جلوخان چیست

جلوخان در معماری  (پیش خان) به عنوان یک فضای واسطه در مرز بین حریم درون و بیرون، عبارتست از فضایی ارتباطی درجلوی در ورودی برخی بناها که عموماً از چنـد طـرف محصور می باشد.

جلوخان در معماری به عنـوان قسمتی از ورودی و اولین مرحله از سلسله مراتب ورود به بنا ، ضمن تعريـف حریم بنا ، فضایی برای ورود ، مكـث ، تجمع ، حرکت و درک بهتر ساختمان را مهیا می نماید؛ لذا می توان گفت جلوخان به میدانگاه جلو بنا و محوطه باز قرار گرفته در آستانه ورودی خانه ، مسجد ، کاروانسرا ، حمـام و … اطـلاق می گردد.

تاریخچه جلوخان در معماری ایران

این اصطلاح معماری ایرانی از دوره صفویه در منابع به کار رفته و در دوره قاجار اصطلاحی رایج بوده است. تا دوره سلجوقیان به فضا و نمای ورودی بناهای مهم چندان توجه نمی شد. از دوره سلجوقیان ساخت پیش طاقها و سردرهای زیبا رواج یافت و فضاهایی مانند دالان ، هشتی و ایوان طراحی گردید.

پس از آن نیز در دوره ایلخانیان، ساخت پیشطاقها و سردرهای بسیار بلند ، برای تأکید بر فضا و نمای ورودی ، اهمیت یافت . با این زمینه ، فضای ورودی در دوره تیموریان ، به عنوان بخشی از ساختمان بناهای مهم ، موردتوجه معماران قرار گرفت.

ساخت جلوخان در معماری به شکل رایج در ادوار اخیر ، به شیوه ای که از ویژگیهای معماری ایرانی محسوب می شود ، از دوره صفویه و قاجار در جلو بسیاری از بناهای مهم ، به ویژه مساجد ، ضروری شمرده می شد.

دوره شکوفایی ساخت جلوخان در معماری، در عهد قاجاریه و در بناهای متعدد این دوره ، به ویژه مساجد و مدارس ، بوده است . در این دوره مساجد منحصر به فردی با جلوخان های بزرگ و تزئینات کاشی کاری و گچبری ساخته شد ، مانند مسجد و مدرسه سپهسالار

کاربرد جلوخان در معماری بناهای متنوع ایران

• گاه ساخت جلوخان در معماری مساجد تدبیری بود برای رفع مشکلی در ساختمان ، مثلاً در مسجد امام ( مسجد شاه ) اصفهان ، که ورودی مسجد در جهت قبله قرار نداشت با ساخت یک جلوخان به اضافه بیش طاق و هشتی، در ورودی در جهت قبله ساخته شد و فضای ورودی مسجد با میدان نقش جهان هماهنگ گردید.

• فضای ورودی کاخ ها اهمیت ویژه ای داشت و اغلب شکوهمند ساخته می شد، و اگر کاخی فاقد جلوخان در معماری اش بود، گاه ترجیح می دادند که یک جلوخان یا میدان برای آن بسازند ؛ از این رو ، در کاخهایی مانند شمس العماره تهران ، که به شیوه اروپایی ساخته شده است و جلوخان ندارد ، کمبود این عنصر محسوس است.

• جلوخان در معماری کاروانسراهای بیابانی به صورت وسیع ساخته می شد از نمونه های کاروانسراهای شهری ، کاروانسرای مهیار اصفهان از دوره صفویه است که جلوخان آن به بازارچه متصل است.

• ساخت جلوخان در معماری خانه های اعیانی دوره قاجار راهی برای ارتباط با بناهای دیگر مانند مسجد و آب انبار و غیره ،بوده است.

تقسیم بندی جلوخان در معماری

در راستای شـناخت بهتـر ایـن عنصـر در معمـاري مسکونی بومی ایران ، می توان جلوخـان هـا را بـر اسـاس شكل ، وسعت و همچنین میـزان ایفای نقش در زمینه ارتباطات اجتماعی ، طبقه بندی نمود . بر اساس تحلیـل و تعمق در خانه های مورد مشاهده و مطالعه ، جلوخان ها به سه دسته کلی تقسیم می گردند.

شایان ذکر است که به دلیل کثرت نمونه های بررسی شده ، در این نوشتار امکـان معرفی همه آنها نمی باشد و تنها به ارایه برخـی مـوارد شاخص اکتفا می گردد.

• گروه اول که ساده ترین شکل جلوخـان مـی باشـد ، در بدنه بیرونی عده زیادی از خانه های روستایی و شهری مشاهده می شود . این جلوخانها ضمن اهمیت بخشیدن به فضای ورودی با عقب نشینی مختصر نسبت به معبـر ، دسترسی به درون بنا را از گذر متمایز می نمایند و گاهی به آن پیش تاق نیز گفته می شود.

این دسته از جلوخانها که فضای کوچک تری را نسبت به دیگر انواع به خود اختصاص می دهند ، دارای تنـوع زیادی در جزییات ، تزیینات و نگاره ها می باشـند . اجـزای تشکیل دهنده آن عبارتند از پیش تـاق ، سـر درب ، درب ورودی و عموماً پیر نشین.

• در دسته دوم ، جلوخان به شکل یک فضای تعریف شده در جلوی ورودی مطرح می گردد و به عنوان مرحله مقدماتی ورود ( و یا آخرین مرحله خروج ) مرز بین درون و برون را به خود اختصاص می دهد . در ایـن دسـته ، جلوخان در قالب فضایی وسیع تر از آنچه در دسته اول دیده شد ، به ایفای نقش بین بنا و گذر می پردازد ، نقش شاخص تری می یابد و عرصه گسترده تری را بـه خـود اختصاص می دهد.

این دسته جلوخان ها از لحاظ جزییات و تزیینات غنی تر و بارزتر از دسته اول بوده و دارای سر در رفیع تر و گاه پیر نشین گسترده تری می باشند ؛ لكـن از عمومیت آن در خانه ها به نسبت دسته اول کاسته می شود.

درب ، سر در که گاه با آجرکاری ، مقرنس و یا کاربنـدی تزیین گردیده است ، تاق نما و پیرنشین از اجـزای ایـن دسته هستند . این دسته از جلوخان در معماری عموماً در خانه هـای شاخص و متعلق به افراد خاص و متمول شهر یا روستا مشاهده می گردند . علاوه بر مسکن هـای خـاص ، در ورودی بناهای عمومی – مانند مساجد ، مدارس ، بازارهـا و حمام ها به ایفای نقش می پردازند. .

• در نوع سوم ، جلوخان به شکل فضایی وسیع و گاه میدانی کوچک در جلوی در ورودی بنا به ایفای نقش می پردازد . عموماً در این دسته ، جلوخان در معماری بـه صـورت یک مفصل قوی و شاخص ، حلقه ارتباطی بین ورودی بنا با گذر و فضاهای مجاور می باشد و بستر لازم را برای این ارتباط فراهم می نماید.

در این دسته جلوخان به صورتی وسیع تر از دو دسته دیگر مطـرح مـی باشـد ؛ سر در و پیش تاق ، رفیع تر است. تزیینات و جزییات آن کامل تر و وسیع تر می باشد و با ظرافت بیشتری کارشـده اسـت. پیر نشین ها عموماً گسترده تر و گاه دارای اشکالی متنوع و متفاوت نسبت به دو دسته دیگر می باشند.

با توجه به ویژگی های آن نسبت به دو دسته دیگر از نظر تعداد کمتر است ؛ لكن عرصه وسیع تر و نقش بارزتری را به خود اختصاص می دهـد . اجـزای تشکیل دهنـده ایـن نـوع از جلوخان که در خانه های شاخص ، مهم و اعیانی شهر و روستا مشاهده می شوند ، عبارتند از درب ورودی ، سر در ، پیش تاق ، پیرنشین و قسمتی نسبتاً گسترده از عرصه کف در جلوی ورودی

بنابراین جلوخان های خانه ها در مقیاس و اندازه های مختلفی به ایفای نقش می پردازند. اندازه و بزرگی جلوخان ها ارتباط تنگاتنگی با جایگاه و اهمیت خانـه دارد. جلوخان  در معماری یک خانه شاخص و بزرگ متعلق به افـراد سرشناس و حاکمان شهر یا روستا ، متناسب با رفتارهایی است که در آن صورت می پذیرد.

با در نظر گرفتن میـزان مخاطبان ، تنوع مراجعین و رفتارهای گوناگونی که در آن صورت می گیرد ، جلوخان در معماری نیز جایگاه متفاوتی می یابد. حـال آنكـه جلوخـان خانه ای ساده در دل یک محله متناسـب بـا میـزان اهمیت و کارکرد بنـا ، در مقیـاس کوچک تری ساخته می شود.

معرفی اجزای جلوخان

جلوخان ها در بناهای مسکونی با توجه به نقشی که بر سوند ، آنهار عهده دارند ، اجزای مختلفی را شامل می شـوند ؛ می توان در دو دسته کلی اجزای ملحـق بـه بنـا و اجـزای مربوط به میدان جلوخان تقسیم بندی نمود. اجزای ملحـق بـه بنا عبارتنـد از درب ، سـردرب ، پیش تـاق و پیرنشین و اجزای مربوط به میدان شامل قسمتی از عرصـه جـلـوی ورودی در بیرون ( که در برخی از انواع سکونتگاه ها شامل عناصری مانند آب نما نیز هستند ) می باشند.

 ۱. درب :

مهم ترین نقش آن کنترل ورود و خروج به خانه است و استفاده کنندگان پس از عبور از آن به اندرون خانه وارد و یا از آن خارج می شـوند . ابعـاد ، تزیینات و تناسبات آن با توجه به تناسبات ورودی که خود با جایگاه و اهمیت خانه و ساکنین آن مرتبط است ، تعیین می گردد .

2. سردرب :

3. بخشی از دیوار بالای درب بنا ، سردرب نام دارد . به ویژه در خانه های بزرگ ایـن قسـمت دارای تزییناتی از قبیـل آجر کاری ، کاشی کاری ، گچ کاری ، مقرنس و یا انواع کاربندی می باشد .

 ۳. پیش تـاق :

یکی از ایـن اجـزا که در گونه هـای مختلف آن مشاهده می شود ، پیش تاق است که به صورت فضایی سرپوشیده و نیمه باز در جلوی درگاه ورودی می باشد. به عبارتی یک بخش پیوسته به ساختمان در قسمت بیرونی است که یک فضای سرپوشیده برای درگاه ایجاد می کند . به فراخـور کـارکرد بنا ، ابعاد و تزیینات پیش تـاق نیز تغییر می یابد . هر چه خانه شاخص تر و جلوخان آن وسیع تر ، به تناسب ، ابعـاد ایـن پیش تاق نیز بزرگ تر شده و تزیینات بیشتری را شامل می گردد . همان طور که پیش تر اشاره شد گاهی به پیش تاق ، جلوخان نیز گفته می شده است. .

4.پیرنشین :

یکی دیگر از اجزای جلوخان در معماری، پیرنشین است. پیرنشین بـه صـورت سکویی با ارتفاع مناسـب جهت نشستن در فضای بیرون بنـا و مـرز بـين داخـل و خارج می باشد . این سکوها عموماً بـه صـورت زوج و در دو طرف در ورودی است . گاهی در برخی نمونه ها تعداد بیشتری پیرنشین نیز مشاهده شده است ماننـد خـانـه بروجردیهای کاشان که دارای شش سکوی پیرنشین در ورودی خانه می باشد.

رسالت و نقش جلوخان در معماری ایران

جلوخان در عین واقع شدن در فضای عبوری و در گذرها نهایت تلاش خود را می نماید تا فضایی با کیفیت جهت حضور و مهیا شدن جهت ورود به اندرون خـانـه فـراهم نماید . جلوخان در معماری علاوه بر نقشی که در ساماندهی تعاملات اجتماعی در فضای بیرون خانه ایفا می کند ، فضای حرکتی را به مکانی برای مکث و تأمـل تبدیل می نماید .

مخاطب این امکان را دارد تا با حضور در آن مکان به درک بهتر محیط بیرون و به خصوص بنابپردازد . می توان گفت جلوخـان سعی در فـراهـم نمـودان بستری در شأن مخاطبان دارد و به تبیین نقش آنها می پردازد ؛ چرا که جایگاه و نقش مخاطب را در بیرون بنا تعریف می نماید و با احترام به مخاطب ، بستری مناسب جهت مكـث ، تأمـل ، ورود ، مشاهده و ملاقات دیگران فراهم می نماید . عناصری مانند پیرنشین نیز با بستر سازی به این امر کمک می نمایند.

ارتباط درون و برون :

یکی از مهم ترین رسالت هـای جلوخان در معماری تعریف رابطه درون و برون است که با تعریف فضایی بین گذر و در ورود به خانـه بـه ایـن امـر کـمـک می نماید. به واقع ذهن مخاطب در فضای بیرون و قبل از ورود به بنا ، چهارچوبی عمومی دارد و شاید آمادگی لازم برای ورود به خلوت و حـريـم انـدرون را نداشته باشد.

بدین ترتیب جلوخان مجالی بین اندرون و بیرون و محملی برای مهیا شدن جان در ورود به اندرون فراهم می نماید و به تنظیم ارتباط درون و برون از طرق مختلف می پردازد که و . می پردازد که در سه بخش زیر قابل طرح می باشد.

تعریف و تبیین حریم :

تعریف و تبیین حریم به عنوان یک ارزش فرهنگ بومی ایرانی آشکارا هویداست. در تعالیم اسلامی تأکید ویژه ای بر حفظ حرمت و تبیین حریم شده است و در معماری بومی ایران ، چـه شـهری و چه روستایی ، بنا به اقتضـا ، حریم خانه به خوبی تعریف گردیده است  محققين حفظ حریم درون و بیرون را یکی از ویژگی های معماری اسلامی – ایرانی برشمرده انـد.

خداوند متعال در قرآن کریم فرموده است : ای اهل ایمان هرگز به هیچ خانه ای جز خانه خودتان تا اینکه با عملی ورود خود را اعلام کنید ، وارد نشوید و به اهل خانه سلام کنید . این برای شما بهتر است امید است که متذکر شوید » ( سوره مبارکه نور ، ٢٦)

دعوت کنندگی :

جلوخان ، به خواندن و دعوت کردن مخاطبـان بـه حـریم درون خانه در فضـای جلـوی آن می پردازد . سعی می کند با فراهم آوردن بستری مناسـب برای این منظور ، نقش خود را در سلسله مراتب ورودی بنا به خوبی تعریف کند . جلوخـان در معماری بـه صـورت مرز بین درون و بیرون ، اولین مواجهه عابران و ناظران و استفاده کنندگان با بنا است.

اولین قسمتی از خانه است که به استقبال مراجعین می آید و از جنبه ای دیگر آخـریـن جـزو خانه است که به بدرقه خارج شدگان از آن می پردازد. با توجه به اهمیت آغاز و یا پایان ، میزان توجه طراحـان بـه این فضا در معماری بومی ایرانی نمایان تر می شود.

عملکردهای جلوخان در معماری بنا

تقویت سلسله مراتب ورود به بنا:

سلسله مراتـب یـا ساماندهی و سازماندهی فضاها و اجزای کالبدی ورودی خانه در معماری ایرانی ، آشکارا قابل مشاهده است . از ویژگی های معماری ایرانی که دارای قدر و منزلت ویژه ای می باشد و در میان بناهای گوناگونی که ایرانیان در زیستگاه های بزرگ و میانی و روستاهای خود در طول ده ، یازده سده اخیر و تا پیش از نفوذ گسترده معماری غرب ساخته اند و شواهدی از آن تا به امروز موجودند ساختمانی را بدون رعایت و احترام به سلسله مراتب ورود نمی توان یافت.

جلوخان در معماری بـه عـنـوان اولین بخش از سلسله مراتب ورودی خانه با گسترده شدن در سطح و در اختیار گرفتن عرصه ای نسبتاً وسیع باعث تعريف بهتـر ورودی خصوصاً در بیرون خانه می گردد. گسترش آن شخصیت بارزتری به جلوخان می دهد و نقش به سزایی در دعوت مخاطبین به داخل ایفا می نماید.

بستری جهت درک بهتر بنا:

با توجه به گسترش جلوخان در جلوی ورودی ، این امکان فراهم می شود تا تزبینات ، تناسبات و جزییات ورودی و سردر آن بهتر کامل تر درک شود تغییر در نور ، سطح و گشادگی این فضا ، بهترین عامـل بـرای جلب توجه عابرینی است که شاید توجهی به بنا نداشته باشند.

ایجاد فضایی برای تعامل اجتماعی:

جلوخان در معماری از جنبه های دیگری نیز به ایفای نقش می پردازد. در عرصه اجتماعی، شاهد ارتباط مردم در این فضا هستیم . قسمتی از بنا که مالک سخاوتمندانه از حریم درون بنـا خـارج نموده و بستری مناسب جهت تعامل اجتماعی در بیرون ایجاد کرده است. انسان نیازمند فضایی است تا در آن خود را با دیگران بیابد و اجتماعی بودن خود را بیازماید و به نمایش بگذارد و از آن بنا بر هر گرایش و خواسته ای که پی گرفته است، بهـره منـد شـود.

نتیجه گیری

جلوخان در معماری ، فضایی وسیع در جلو پیشطاق ورودی بعضی از بناهای بزرگ و مهم است. جلوخان، که به پیروی از ساخت ورودیها در معماری ایرانی ، با عقب نشینی از معبر عمومی ساخته می شد کارکردهای گوناگونی داشت . مهم ترین کارکرد آن اهمیت بخشیدن به فضای ورودی بنا و جنبه دیگر آن ایجاد فضایی واسطهای و انتقالی بین فضای بیرونی و درونی بود.

از این رو ، جلوخان محلی برای توقف و انتظار ، مکانی برای ارتباط فضاهای عمومی یا نیمه عمومی یا خصوصی و نیمه خصوصی ، مکانی برای تغییر مسیر حرکت ، بدرقه و استقبال بود در مساجد ، جلوخان در معماری را میتوان حدفاصل فضای عادی بیرون و فضای معنوی درون به شمار آورد.

منابع:

The Simplicity of Iranian Architecture's Complex Geometry

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در تبریز
• کاشی مسجدی در شیراز
• کاشی مسجدی در قم
• کاشی مسجدی در همدان