مسجد جامع اصفهان یا مسجد جامع یا مسجد جمعه (آدینه) که مسجد عتیق اصفهان نیز نامیده می شـود، یکی از کهن ترین و مهم ترین مساجد ایران و شهر اصفهان است.
تاریخچه مسجد جامع اصفهان
آن چه که از معماری مسجد جامع اصفهان بر جای مانده است مربوط به دوره خلفای عباسی تا زمان دیلمیان و نیز سلجوقیان، ایلخانان، مظفریان و صفویان اسـت که هر یک در ساخت بخشی از آن سهیم بوده اند. به دلیل اهمیت فوق العاده زیاد مسجد و نقش سیاسی و مذهبی آن، هر حکومتی، بخش هایی را به بنای مسجد اضافه کرد تا بتواند از خـود یـادگاری جاودان در این بنا باقی بگذارد تا آیندگان را از میزان اقتدار خود آگاه سازد.
معماری مسجد جامع اصفهان
- مسجد جامع اصفهان با گستره ای برابر با ۲۳۰۰ متر مربع، بزرگ ترین مسجد ایران به شمار می رود.
- بنای نخستین مسجد عتیق اصفهان همچون دیگر مساجد اولیه از طرحی مستطیل شکل تشکیل شـده که دارای شبستان های ستون دار در پیرامون حیاطی بزرگ بوده است.
- در دورانهای بعد، مسجد به چهار ایوانی تبدیل شد؛ بدین گونه فضای پیوسته و ساده شبستانها و میان سراها با ایوانها و دو گنبد از هم گسسته شد.
- کلی تریـن نمـونـه تقارن را می توان در پلان مسجد جامع اصفهان و نحـوه قرارگیـری عناصر ساختمانی در پیرامون حیاط مرکزی مشاهده کرد.
- ایوانهای چهارگانه مسجد عتیق اصفهان در چهار جهت و در مرکز اضلاع چهارگانه حیاط که با تزیینهای کاشی کاری با مقرنس های گوناگون پوشیده شـده اسـت، تقارن را در نقشـه مسجد نشان می دهد.
- مسجد جامع اصفهان در کل دارای ۱۶ فضای شبستانی است که در نقاط مختلف آن اطراف یک هسته مرکزی (میانسر) پراکنده شـده اند.
- در دو سوی راست و چپ ورودی اصلی مسجد با کاشی نوشته هایی به زبان عربی و به شکلی قرینه وجود دارد.
- در سـمـت چـپ ورودی، شبستان مظفری یا همان کتابخانه دیده می شـود که دارای تقارن کامل در پلان است.
- در این مکان ستونهای گرد آراسته به نشانه های چلیپایی با آجرکاریهای برجسته که همانا سـاده شـده گردونه مهر و نمادی از خورشید فروزنده عالم تاب است، در پلان آرایش یافته اند.
- شبستان صفوی دارای دو سیمای گوناگون از دید معماری است؛ نزدیک به دو سـوم فضا را شبستان چهل ستونی و باقیمانده را قوسهای بلند با دهانههای بزرگ شـکل می دهد.
- این شبستان، سازه ای دقیق و دهانهای وسیع دارد، شبستان دارای پلان مربع شکل است و با توجه به این که هفت دهانه طاق و چشمه در هر ضلع آن هست، محراب آن طبق سنتها و ضوابط معماری باید در دهانه وسطی یعنی در دهانه چهارم یا بر روی محور شبستان در قسمت انتهایی قرار داشته باشـد.
- در این شبستان، امروزه تنها یک فرورفتگی طاقچه مانند در محل محراب قرار دارد
- وجود دو گنبدخانه در دو سـوی حیاط مسجد جامع اصفهان و دقیقاً روی یک محوره تقارنی در پلان مجموعه ایجـاد می کند.
- بلندای گنبد نظام الملک، ۲۴ متر و بلندای گنبد تاج الملک ۲۲ متر است.
- برآمدگی برجی شـکل جنوب غربی گنبـد نظام الملک، برای برآمدگی بر تبدیل مربع به هشت ضلعی در گوشه های گنبد، قرینهای دیگر در طرف جنوب شرقی دارد و این تأکیدی است بر این که گنبد دارای یک جهت عمده و یک محور تقارن است.
- در مرکز حیاط، منبع آب، زیر قبه کوچکی به شکل سایبان واقع شـده که این قبه علاوه بر تأمین سایه بر روی منبع آب و نمادی کوچک از کعبه، مکعبـی کامل و دارای تقارن دقیق محوری در حجم است.
- بررسی پلان و محل قرارگیری ورودیهای متعدد مسجد جامع اصفهان ، باعث ایجاد دسترسی به مسـجد از هر سـو می شـود.
- در هر طرف ایوان جنوبی، چهار دهانه برای ارتباط با فضاهای جانبی ایجاد شـده و ریتم تغییر این دهانه ها عبور افراد را از ایوان به جبهه شرقی و غربی و به خود ایوان تضمین نموده است.
- وجود چهار دهانه ارتباطی در دیوارهای شمالی و جنوبی ایوان غربی علاوه بر ایجاد ارتباط بین ایوان و فضاهای جانبی آن، نقش قرینه سازی دقيـق ایوان غربی در طرح ایوان شـرقی را مورد تأیید قرار می دهد.
- در پیرامون میان سـرای مس مسجد عتیق اصفهان جد با دو طبقه کردن طاق نماها، از مقیاس و ارتفاع بنا در حدود ابعاد انسانی کاسـته شـده است . همچنین با تکرار تعـداد زیادی از دهانه ها و کم کردن عرض آنها مقیاس کلی میان سـرا خرد شده است.
تزیینات مسجد جامع اصفهان
- تزیین هـا و نماهـای مسجد جامع اصفهان در آجرکاری هـا، کاشی کاریها، گچبری هـا، طاق نماهـا و مقرنس ها نمایش داده شده است.
- مسجد جامع اصفهان در وضعیت کنونی ۴۸۴ نوع طاق دارد که هر کـدام از آنها، به لحاظ ابعاد، شـکل ظاهری و نحوه اسکلت بندی دارای مشخصات خاص و متفاوت از بقیه است؛ به عبارتی باربر هستند و اسکلت بندی اصلی پوشش طاق را تشکیل می دهنـد.
- از نمونه هـای دیگر زیبایی در تزیین ها، می توان کاشی کاری های بی نظیر موجود در بدنه ایوانها را نام برد.
- این کاشی کاریها و آجرکاریها گاهی به تنهایی بر سطح آرام ایوان خوابیده اند و گاهی در نقش یک شبکه که نور و تهویه را برای فضای داخلی تأمین می کند، بدنه را به آرامی می شکافد.
- در سـوی دیگر، می توان به آراینده های مسجد عتیق اصفهان مانند سنگابها، چراغ دانها و ستونکهای تزیینی آن و توان بسیار بالای مقرنس ها در زیباسازی بنا توجه کرد.
- مقرنس های به کار رفته در مسجد جامع اصفهان که عنصر تزئینی مهمی در معماری اسلامی ایرانی به شمار می روند، به صورت ابتدایی در ایوانها و بعد هم به شکل کامل تر در نقاط دیگر مسجد دیده می شـود که مؤلفهای مهم نیز در تأمین ایستایی قسمتهای مختلف محسوب می شوند.
- تکرار در طاق نماها و ستون بندیهای اطراف شبستانها و پیرامون حیاط مرکزی را به عنوان شاخص ترین عامـل ایجاد ریتم و آهنگ در این مسجد است.
- آجرکاریهای به کار رفته روی ستونها، فخرمدین ها و نهاز و نخیرهای ایجاد شده روی نما، با ایجاد سایه روشن، یکنواختی نما را میشکند و حرکت و تعادل را در مسجد ایجاد می کند.
- در مسجد جامع اصفهان خوشنویسی و خط نویسی روی دیوار به خاطر تنظیم و تزیین بهتر راه روهای ورودی بوده است.
- ابعاد کوچک این خطوط و نقوش اسلیمی به کار رفته در آنها برای آراستن کتیبه ها ، باعث می شود ابعاد بنا در عین داشتن عظمت، رعب آور نباشد و به نمازگزاران حس امنیت را القا کند.
- در داخل فضای شبستانها با استفاده از کاربندیها و به کار بردن سرستونها و قاب بندیهای اطراف شبستان، تناسبات فضا به میزان مردم وار شدن رسیده است.
- در سردر ورودی مسجد جامع اصفهان ، زنجیر آویزانی دیده میشود که سیمای آن چـون نمادی از یک ترازو است. گویی عدالت را در بدو ورودبه مسجد در گوش انسان زمزمه می کند. هم چنیـن، زنجیر نماد پیوندهای ارتباطی ، هماهنگی و وحدت اسـت. وجـود زنجیر در ورودی مسجد جامع، به معنای پیوند تمامی گروه ها و شرکت در فریضـه گروهی چون نماز جمعه و جماعت اسـت کـه نمازگزاران دستها را به نشانه همدلی و همزیستی به هم زنجیر می کنند
سخن آخر
مسجد جامع اصفهان نمونه ای بارز و شاخص از معماری موفـق و اصيـل ایرانی اسـت.فضایی ساده و بی آلایش و رهـا از هر نوع تعلـق خاطر تمامی ایـن آرامش و اطمینان خاطر در گرو به کارگیری اصول و تعلیمات دینی اسـت که با همه دسـتوراتش آزادی، نشاط و سعادت ابدی را برای تمامی مخلوقات خود نوید می دهد.
در مسجد عتیق اصفهان در اغلب فضاها تقـارن که یکی از اصول ایجاد تعادل اسـت به کار برده شـده اسـت، اما این تقـارن باعث ایجاد یکنواختی در مسجد نمی شود؛ زیرا عناصر به کار رفته در طرفین محور تقارن از یک جنس نیستند. ایـن عدم انطباق نه تنها باعث خستگی نمی شود، بلکه با ایجاد تنوع، فضا را زنده و پویا می کند.
ایوان هـای چهارگانه پیرامون میان سـرا بـر خـلاف تقارن در پلان، حجم و ارتفاع هرکدام بنا به شخصیت و عملکرد ویژه خود با هم متفاوت هستند. اما ما سر را ریتم به کار رفته در طاق نماهای اطراف میان ســرا نیز احسـاس حرکت در فضا را خلق می کند و چشـمان بیننده را به دنبال خود می کشاند. همین ریتم باعث شکل گیری مقرنس ها شده است و در نهایت به وحدت یکتای بی همتا اشـاره می کند.
کاربرد نمادهای عدالت الهی در ورودی بنا به حاضران در محل اطمینان می دهد که در این فضا در امان هستند. فن ایستایی اجرا شده در بنا به گونه ای اسـت که این بنا بعد از سیزده سده هنوز استوار و پا برجاست و با همه ابهت خویش از دور دست در افق شهر پیداست.
منابع:
Great Mosque of Eṣfahān
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه