باغ نشاط

باغ نشاط (باغ تقی آباد) نیشابور، با وسعت تقریبی پانزده هکتار، در حدود بیست کیلومتری شهر، در بلوک «تحت جلگه»، در غرب نیشابور، توسط یکی از خوانین محلی احداث شده و از نوع باغهای اربابی حکومتی بوده است.

تاریخچه باغ نشاط

بانی این باغ، از باغ های تاریخی ایران سالار معتمد گنجی است که در روستای تقی آباد، باغ بزرگی بنا نهاد که با بهترین اصول فنی و معماری زمان خود ساخته شده است.

وی از خوانین نیشابور بود و پدرش در زمان حکومت سردار ساعد پسر نیرالدوله والی خراسان، در منطقه تحت جلگه، نایب الاياله بوده است.

قلعه تقی آباد دارای خانه اربابی بود و سالار در کنار قلعه، باغ نشاط را احداث کرد.

معماری باغ نشاط

• طرح باغ منطبق بر زیرنقش هندسی اش در مستطیل باغ، براساس مدارک موجود،حصار، و چهار برج، دو ورودی، دو عمارت اصلی و ابنیه خدماتی، جای آلاچیقها و طرح هندسی کرتها و معابر و جهت شمال مشخص شده است.
• خیابان کاملا در میانه باغ نشسته و از ورودی اصلی در جنوب تا زیر عمارت بالا امتداد دارد و به ورودی شمالی متصل می شود و محور تقارن نقوش منحنی طرح باغ است.
• جلوی هر ورودی باغ فضایی نیم دایره بوده که توسط، جلوخانهایی برای باغ شکل می داده اند.
• باغ نشاط از بالا به پایین منقسم به سه تخت اصلی بوده است: دو تخت مستطیل یکی در بالا و یکی در پایین و یک تخت بزرگ مربع در وسط.
• تخت پایینی نهالستان و تخت بالایی محل کرتهای میوه بوده است. وجود نهالستان برای نو شدن درختان مثمر، نشانی است از جریان پویای زندگی باغ
• در چهار کنج تخت مربع میانی پوشش گیاهی دیده می شود، اما فضاهای وسط خالی اند که گمان می رود در آن زمان، محل کشت علوفه یا غلات بوده اند.
• شاهدان محلی چهار کنج را تخته های رز (کرت انگور) ذکر می کنند. این فضاسازی در چهار کنج مربع نقشی جذاب در باغ آرایی و کلیت انتظام هندسی باغ دارد و نمونه ای است از تعامل کاشت درختان مثمر و طراحی زیباشناختی در باغ ایرانی.
• تخت مربع میانی که عمارت وسط (بیرونی یا عمارت حکومتی) در آنجاست، محل عناصر مهم منظر پردازی در باغ و مرکز ثقل همه اتفاقات جذاب باغ سازی بوده است.
• نظام زمین در باغ نشاط نیشابور شیب شمال شرقی ـ جنوب غربی و زمین در بعضی قسمتها تندتر و در برخی ملایم تر است.
• این امر در تخت بندی باغ و طراحی جزئیات و عناصری مانند پله و آبشرهها نقش داشته است.
• در معابر و حاشیه ها همچون بسیاری دیگر از باغهای ایرانی، آثار کف سازی یا جدول گذاری مشاهده نشد، گویی تثبیت و خوانایی معابر وامدار ردیف درختان و جویهای پیرامونی بوده است.
• انتظام هندسی محورهای منحنی ب باغ نشاط ، بر پایه زیرنقش شطرنجی، طرحی نو و بیانی است از دقت و مهارت و سازندگان باغ در پیاده کردن نقشهای پیچیده در وسعت پانزده هکتار.
• این نوآوری، با توجه به زمانه ساخت و زندگی باغ، پرسش از امکان انواع دیگر نوآوری ها در نظام گیاه، آب، خاک و ابنیه را مطرح می کند.

ابنیه و عناصر معماری باغ نشاط

• دو عمارت باغ یکی در انتهای شمالی و یکی در میانه باغ هستند.
• عمارت شمالی یا عمارت بالا قدیمی تر و ابتدا عمارت اصلی باغ بوده است.
• نیمی از آن، از دیوار باغ بیرون نشسته و مهتابی سراسری و پنجره هایی رو به بیرون باغ داشته است.
• گویا در بیرون باغ نشاط ، به جز جلوخان ورودی محوطهای منضم به باغ مختص این عمارت موجود بوده، اما در عکس های هوایی، اثری از آن نیست.
• سبک معماری بنا، قاجاری و در جنوب یک مهتابی به صورت بالکنی مسقف رو به باغ و چشم انداز خیابان داشته است.
• اکنون بنا، آواربرداری و نقشه آن تا حدی معلوم شده است.
• عمارت بالا دو طبقه و بر فراز ورودی شمالی در منتهی الیه خیابان باغ از یک سو مشرف به منظر باغ در راستای خیابان است و از سوی دیگر رو به طبیعت (دشت و کوهستان) بیرون دارد.
• چنین طرحی یادآور عمارتهای سردر در باغهای ایرانی است. با این تفاوت که این عمارت مسکونی و در نتیجه حجمی کمابیش بسته داشته است.
• در دو سوی آن و عمدتا در سمت شرقی، چسبیده به دیوار باغ خرابه هایی از بناهای خشت و گلی موجود و جای حمام و آب انبار و اصطبل در آنها تا حدی قابل حدس زدن است.
• عمارت میانی بعدا ساخته می شود و به عمارت وسط مشهور بوده است. به لحاظ سبکی از نوع بناهای دوره پهلوی اول است که در خراسان شمالی متأثر از معماری روسیه بوده اند.
• این بنا، به عنوان بیرونی و عمارت حکومتی ساخته می شود و عمارت بالا به اندرون اختصاص پیدا می کند.
• برخلاف کوشکهای ایرانی، عمارت وسط، در مرکز هندسی باغ نشاط جای نگرفته، بلکه در شرق خیابان باغ چنان واپس نشسته که منظر و دید عمارت بالا را خدشه دار نکند، عناصر نظرگاهی کوشک ایرانی را ندارد و عمارتی در خود بسته و قابل زندگی در چهار فصل است.
• بخاریهای دیواری دوطرفه هیزم سوز و پنجره های دوقابه برگرفته از معماری روسی است.
• اتاق ها در مجموع به چهار سوی باغ باز می شدند.
• نظرگاهی در حد یک مهتابی مسقف با دو ستون و سنتوری، در انتهای پلکان مونومانتال ورودی در وسط جبهه جنوبی رو به باغ داشته که سقف آن ریخته است.
• پلان و کارکرد اتاقهابا الگوی غربی، شامل مهمان خانه، ناهارخوری، آبدارخانه و اتاق های خواب است.
• در کنار راهرو ورودی فرعی، راه پله ای از داخل جرز دیوار به زیر زمین که قسمت خدماتی و آشپزخانه بوده می رسد.
• ورودی غربی نیز با یک مهتابی با سقف نیم دایره و دو ستون و فقط چند پله، مشرف به خیابان باغ بوده است.
• این ورودی، بنا را از طریق خیابان با عمارت بالا و ورودیهای شمالی و جنوبی باغ، مرتبط می کرده است.
• در دو ضلع جنوبی و شمالی باغ، ردیفی از و بناهای خدماتی بوده اند که اکنون ویرانه اند.
• ورودی اصلی در انتهای جنوبی خیابان باغ و متشکل از سردری احتمالاً به ارتفاع حدود ۶/۵۰ متر بوده که فروریخته است.
• سمت چپ یک سردر با آجرتراش و تزیینات قابل توجه مشاهده می شود که معماری و مصالح آن با زمان ساخت این باغ تناسب دارد و احتمال می رود که سردر باغ باشد.
• در عکس های قدیمی تر از داخل باغ نشاط ، نشان از بیوتاتی در دو طرف این ورودی هست که اکنون از بین رفته اند.

نظام آب و کاشت

نظام آب باغ نشاط

• آب باغ از رودخانه و قنات از مجرایی در جانب شمال شرقی وارد باغ می شده است.
• آب که در اصل میبایست برای آبیاری به سوی کرتها برود، در طول مسیر در ساختاری طراحانه در جویهایی جاری در سطح و یا در تنبوشه های سفالین زیر زمین به نواحی مختلف باغ هدایت و در حوضها و استخرها ذخیره می شده.
• حوض ها به کمک فواره ها و پاشویه ها نقشی منظرین یافته و در صورتهای دل انگیز و زیبا خودنمایی می کرده اند.
• ترکیب همه این عناصر در سطح باغ، نظام زیباشناختی آب را پدید می آورده است که همچون هر باغ ایرانی دیگر صرفا بصری نبوده، بلکه رطوبت ملایم و خنکی آب و انواع اصوات دل انگیز و رایحه ها همزمان همه حواس را درگیر می کرده اند.
• جویهای باغ نشاط ساخت آجری داشته اند. دو جداره جوی با ردیفی از آجر به شکل « خرند » یا هره چین بوده که در بیرون با لبه های آجری خودنمایی می کرده اند و کف سازی آجری با اندود ساروج داشته اند.
• جویهایی با عمق حدود ۱۵ سانتی متر و عرض داخلی حدود ۵۲ سانتی متر، ضمن کارایی شان در آبیاری عمق کم و عرض زیادشان نشانی است از وجه زینتی ای که داشته اند.
• باغ دارای حداقل هفت حوض بوده که دو مورد از آنها نزدیک به عمارتهای باغ و بقیه در طول خیابان باغ مستقر بوده اند.

نظام کاشت باغ نشاط

• نظام گیاه الگوی کاشت در باغ را از آنجا که سالهاست باغ خشک شده، نمی توان به دقت روشن کرد.
• اکنون به جز بخشی از درختان کهن سال حاشیه مسیرهای اصلی از گونه کاج و سرو و تعدادی درختان پسته در شرق، سایر قسمتها کاملا خشک اند.
• علت آسیب شدیدتر درختان در نیمه غربی باغ به گفته افراد مطلع، سنگلاخ بودن خاک و عدم حفظ آب و رطوبت بوده است.
• کل باغ نشاط در سالهای پیش از رها شدن، بنا بر وصیت سالار سرسبز و فعال باقی بوده و پسران بانی در حفظ باغ کوشا بوده اند.
• گیاهان قیچی خور در جداره خیابان و به خصوص در محل فلکه تختگاه باغ وجود داشته اند، شبیه شمشاد به نام پیدفرنگی و نیز از درختچه ها و گلهای غیربومی چون تمشک یا گل رز یاد می شود.
• اما تخته های باغ به صورت سنتی شامل انواع درختان میوه از جمله انگور، انجیر، زردآلو، هلو، گیلاس، توت و پسته و … بوده اند.
• در قسمت شمال شرقی باغ، تختهای جداگانه به کشت انواع سبزی و صیفی اختصاص داشته است.
• بنا بر خاطرات، در این باغ گلاب گیری و عرق گیری از گیاهان دارویی برقرار بوده است.
• احتمالا گیاهانی چون گل محمدی، گل زرد، نعناع، کاکوتی و آویشن را پرورش می داده اند.
• انواع درختان میوه بومی در باغ نشاط به عمل می آمده؛ محصول عمده زردآلو بوده که برای فروش کلی عرضه می شده است.
• از درختچه های غیربومی تمشک را ذکر کرده اند.
• مجاور عمارتهای باغ و نیز حاشیه خیابان و طرفین جویهای آبمیانی و دور حوض بیضی بالایی، انواع گلهای سنتی چون یاس و نسترن و برخی گلهای وارداتی وجود داشته و فضاهایی نیز به صورت «چمن گل» در باغ طرح شده بوده.
• همچون سایر باغها، در کرتهای آفتاب گیر سبزی و صیفی برای مصرف روزانه و دارویی کشت می شده اند.
• کشت غلات متأخر و مربوط به زمان افول باغ و محض استفاده از زمین و آب برای بهره کشاورزی وارثان باغ بوده است.

سخن آخر

سالار در باغ نشاط که باغی اربابی حکومتی بود، پذیرای مهمانان برجسته ای شامل رجال سیاسی و بزرگان هنر و ادب زمانه ، از جمله کمال الملک ، نقاش شهیر ، و دکتر غنی ، ادیب و سیاستمدار معروف ، و نیز قمرالملوک وزیری و استاد شهریار شاعر بوده است.

باغ نشاط سالها پس از درگذشت بانیاش در ۱۳۱۲ شمسی، معمور بوده است، اما بعد از اصلاحات ارضی در دهه چهل، مورد کم توجهی قرار گرفته و از سال ۱۳۵۷ و و تحولات پس از آن، به حال خود رها شده و با از دست رفتن حقابهاش از قنات، به کلی خشک و بناهایش دچار آسیب جدی شدند.

منابع: