مسجد مدرسه سردار قزوین، شاهکاری از معماری و هنر قاجاری را به وجود آورده است. موقعیت این مدرسه در بافت قدیم شهر قزوین در جنوب غربی شهر در نزدیکی دروازه تبریز (مغلواک) قرار دارد و که هم اکنون در کوچه ای به همین نام می باشد.
تاریخچه مدرسه سردار
این بنا از مدارس تاریخی ایران است که در دوران قاجار توسط دو برادر که دارای منصب سرداری بودند و در جنگهای ایران و روس به شجاعت و لیاقت شهرت داشتند، در سال ۱۲۳۱ قمری با ساخته شد. مردم محله نیز از برخی فضاهای مدرسه جهت عبادت و نماز گزاردن استفاده می کرده و تا سال های ۱۳۴۲ در این مکان مدرسه ی ابتدایی البرز مستقر بوده است. از آن سال به بعد، گنبد خانه های جنوبی ( هر دو فضای مدرس و شبستان میانی آنها ) جهت نماز استفاده شده است.
معماری مدرسه سردار قزوین
- مسجد مدرسه های قزوین در دو طبقه ساخته شده است.
- سردر ورودی مدرسه سردار در میان ضلع شمالی بنا قرار گرفته و در اطراف آن غرفه هایی ترتیب داده شده است.
- ایـن سـردر در طرفین درگاه های کوچکتری دارد که با کاشی های مینایی و نقوش گل و بته پرندگان و اسلیمی زینت یافته ودارای طاقنماهایی است.
- ازاره و سکوهای سردر از سنگ ساخته شده و زیر طاق آن با یزدی بندی زیبایی پوشش یافته است.
- ورودی مسجد مدرسه سردار قزوین به هشتی کوچکی راه پیدا می کند که اضلاع اصلی آن به جهات مختلف راه دارد و دسترسی به صحن دوشبستان یا مدرس جانبی و طبقه دوم مدرسه را فراهم می سازد.
- صحن بنا مستطیل شکل است و در سه ضلع آن حجره ها و مدرس هایی در دو طبقه و در ضلع جنوبی آن ایوان و مسجدی با سه پوشش گنبـدى قـرار دارد.
- در میان صحن حوض و مهتابی بزرگی قرار دارد.
- مدرسه سردار مانند دیگر مدارس دوره قاجار دارای حجره هایی در دو و طبقه برای سکونت طلاب برخی فضاهای شبستانی و فضاهای خصوصی تر در اشکوب دوم ودارای دو مدرسه برای آموزش و یک گنبد خانه به عنوان فضای عبادت می باشد.
- ازاره بنا در اطراف صحن از سنگ و بقیه نما با آجر و تزئینات کاشی اجـرا شـده اسـت.
- حجره های مدرسه با پوشش مسطح دردوطبقه و در ضلع غربی و شرقی مدرسه جای گرفته اند به این ترتیب که در وسط حجـره بزرگی قرار دارد و در دوطرف آن راهروی طبقه دوم و در طرفین راهروها در هر طرف سه حجره ساخته شده است.
- حجـره هـا دارای ایوانچه ای در جلو و پستو یا انباری در قسمت عقب می باشند.
- بخش دیگر مدرسه که از نظر نوع پوشش و تزئینات به کار رفته اهمیت دارد مسجد یا نمازخانه مدرسه است.
- سازه مسجد مدرسه سردار قزوین از نوع طاق و قوس و گنبد آجری می باشد . انتقال بار عمودی از قو سها و گنبد ها توسط جرز های که توامان نقش دیوار های جدا کننده را ایفا میکنند.
پلان مدرسه سردار
- مسجد مدرسه سردار قزوین دارای سه ورودی در جبهه های شمالی و غربی و جنوبی است که ورودی شمالی از کوچه می باشد و با تزیینات بسیار زیبا و با شکوهی وارد می شوید وتوسط یک هشتی ورودی به صحن می رسد واز غرب و شرق هشتی ورودی مدرسه قرار گرفته است.
- ورودی جنوبی ورودی فرعی محسوب می شود و وارد حیاط پشتی میشود.
- ورودی غربی نیز به مسجد باز می شودوتزیینات چندانی ندارد.
- ورودی فرعی در این بدنه نمای کلی را از تقارن سنگینی که ارتفاع زیاد دیوار آن را تشدید می کند خارج کرده و با سبک کردن وزن بصری نما را به تعادل رسانده است.
- صحن و حیاط مسجد مدرسه سردار دارای حیاطی مستطیل شکل با ابعاد تقریبی ۲۴ × ۲۸ / ۵ متر است که در دو طرف آن (شرق و غرب) حجره ها قرار گرفته اند..
- در قسمت شمال و در دو طرف هشتی مسجد مدرسه سردار، دو شبستان وجود دارد.
- در وسط حیاط مدرسه حوضی سرپوشیده و در جنوب مدرسه مهتابی بزرگی است که به اندازه یک متر از کف حیاط بلندتر است و از جانب شرق و غرب هم اندازه مدرسه می باشد که در تابستان برای استراحت و یا انجام مراسم تعزیه احداث شده است.
- از ویژگی های مهم فضاسازی مسجد مدرسه سردار قزوین وجود مهتابی هایی در طبقه فوقانی است و همچنین سکویی که در فاصله ی حدود ۴ متری از دیوار جنوبی حیاط مرکزی قرار داردکه ویژگی ممتازی به جبهه ی جنوبی داده است و مقدمه ی ورودی به آن می باشد.
- دسترسی به این سکو ازطریق دو پله در گوشه ی شرقی وغربی آن میسر می باشد که پله های دسترسی میانی آن از کارهای جدید می باشد.
- حجره طلاب مسجد مدرسه سردار داری ۳۲ باب حجره می باشد که شامل اتاق و پستو و ایوان روباز به حیاط در طبقه همکف ولی در طبقه اول سمت شرق دارای ایوان می باشد.
تزئینات مدرسه سردار قزوین
- مسجد مدرسه سردار یکی از زیباترین مجموعه های هنرهای تزئینی مرتبط با معماری ایرانی اسلامی را در شهر قزوین دارا می باشدکه شامل کاربندی، مقرنس و کاسه کاری می باشد و تزئینات غیرساختاری آن شامل آجرکاری، کاشی کاری، گچ کاری، چوب کاری و … است.
- نمای جرزها و حد فاصل آن در طبقه همکف کلمه محمد به صورت خط هندسی و نمای طبقه دوم شامل طاقنمایی با قوس صفوی، ولچکی های با کاشی های مینایی زیبایی تزئین شده است.
- ارسی های چوبی و پنجره های مشبک و کتیبه ای به شعر محتشم کاشانی در وصف واقعه عاشورا به خط نستعلیق به رنگ سفید در کاشی لاجوردی که در چهار طرف زیر رخبام نقش شده است.
- تزیینات قابل توجه در مسجد مدرسه سردار را می توان به سه دسته تقسیم کرد:
-استفاده ازرنگ های زرد، نارنجی، صورتی، قهوه ای
– استفاده تلفیقی از دو نقش گیاهی و هندسی با جزئیات شلوغ و پرپیچ و خم به جای نقوش هندسی و گیاهی مجزا و ساده
– بهره گیری از نقوش طبیعی، منظره سازی، طبیعت بی جان و طرح های تزئینی اروپایی در کاشی کاری
سخن آخر
ساختار فضایی مسجد مدرسه سردار شامل یک پلان حیاط مرکزی، سه ورودی، حجره های دورتا دور حیاط، مدرسه ها و فضای مسجد می باشد. با توجه به گسترش رابطه ایران و هند در دوران قاجار و تأثیر متقابل فرهنگی دوطرف، تأثیرات ماندگار قابل تأمل و بررسی در بنای مذکور ایجاد گشته است.
احتمالاً مسجد مدرسه سردار تحت تأثیر روابط ایران و هند شکل گرفته است. از تأثیرات این رابطه می توان به سه گنبدی بودن بنا که احتمالاً از مدرسه خیرالمنظر در هند اقتباس شده است اشاره نمود. از دیگر ویژگی های شاخص این بنا تزئینات ویژه ی آن یعنی صورت خورشید روی سردر ورودی می باشد که در تضاد با فرهنگ عمومی جامعه بوده است.
از سال 93 مرمت و بازسازی مسجد مدرسه سردار قزوین آغاز شده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه