کاخ عالی قاپو (کاخ عالی قاپو چند طبقه است)

کاخ عالی قاپو اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران، در زمان صفویان بر شالوده بنایی که از زمان تیموریان بر جای مانده بود ساخته شد. این عمارت زیبا که در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبروی مسجد شیخ لطف الله بنا نهاده شده ظاهرا همزمان با همان مسجد در اوایل قرن یازدهم هجری قمری ساخته شده است.

وجه تسمیه عالی قاپو (Ali Qapu) که در لغت به معنای دروازه رفیع است دو روایت هست:

براساس یکی از روایت ها در حقیقت کاخ علی قاپو یعنی در علی باید نامید.

و روایت دوم این نام را بر گرفته از نامی که سلاطین عثمانی بر مکان حکومت و در حقیقت قصر سلطنتی خود مینهادند میداند.

تاریخچه ساخت کاخ عالی قاپو

کاخ عالی قاپو (Āli Qāpu) از پایه در مجموعـه بنـا هـای طـرح شـاه عـبـاس بـــرای مـیـدان نقـش جهان و جهت کاخ اختصاصی وی به وجود آمده است و یکی از زیباترین نمونه های کاخ در ایران است.

بعـد از شـــــرح اینکـه شــاه عبـــاس در پــــــانزدهمین ســال ســـلطنت خـود در دولت خانه نقشــه جـهـان بـا مـسـرت سکنی گزیـد بـه مناســت نــوروز سـال ۱۰۱۷ هجـری مطابق ۱۶۰۸ مسیحی جشـن بزرگی در محــل بـاغ نـقـش جـهـان در نزدیــک نـهـر و استخر آب برگــزار مینماید در همـان جـانی که پادشاهان گذشـته و شـاه اسماعيل بنـائی ساخته بودنـد.

منابع دیگـر کـه تـارخ نویسان ایرانی از آن اطلاعات بیشتری کســب نـمـوده باشـد شـناخته نشـده اسـت. آقـای دکتـر هنـرفـر کـه بـه نوبـه خـود از جابری انصاری نقـل میکنـد کـه شـاه عـبـاس در سال ۱۰۱۸ هجـری و ۱۶۰۹ قمـری طبقـه بـر ساختمان عالی قاپو میافزایـد بـنـایی کـه بنـیـاد آن را بعـد از دوره تيمـور ريختـه انـد.

منشـی شـاه عبـاس میگویـد که شـاه یک مدرسـه طـلاب و یک بیمارستان و یک قیصریه و در ناحیـه بـازار هـای اطـراف میـدان تعـدادی کاروان سرا و دروازه پنج طبقه دولت خانه را بنا نمود.

معماری کاخ عالی قاپو

• این کاخ میدان نقش جهان که خود مانند شهری هنری و فوق العاده زیباست و طول میدان ۴۷۵ متر و عرض آن ۱۶۵ متر است.
• معماری کاخ عالی قاپو اصفهان از خارج دارای دو طبقه بوده ولی از داخل دارای شش طبقه است.
• طبقه اول که ورودی و طبقه دوم آبدار خانه و طبقه سوم که ایوان ستون دار و مخصوص میهمان ها بوده و محل حکمرانی شاه عباس بوده است.
• پله های شاه عباسی تا طبقه سوم ادامه دارد که به صورت پله های راحتی است که دارای پاگرد است ولی از طبقه سوم تا ششم پله به صورت گرد و تقریبا تنگ است و داری پاگرد نیست.
• طبقه چهارم  عالی قاپو که حرم سرای شاه عباس بوده و طبقه پنجم خوابگاه شاه عباس بود دارای دری مخفی است یعنی اگر توجهی به اطراف نداشته باشی وقتی از پله ها بالا میروید یکدفعه از طبقه چهارم به طبقه ششم میرسید.
• در طبقه ششم که سالن موسیقی بوده و به سه قسمت تقسیم میشده که قسمت وسط سالن بزرگ و در دو طرف سالن هر یک از قسمت ها داری سه اطاق کوچک و یک اطاق بزرگ بوده جمعا طبقه ششم دارای هشت اطاق بوده که شش تا از اطاق ها کوچک و دو تا از اطاق ها بزرگ بوده است این سالن دارای در های چوبی زرکوب بوده که در حال حاضر که در موزه لوور فرانسه است.
• نما شرقی کاخ مـمـاس بـر راسـته داخلـی بـازار بوده و با طرح هـای مـسـجـد مهـدی (مسجد جـامع که بعدا به مسجد شاه معروف گشته) و ورودی بازار قیصریه هماهنگی کامل داشته است.
• اولـــــين قسمت از کاخ عالی‌قاپو در آن زمـان منـفـرد و عمـلا از چهـار طـرف آزاد بـوده و بــازار اطــــراف مـيـدان بـا آن تماسـی نـداشـتـه اسـت.
• در ایـن مرحلـه فاصـله بـين دو سـر ورودی بـازار و ساختمان کاخ احتمـالا بـا دو دیــواره خشـتی بـا ارتفـاع تقریبـی ۴ الی ۴/۵ متـر وطـول 3 متـر بسـته میشـده اسـت ايـن دیواره های خشتی کـه عمـلا ادامـه همـان دیـوار انتهـای دکـان هـا اسـت بـا دیـواره هایی که دکان را میبنـدد یعنـی دیــواره اخـریـن دكـان یـک شـکـل بـه وجـود آورده و به سادگی بر دیواره ساختمان عـالی قاپو تکیه میکـرده اسـت.
• فضـایی کـه ایـن چنین بدسـت مـی آمـده سـرباز و بـدون سـقـف بـوده اسـت متعاقبـا شـايد از آنجایی که این وضـع راه حـل منـاسـب نـبـوده توسط دو اطـاق که بر روی دیوار هـای خشـتی مـغـازه هـای آخـر و ديـــوار هـای اجــری و ضـخيـم عـالی قاپو کـه در ضـلع شمالی و جنوبی بنـا قــرار گرفتـه پوشـــــده میشود.
• این دو فضـای پوشیده دارای ارتفـاع بلنـد معـادل بلنــدی بــازار بـود ( ۶/۴۰ ) متـر مـی باشـد.
• ضلع ورودی کاخ عالی قاپو (نما به طرف شرق) به موازات محور اصلی میدان و در امتداد راسته داخلی بازار غربی میدان قرار گرفته است.
• محور اصلی میدان دارای زاویه ۱۱/۲۵ در جهت شمال غربی میباشد. محور طولی میدان نسبت به جهت قبله همواره یک زاویه ۱۳۵ درجه کامل تشکیل میدهد که این زاویه غیر قابل تغییر است.
• ساختمان اولیه عالی‌قاپو به صورت مکعب مستطیل بزرگ و سنگین با ابعاد تقریبی ۱۹ * ۲۰ و ارتفاع ساختمان ۱۳ متر ساخته میشود.
• طاق جناغی که در مقابل ایوان شرقی یعنی در برابر ورودی بر روی نما غربی باز میشود تنها تا ارتفاع طبقه اول میرسد و در طبقه دوم بر روی هر سه نما یک تقسیم بندی از طاق نماهای توپر دیده میشود و تنها بر روی نمای غربی میدان یک ردیف پنجره های مستطیلی شکل که بالای آن قوس های جناغی قرار گرفته دیده میشود و این نما توسط طاق نماهای مزبور سبک تر جلوه میکند.
• 
• دقت به نمای غربی کاخ خود به خود این فکر را به وجود می آورد که بین طبقات اول و دوم یک نوع اختلاف وجود دارد و نباید از این اختلاف چنین نتیجه گرفت که اجزای این دو طبقه در زمان های مختلف انجام گرفته است، بلکه عواملی مانند محیطی که بنای عالی قاپو در آن قرار گرفته است و مسئله مناظر قابل رویت این امر را توجیه مینماید.
• در واقع تنها طبقه دوم کاخ است که از موانعی چون ساختمان بازار و دیگر بنا های خدمات چسبیده به آن بلند تر میشود و خود نمایی مینماید.
• ایوان بزرگ شرقی کاخ عالی قاپو توسـط پنج دهانه که بین جرز ها بوده است قرار دارد در رابطـه بـوده.
• همین ریتم پنج دهانـه یا پنج دری متداول در جبهـه هـای دیگـر سـالـن هـم بـه کار رفتـه اسـت، البتـه با تغییرات جزئی در اندازه هـای هـر کـدام بـه طـور ویژه در جبهه غربـی دو دهانـــه انـتهـانی بـه صـورت طاقچـه سـاخـته شـده اسـت چـون پـشـت آن راه پلـه هـای مــدور قــراردارد و ایجــاد را در ایـن دو قسـمت ممانعت مینمایـد.
• هر کدام از نمـا هـای داخلـی سـالن کاخ عالی قاپو بنابراین بـه پـنـج قـسـمـت خـالی تقسیم می شـده کـه بر بالای هر کدام از این قسمت هایک طاقچـه بـا عمـق كـم قـرار داشـته، ایـن طاقچـه بـا قـوس جنـاغی ساخته شده است، این طاقچه ها تنها در ضلع شرقی سالن به صورت پنجره ظاهر می شود.
• در نمـای شـرقـی بـه جـای پـنج دهانـه مـسـاوی قبلـی یـک دهانـه وســع میانی و دو دهانه کوچـک جـانبی ۱۵ و در نمـا غـربـي فقـط یـک دهانـه وســع مـرکـزی ایجـاد میشــود.
• همچنین در قسمت دهانـه هـای جـنـاغی کوچک فوقـانی بـه نـحـو پیچیده ای ستون هـای بـاربر آن در حـد نـعـل درگـاه هـا بـریـده مـی شـود ، ایـن دو قسمت تغییر داده شـده مـجـددا بـا نقاشـی تـزئیـن مـی شـود بـه ترتیبی که با قسمت هـای دسـت نـخـورده یکسـان شـود.
• فضـا کاخ عالی قاپو سـه حجمـی اسـت کـه بـر ارتفـاع هر یک به ترتیب افـزوده میشود و هـر سـه بـه عنــوان پاگرد راه پلـه واحـدى محسوب میشـود کـه بـا پـلـه هـای بلنـد و سنگین در فواصـل معـيـن بـه یکدیگر مرتبط میشـود در ایـن جـا قـواعـد غـربـی واژگون شـده اسـت زیرا در غرب راه پله یکی از اعضـا اصـلی سـاختمان بـوده و پاگرد هـا بـا ابعـاد قابـل ملاحظـه بـه صـورت ایستگاه و محـل اســـــتراحت تبـديل میشـود.
• ایـن سـه حـجـم در آمیختـه کـه بـا راه پلـه هـا بـه هـم متصـل میشـود، طبقـه پائین را (کـف حـيـاط ورودی) در ارتفـاع ۵/۵۵ بـه طبقـه تـالار مرتبط میسازد.
• راه پلـه اولـی کـه بـدون پاگرد بـا شــب ممـتـد ساخته شـده بـود بـزودی نقـش خـود را از دست داده و بـه خـاطر ناراحـت بـودن صعود از آن و تطابق با نـمـایی کـه بـران تکیـه دارد آن را خــــراب نـمـوده و بـه جـای آن راه پلـه جديــدی شایسته بنـا، راحـت تـر و اصولی تر و با طراحی بیشتر ساخته می شود.
• در کنـــار بـــازوی شــــمـــالی بــازار یک ساختمان کوچکی بـوده کـه بــرای مصارف آب ساختمان استفاده میشـده اسـت.
• بدیهی اسـت کـه احتياجـات مختصـر سـاختمان منتفـی شـده و عملکـرد عمـومی جدیـدی کـه بنـا بـه خـود میگیـرد مسلما مسـائل تـازه ای را بـه وجـود مـی آورد ایـن سـاختمان کوچـک خـدمات که مسلما در حـــن و یـا در پایــان مرحلـه دوم ایجـاد شـد دارای ارتفاعـات برابـر دو طبقـه بـوده اســـــت.
• ارتفاع منبـع آب در حـدی بـود کـه مـی توانسـت احتياجـات آبرسانی را تا طبقه دوم تامین نماید.
• برای احتیاجـات جدید آب یک طبقـه بـرآن افزوده مـی شـود و در آن یک منبـع کوچک دیگـر آب از سنگ ساخته میشود که با یک تشکیلات لوله کشـی بـرای تلمبه زدن و واریز کردن آن بـرای حـوض مجهـز شـده اسـت.
• در کاخ عالی قاپو بطور کلی تمام آن اجزا مهم تزئیناتی که جهت بازی با آب پایه ریزی میشده وجود ندارد.
• بر خلاف بسیاری از کاخ های دیگر زمان صفوی که در آن این اجزا فراوان دیده میشد در کاخ عالی قاپو تنها در طبقه تالار یک حوض بزرگ در وسط ایوان وجود دارد این فقر نسبی در این مورد مستقیما به خاطر عواقب عملکرد ابتدایی ساختمان است که از اول پیش بینی توقف های طولانی در آن نشده بود زمانی که عملکرد بنا تغییر میکند و ساختمان تبدیل به محل تشریفات میشود آن وقت آب از جنبه های معماری و تزئینی ظاهر میشود.
• اولین ساختمان حوض و پس از آن اضافه شدن عمق آن به خاطر ایجاد سقف تالار باعث آن میشود که یک مقدار فضای معماری و یک سیستم پیچیده آب رسانی برای عملکرد صحیح فواره های حوض به وجود آید.
• مقدار دیگری از آب در کانال های فرعی در سمت غرب جهت مصارف داخلی از جمله تهیه نوشیدنی های گرم مثل چای و شستشوی دستهای مهمانان و غیره به کار میرفته است.
• با ساختن ایـوان ستون دار عملیات پیچیده توسعه و تعمیرات کـاخ که در حدود یک قرن بـه طـول انجامیـده بـه پایـان مـی رسـد . ایـن تغييرات بنـای عـالی قاپو را از یک ورودی کاخ هـای سلطنتی بـه حـجـم سـاده بـه موجودیت حجــم فـعـلـى تبـدیـل مـی کنـد و بـه مـوازات تحليـل رفتن طبیعی ساختمان در اثر گذشت زمـان و عوامل طبیعی از آن زمـان تـا بـه امـروز بـنـای عالی‌قاپو مـورد آسیب انسـان هـا نیـز قرار گرفتـه اسـت.

تزیینات کاخ عالی قاپو

• تمام مقرنس کاریهای حاضر در کاخ کاملا از گچ ساخته شده است.
• این تزئینات از ورقه های گچ به ضخامت ۲/۵ سانتیمتر است که در کنار هم توسط گچ به همدیگر چسبیده است.
• ورقه های گچی که در خارج بنای کاخ عالی قاپو قرار میگیرد و در معرض دید است لبه های قسمت هایی که بریده شده به صورت ظریف گرد درآمده و از بیرون ضخامت آن تنها چند میلیمتر به نظر میرسد.
• این خصوصیت کار در مقرنس ها و همراه با رنگ های اصلی و درخشان که طلا نیز در آن بکار رفته است گاهی تماشاچی را نسبت به جنس اصلی آن فریب میدهد.
• دومین جنس نگه دارنده اصلی تزئینات دیواری کاخ همان طوریکه شناخته شده کاهگل است . یعنی مخلوط کردن کاه با گل که بر روی دیواره هایی که بعدا با گچ پوشیده می شود مالیده میشود.
• تزئینات نقاشی کاخ عالی قاپو از آخرین ردیف قاب آجری فوق الذکر به بالا تمام سطوح داخلی ایوان (یعنی از دیوار عمودی انتهایی و دیوار های جانبی و داخل سطح رسمی بندی هایی که طاق با پلان چهار گوش را به چشمه سر در مربوط میسازد) با اندود گچ پوشیده شده و تماما با رنگ ها و نقوش طلایی بر روی زمینه قرمز تزئین شده است .

همین تزئینات هندسی گل و بوته با نقوش ریز تر بر روی سطوح داخلی ایوان های طبقه فوقانی دیده میشود طبیعتا تمام فضا های طبقه دوم دارا ی تزئینات است ولی شرح این موضوع به بخش دیگر با خصوصیات کامل و دقیق تر محلول میگردد.

• تزئینات کاشی پیشانی طاق های ایوان مرکزی و چهار طاق نمای کوچکتر جانبی کاخ عالی قاپو با آجر های لعاب دار ( کاشی ) تزئین شده است.

این کاشی ها دارای ابعاد ۲۳ * ۲۳ سانتی متر بوده و ضخامت آن از خارج به داخل به طور مایل و مورب است.

• این نوع کاشی هنوز هفت رنگ نامیده میشود.هر یک از این سطوح تزئینی با یک قاب کاشی احاطه شده و این قابها از دو رشته کاشی موازی یا با رنگ های سیاه و فیروزه ای تشکیل شده است.
• نقوش کاشی های کاخ عالی قاپو از نوع هندسی و تزئینات خوشه ای است

سخن آخر

در بررسی معماری کاخ عالی قاپو اصفهان یکی از مهم ترین نکاتی که به چشم می خورد نقشی است که به هر طبقه تعلق گرفته. عملکردهای مختلفی که به هر طبقه نسبت داده شده به خوبی نشان می دهد که چه طور یک ساختمان چند منظوره از ترکیب کاربری های متنوع به وجود آمده است.

طبقات کاخ عالی قاپو را می توان به سه بخش عمومی، خصوصی و تدارکات تقسیم بندی کرد. طبقه ی اول به عنوان ورودی کاخ جزو بخش عمومی بوده و افراد مختلف می توانستند به آن دسترسی داشته باشند. طبقه سوم نیز که ایوان عمارت در آن قرار گرفته یکی دیگر از طبقات عمومی است چراکه این ایوان مخصوص پذیرایی از مهمان های شاه بوده است.

به جز طبقه دوم کاخ که مختص تداراکات و برآورده کردن نیازهای شاه بوده، سایر طبقات جزو حریم خصوصی شاه بوده است. مقرنس ها، نمای آجری، نقاشی های هندسی گل و بوته، کاشی هفت رنگ با نقوش هندسی و تزئینات خوشه ای از مهم ترین عناصر تزئینی عمارت عالی قاپو هستند که با ذوق و هنر استاد رضاعباسی به زیبایی با یکدیگر ترکیب شده اند.

از آن جایی که کاخ عالی قاپو یکی از مهم ترین بناهای دوران صفوی است تزئینات به کار رفته در آن به خوبی نشان دهنده ی سبک و سیاق معماری در آن دوره است. از منظری دیگر با بررسی این تزئینات می توان پی برد که معماران دوره ی صفوی چه الهاماتی از سبک های دوره های پیشین گرفته اند و یا چه تاثیراتی در معماری دوره های پس از خود گذاشته اند.

منابع:

Āli Qāpu – عالی‌ قاپو-Isfahan-Naqsh-e Jahan Square-Iran