جلوخان چیست

جلوخان در معماری  (پیش خان) به عنوان یک فضای واسطه در مرز بین حریم درون و بیرون، عبارتست از فضایی ارتباطی درجلوی در ورودی برخی بناها که عموماً از چنـد طـرف محصور می باشد.

جلوخان در معماری به عنـوان قسمتی از ورودی و اولین مرحله از سلسله مراتب ورود به بنا ، ضمن تعريـف حریم بنا ، فضایی برای ورود ، مكـث ، تجمع ، حرکت و درک بهتر ساختمان را مهیا می نماید؛ لذا می توان گفت جلوخان به میدانگاه جلو بنا و محوطه باز قرار گرفته در آستانه ورودی خانه ، مسجد ، کاروانسرا ، حمـام و … اطـلاق می گردد.

تاریخچه جلوخان در معماری ایران

این اصطلاح معماری ایرانی از دوره صفویه در منابع به کار رفته و در دوره قاجار اصطلاحی رایج بوده است. تا دوره سلجوقیان به فضا و نمای ورودی بناهای مهم چندان توجه نمی شد. از دوره سلجوقیان ساخت پیش طاقها و سردرهای زیبا رواج یافت و فضاهایی مانند دالان ، هشتی و ایوان طراحی گردید.

پس از آن نیز در دوره ایلخانیان، ساخت پیشطاقها و سردرهای بسیار بلند ، برای تأکید بر فضا و نمای ورودی ، اهمیت یافت . با این زمینه ، فضای ورودی در دوره تیموریان ، به عنوان بخشی از ساختمان بناهای مهم ، موردتوجه معماران قرار گرفت.

ساخت جلوخان در معماری به شکل رایج در ادوار اخیر ، به شیوه ای که از ویژگیهای معماری ایرانی محسوب می شود ، از دوره صفویه و قاجار در جلو بسیاری از بناهای مهم ، به ویژه مساجد ، ضروری شمرده می شد.

دوره شکوفایی ساخت جلوخان در معماری، در عهد قاجاریه و در بناهای متعدد این دوره ، به ویژه مساجد و مدارس ، بوده است . در این دوره مساجد منحصر به فردی با جلوخان های بزرگ و تزئینات کاشی کاری و گچبری ساخته شد ، مانند مسجد و مدرسه سپهسالار

کاربرد جلوخان در معماری بناهای متنوع ایران

• گاه ساخت جلوخان در معماری مساجد تدبیری بود برای رفع مشکلی در ساختمان ، مثلاً در مسجد امام ( مسجد شاه ) اصفهان ، که ورودی مسجد در جهت قبله قرار نداشت با ساخت یک جلوخان به اضافه بیش طاق و هشتی، در ورودی در جهت قبله ساخته شد و فضای ورودی مسجد با میدان نقش جهان هماهنگ گردید.

 

• فضای ورودی کاخ ها اهمیت ویژه ای داشت و اغلب شکوهمند ساخته می شد، و اگر کاخی فاقد جلوخان در معماری اش بود، گاه ترجیح می دادند که یک جلوخان یا میدان برای آن بسازند ؛ از این رو ، در کاخهایی مانند شمس العماره تهران ، که به شیوه اروپایی ساخته شده است و جلوخان ندارد ، کمبود این عنصر محسوس است.

 

• جلوخان در معماری کاروانسراهای بیابانی به صورت وسیع ساخته می شد از نمونه های کاروانسراهای شهری ، کاروانسرای مهیار اصفهان از دوره صفویه است که جلوخان آن به بازارچه متصل است.

 

• ساخت جلوخان در معماری خانه های اعیانی دوره قاجار راهی برای ارتباط با بناهای دیگر مانند مسجد و آب انبار و غیره ،بوده است.

تقسیم بندی جلوخان در معماری

در راستای شـناخت بهتـر ایـن عنصـر در معمـاري مسکونی بومی ایران ، می توان جلوخـان هـا را بـر اسـاس شكل ، وسعت و همچنین میـزان ایفای نقش در زمینه ارتباطات اجتماعی ، طبقه بندی نمود . بر اساس تحلیـل و تعمق در خانه های مورد مشاهده و مطالعه ، جلوخان ها به سه دسته کلی تقسیم می گردند.

شایان ذکر است که به دلیل کثرت نمونه های بررسی شده ، در این نوشتار امکـان معرفی همه آنها نمی باشد و تنها به ارایه برخـی مـوارد شاخص اکتفا می گردد.

• گروه اول که ساده ترین شکل جلوخـان مـی باشـد ، در بدنه بیرونی عده زیادی از خانه های روستایی و شهری مشاهده می شود . این جلوخانها ضمن اهمیت بخشیدن به فضای ورودی با عقب نشینی مختصر نسبت به معبـر ، دسترسی به درون بنا را از گذر متمایز می نمایند و گاهی به آن پیش تاق نیز گفته می شود.

این دسته از جلوخانها که فضای کوچک تری را نسبت به دیگر انواع به خود اختصاص می دهند ، دارای تنـوع زیادی در جزییات ، تزیینات و نگاره ها می باشـند . اجـزای تشکیل دهنده آن عبارتند از پیش تـاق ، سـر درب ، درب ورودی و عموماً پیر نشین.

• در دسته دوم ، جلوخان به شکل یک فضای تعریف شده در جلوی ورودی مطرح می گردد و به عنوان مرحله مقدماتی ورود ( و یا آخرین مرحله خروج ) مرز بین درون و برون را به خود اختصاص می دهد . در ایـن دسـته ، جلوخان در قالب فضایی وسیع تر از آنچه در دسته اول دیده شد ، به ایفای نقش بین بنا و گذر می پردازد ، نقش شاخص تری می یابد و عرصه گسترده تری را بـه خـود اختصاص می دهد.

این دسته جلوخان ها از لحاظ جزییات و تزیینات غنی تر و بارزتر از دسته اول بوده و دارای سر در رفیع تر و گاه پیر نشین گسترده تری می باشند ؛ لكـن از عمومیت آن در خانه ها به نسبت دسته اول کاسته می شود.

درب ، سر در که گاه با آجرکاری ، مقرنس و یا کاربنـدی تزیین گردیده است ، تاق نما و پیرنشین از اجـزای ایـن دسته هستند . این دسته از جلوخان در معماری عموماً در خانه هـای شاخص و متعلق به افراد خاص و متمول شهر یا روستا مشاهده می گردند . علاوه بر مسکن هـای خـاص ، در ورودی بناهای عمومی – مانند مساجد ، مدارس ، بازارهـا و حمام ها به ایفای نقش می پردازند. .

• در نوع سوم ، جلوخان به شکل فضایی وسیع و گاه میدانی کوچک در جلوی در ورودی بنا به ایفای نقش می پردازد . عموماً در این دسته ، جلوخان در معماری بـه صـورت یک مفصل قوی و شاخص ، حلقه ارتباطی بین ورودی بنا با گذر و فضاهای مجاور می باشد و بستر لازم را برای این ارتباط فراهم می نماید.

در این دسته جلوخان به صورتی وسیع تر از دو دسته دیگر مطـرح مـی باشـد ؛ سر در و پیش تاق ، رفیع تر است. تزیینات و جزییات آن کامل تر و وسیع تر می باشد و با ظرافت بیشتری کارشـده اسـت. پیر نشین ها عموماً گسترده تر و گاه دارای اشکالی متنوع و متفاوت نسبت به دو دسته دیگر می باشند.

با توجه به ویژگی های آن نسبت به دو دسته دیگر از نظر تعداد کمتر است ؛ لكن عرصه وسیع تر و نقش بارزتری را به خود اختصاص می دهـد . اجـزای تشکیل دهنـده ایـن نـوع از جلوخان که در خانه های شاخص ، مهم و اعیانی شهر و روستا مشاهده می شوند ، عبارتند از درب ورودی ، سر در ، پیش تاق ، پیرنشین و قسمتی نسبتاً گسترده از عرصه کف در جلوی ورودی

بنابراین جلوخان های خانه ها در مقیاس و اندازه های مختلفی به ایفای نقش می پردازند. اندازه و بزرگی جلوخان ها ارتباط تنگاتنگی با جایگاه و اهمیت خانـه دارد. جلوخان  در معماری یک خانه شاخص و بزرگ متعلق به افـراد سرشناس و حاکمان شهر یا روستا ، متناسب با رفتارهایی است که در آن صورت می پذیرد.

با در نظر گرفتن میـزان مخاطبان ، تنوع مراجعین و رفتارهای گوناگونی که در آن صورت می گیرد ، جلوخان در معماری نیز جایگاه متفاوتی می یابد. حـال آنكـه جلوخـان خانه ای ساده در دل یک محله متناسـب بـا میـزان اهمیت و کارکرد بنـا ، در مقیـاس کوچک تری ساخته می شود.

معرفی اجزای جلوخان

جلوخان ها در بناهای مسکونی با توجه به نقشی که بر سوند ، آنهار عهده دارند ، اجزای مختلفی را شامل می شـوند ؛ می توان در دو دسته کلی اجزای ملحـق بـه بنـا و اجـزای مربوط به میدان جلوخان تقسیم بندی نمود. اجزای ملحـق بـه بنا عبارتنـد از درب ، سـردرب ، پیش تـاق و پیرنشین و اجزای مربوط به میدان شامل قسمتی از عرصـه جـلـوی ورودی در بیرون ( که در برخی از انواع سکونتگاه ها شامل عناصری مانند آب نما نیز هستند ) می باشند.

 ۱. درب :

مهم ترین نقش آن کنترل ورود و خروج به خانه است و استفاده کنندگان پس از عبور از آن به اندرون خانه وارد و یا از آن خارج می شـوند . ابعـاد ، تزیینات و تناسبات آن با توجه به تناسبات ورودی که خود با جایگاه و اهمیت خانه و ساکنین آن مرتبط است ، تعیین می گردد .

2. سردرب :

3. بخشی از دیوار بالای درب بنا ، سردرب نام دارد . به ویژه در خانه های بزرگ ایـن قسـمت دارای تزییناتی از قبیـل آجر کاری ، کاشی کاری ، گچ کاری ، مقرنس و یا انواع کاربندی می باشد .

 ۳. پیش تـاق :

یکی از ایـن اجـزا که در گونه هـای مختلف آن مشاهده می شود ، پیش تاق است که به صورت فضایی سرپوشیده و نیمه باز در جلوی درگاه ورودی می باشد. به عبارتی یک بخش پیوسته به ساختمان در قسمت بیرونی است که یک فضای سرپوشیده برای درگاه ایجاد می کند . به فراخـور کـارکرد بنا ، ابعاد و تزیینات پیش تـاق نیز تغییر می یابد . هر چه خانه شاخص تر و جلوخان آن وسیع تر ، به تناسب ، ابعـاد ایـن پیش تاق نیز بزرگ تر شده و تزیینات بیشتری را شامل می گردد . همان طور که پیش تر اشاره شد گاهی به پیش تاق ، جلوخان نیز گفته می شده است. .

4.پیرنشین :

یکی دیگر از اجزای جلوخان در معماری، پیرنشین است. پیرنشین بـه صـورت سکویی با ارتفاع مناسـب جهت نشستن در فضای بیرون بنـا و مـرز بـين داخـل و خارج می باشد . این سکوها عموماً بـه صـورت زوج و در دو طرف در ورودی است . گاهی در برخی نمونه ها تعداد بیشتری پیرنشین نیز مشاهده شده است ماننـد خـانـه بروجردیهای کاشان که دارای شش سکوی پیرنشین در ورودی خانه می باشد.

 

رسالت و نقش جلوخان در معماری ایران

جلوخان در عین واقع شدن در فضای عبوری و در گذرها نهایت تلاش خود را می نماید تا فضایی با کیفیت جهت حضور و مهیا شدن جهت ورود به اندرون خـانـه فـراهم نماید . جلوخان در معماری علاوه بر نقشی که در ساماندهی تعاملات اجتماعی در فضای بیرون خانه ایفا می کند ، فضای حرکتی را به مکانی برای مکث و تأمـل تبدیل می نماید .

مخاطب این امکان را دارد تا با حضور در آن مکان به درک بهتر محیط بیرون و به خصوص بنابپردازد . می توان گفت جلوخـان سعی در فـراهـم نمـودان بستری در شأن مخاطبان دارد و به تبیین نقش آنها می پردازد ؛ چرا که جایگاه و نقش مخاطب را در بیرون بنا تعریف می نماید و با احترام به مخاطب ، بستری مناسب جهت مكـث ، تأمـل ، ورود ، مشاهده و ملاقات دیگران فراهم می نماید . عناصری مانند پیرنشین نیز با بستر سازی به این امر کمک می نمایند.

ارتباط درون و برون :

یکی از مهم ترین رسالت هـای جلوخان در معماری تعریف رابطه درون و برون است که با تعریف فضایی بین گذر و در ورود به خانـه بـه ایـن امـر کـمـک می نماید. به واقع ذهن مخاطب در فضای بیرون و قبل از ورود به بنا ، چهارچوبی عمومی دارد و شاید آمادگی لازم برای ورود به خلوت و حـريـم انـدرون را نداشته باشد.

بدین ترتیب جلوخان مجالی بین اندرون و بیرون و محملی برای مهیا شدن جان در ورود به اندرون فراهم می نماید و به تنظیم ارتباط درون و برون از طرق مختلف می پردازد که و . می پردازد که در سه بخش زیر قابل طرح می باشد.

تعریف و تبیین حریم :

تعریف و تبیین حریم به عنوان یک ارزش فرهنگ بومی ایرانی آشکارا هویداست. در تعالیم اسلامی تأکید ویژه ای بر حفظ حرمت و تبیین حریم شده است و در معماری بومی ایران ، چـه شـهری و چه روستایی ، بنا به اقتضـا ، حریم خانه به خوبی تعریف گردیده است  محققين حفظ حریم درون و بیرون را یکی از ویژگی های معماری اسلامی – ایرانی برشمرده انـد.

خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است : ای اهل ایمان هرگز به هیچ خانه ای جز خانه خودتان تا اینکه با عملی ورود خود را اعلام کنید ، وارد نشوید و به اهل خانه سلام کنید . این برای شما بهتر است امید است که متذکر شوید » ( سوره مبارکه نور ، ٢٦)

دعوت کنندگی :

جلوخان ، به خواندن و دعوت کردن مخاطبـان بـه حـریم درون خانه در فضـای جلـوی آن می پردازد . سعی می کند با فراهم آوردن بستری مناسـب برای این منظور ، نقش خود را در سلسله مراتب ورودی بنا به خوبی تعریف کند . جلوخـان در معماری بـه صـورت مرز بین درون و بیرون ، اولین مواجهه عابران و ناظران و استفاده کنندگان با بنا است.

اولین قسمتی از خانه است که به استقبال مراجعین می آید و از جنبه ای دیگر آخـریـن جـزو خانه است که به بدرقه خارج شدگان از آن می پردازد. با توجه به اهمیت آغاز و یا پایان ، میزان توجه طراحـان بـه این فضا در معماری بومی ایرانی نمایان تر می شود.

 

 

عملکردهای جلوخان در معماری بنا

تقویت سلسله مراتب ورود به بنا:

سلسله مراتـب یـا ساماندهی و سازماندهی فضاها و اجزای کالبدی ورودی خانه در معماری ایرانی ، آشکارا قابل مشاهده است . از ویژگی های معماری ایرانی که دارای قدر و منزلت ویژه ای می باشد و در میان بناهای گوناگونی که ایرانیان در زیستگاه های بزرگ و میانی و روستاهای خود در طول ده ، یازده سده اخیر و تا پیش از نفوذ گسترده معماری غرب ساخته اند و شواهدی از آن تا به امروز موجودند ساختمانی را بدون رعایت و احترام به سلسله مراتب ورود نمی توان یافت.

جلوخان در معماری بـه عـنـوان اولین بخش از سلسله مراتب ورودی خانه با گسترده شدن در سطح و در اختیار گرفتن عرصه ای نسبتاً وسیع باعث تعريف بهتـر ورودی خصوصاً در بیرون خانه می گردد. گسترش آن شخصیت بارزتری به جلوخان می دهد و نقش به سزایی در دعوت مخاطبین به داخل ایفا می نماید.

بستری جهت درک بهتر بنا:

با توجه به گسترش جلوخان در جلوی ورودی ، این امکان فراهم می شود تا تزبینات ، تناسبات و جزییات ورودی و سردر آن بهتر کامل تر درک شود تغییر در نور ، سطح و گشادگی این فضا ، بهترین عامـل بـرای جلب توجه عابرینی است که شاید توجهی به بنا نداشته باشند.

ایجاد فضایی برای تعامل اجتماعی:

جلوخان در معماری از جنبه های دیگری نیز به ایفای نقش می پردازد. در عرصه اجتماعی، شاهد ارتباط مردم در این فضا هستیم . قسمتی از بنا که مالک سخاوتمندانه از حریم درون بنـا خـارج نموده و بستری مناسب جهت تعامل اجتماعی در بیرون ایجاد کرده است. انسان نیازمند فضایی است تا در آن خود را با دیگران بیابد و اجتماعی بودن خود را بیازماید و به نمایش بگذارد و از آن بنا بر هر گرایش و خواسته ای که پی گرفته است، بهـره منـد شـود.

 

نتیجه گیری

جلوخان در معماری ، فضایی وسیع در جلو پیشطاق ورودی بعضی از بناهای بزرگ و مهم است. جلوخان، که به پیروی از ساخت ورودیها در معماری ایرانی ، با عقب نشینی از معبر عمومی ساخته می شد کارکردهای گوناگونی داشت . مهم ترین کارکرد آن اهمیت بخشیدن به فضای ورودی بنا و جنبه دیگر آن ایجاد فضایی واسطهای و انتقالی بین فضای بیرونی و درونی بود.

از این رو ، جلوخان محلی برای توقف و انتظار ، مکانی برای ارتباط فضاهای عمومی یا نیمه عمومی یا خصوصی و نیمه خصوصی ، مکانی برای تغییر مسیر حرکت ، بدرقه و استقبال بود در مساجد ، جلوخان در معماری را میتوان حدفاصل فضای عادی بیرون و فضای معنوی درون به شمار آورد.

 

منابع:

The Simplicity of Iranian Architecture's Complex Geometry