.
• در بزرگ ورودی باغ به فاصله تقریبی دویست قدم آنسوی قلعه محمدیه واقع بوده است.
• در عرصه قدیم باغ می توان دو مظهر قنات در شمال و جنوب باغ مشاهده کرد.

بناهای باغ فردوس

بناهای باغ فردوس از ابتدای برپایی تاکنون بناهای متعددی در این باغ ساخته شده است. اولین عمارت این باغ، بنابر اسناد به جا مانده  عمارتی دوطیقه بود که در زمان محمدشاه قاجار توسط حسینعلی خان معیرالممالک و به سبک فیلگوش بنا نهاده شد

این بنا که در شمال فردوس قرار داشت، پس از ساخته شدن عمارت دوم توسط دوست علیخان نظام الدوله متروک ماند و به مرور تخریب شد.

عمارت دوم که بنای اصلی باغ محسوب می شده است، همان بنایی است که تاکنون باقی مانده است و اکنون به عنوان موزه سینما استفاده می شود..

نظام آب و نظام کاشت

نظام آب

• منابع آب و نحوه گردش آب مورد نیاز باغ از دو قنات محمدیه (مجیدآباد) و قنات باغ فردوس تأمین می شده است.
• جوی یا جوی هایی برای آبیاری وجود داشته که چندان جلوه ای نداشته است.
• در اسناد به جا مانده از باغ نیز به آب نماها و حوض هایی اشاره می شود که در تخت های متعددی که در جنوب عمارت به وجود آورده بودند، ساخته شده بود
• برابر نمای جنوبی عمارت کنونی زمینی وسیع و سراشیب بود که آن را با ساختن سنگ چین ها به صورت هفت قطعه مسطح درآوردند که هریک را با دیگری چند متر اختلاف سطح و مساحت بود. و روی هر یک از قسمتها استخری با قواره ایجادنمودند.
• استخرهای باغ فردوس به نسبت وسعت زمین و فاصله از عمارت بزرگ و بزرگ تر می شد و جهش فواره ها از ایوان طبقه دوم منظری بس دلگشا داشت.
• احتمالاً استخرهای باغ در زمان دوست محمدخان و به دلیل بی توجهی و عدم رسیدگی متروک مانده و به مرور تخریب شده است.
• تخریب استخرها در این زمان ممکن است به دلیل کم آب بودن قنات محمدیه نیز باشد که به عنوان منبع آب باغ استفاده می شده است.
• پس از احداث قنات جدید، استخرهای پیشین باغ فردوس را احیاء نموده یا این که دوباره استخرهایی مشابه آنچه پیش از آن در باغ وجود داشته به وجود آورده است.
• از استخرهای اصیل باغ در حال حاضر تنها یک حوض کوچک در شمال عمارت مجموعه اصلی و جوی آب متصل به آن ،که مسیر گردش آب را تشکیل می دهند که هیچ یک از آنها شباهتی به نمونه های اصیل خود ندارند.

نظام کاشت

• درختان باغ در باغ فردوس بیشترین گونه درختی که در منابع مختلف اعم از منابع تصویری و نوشتاری به آن اشاره شده، درخت چنار است.
• همان طور که پیش از این نیز گفته شده اولین مالک باغ تعداد قابل توجهی چنار در باغ کاشته است.
• انبوهی از درختان چنار در سمت جنوبی عمارت باغ وجود داشته است که جنگل انبوهی از چنار را ایجاد کرده بودند و این درخت ها را به گونه ای مرتب کاشته بودند که وقتی شخصی از عمارت نظری بر آن می انداخت، سطحی مخملی مانند می دیده است.
• در میان درختهای باغ عمارت وسیعی است مزین به باغچه های گل و در عقب عمارت اراضی وسیعی هست.
• تعدادی از این درختان چنار تاکنون نیزباقی مانده اند و دیدن برخی از این درختان کهن در مواردی می تواند مدرکی برای یافتن ساختار مبهم باغ درمیان کوچه ها و خیابان های امروزی شهر باشد.
• در این باغ مانند باغ های دیگر، گیاهان دیگری غیر از چنار هم کاشته می شده است.
• تصاویر به جا مانده از درختانی مانند توت، از گیل ، سیب ، گلابی ، زردآلو ، آلوچه و … که کاشت آنها در شمیران و باغ های آن معمول بوده است یاد می کند.

سخن آخر

باغ فردوس نامی است که درحال حاضر به پارک و محوطه مشجر کوچکی در حوالی تجریش گفته میشود که موزه سینما در آن قرار دارد باغ فردوس، نامی بسیار قدیمیتر از یک پارک امروزی بوده است.

تنها عنصری که از محوطه عمارت از آن دوره باقی مانده حوض آبی است که مقابل عمارت قرار دارد.این حوض با در نظر گرفتن فرایند شکست نور طراحی شده است و در نوع خود بی نظیر و بی همتا می باشد.

بخش اعظم زمین های این باغ پس از تغییر مالکیت برای ساخت بناهای مسکونی استفاده شده اند، بخشی از جنوب باغ برای ساخت مدرسه تفکیک شده است؛ و قسمتی از آن هم به عنوان « مؤسسه لغت نامه دهخدا » و « مؤسسه باستان شناسی دانشگاه تهران » مورد استفاده قرار می گیرد.

تنها ردپایی که دنبال کردن آن، ساختار اصیل باغ را نمایان تر می کند، درختان کهنسال باغ هستند که در جای جای باغ امروزی و حتی بیرون از آن در کنار خیابانهای اطراف دیده می شوند.

منابع:

Ferdows Garden

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی