مسجد سید اصفهان (احداث آخرین بنای معروف قاجار در اصفهان 130 سال به طول انجامید)

5/5 - (27 امتیاز)

مسجد سيد از مساجد مهم در ایران و آخرین بنای معروف دوره قاجار است که در شهر اصفهان، جنب بازارچه ی بید آباد واقع شده است که به مسجد سید اصفهان نیز شهرت دارد.

تاریخچه مسجد سيد

ساختمان این بنا که از آثار با شکوه دوران قاجار است، چنان که در کتیبه ی ایوان نیز آمده در سال ۱۲۵۵ به اتمام رسید. مسجد سيد اصفهان در زمان محمد شاه قاجار توسط حجت الاسلام حاج سيد محمد باقر شفتی که از روحانیون بزرگ اصفهان و از مراجع عالی قدر تشیع در زمان خود بود، پایه گذاری شد.

کاشی_مسجد

با توجه به کتیبه های موجود در بنا، احداث ساختمان و تزئینات آن در حدود ۱۳۰ سال به طول انجامیده است. مسجد سید اصفهان یکی از نمونه های نمادین و ماندگار هنر اسلامی است که با ویژگیهای متعدد، چشم اهل نظر را به خود جلب می نماید.

مسجد_سید_اصفهان

معماری مسجد سيد

  • مسجد سيد اصفهان ۸۰۷۵ متر مربع مساحت دارد.
  • مسجد سيد بنایی نیمه کاره بوده و دارای چهار در اصلی، دو چهل ستون، دو شبستان بزرگ، یک گنبد، سه ایوان و بیش از ۴۵ حجره است، اما مناره ندارد.
  • درون شبستانهای مسجد سيد نیز کاشی کاری نشده است.
  • مسجد سيد اصفهان اولین مسجدی است که دارای دو بخش مسجد و مدرسه به طور هم زمان است.
  • طرح ساختمان مستطیل شکل بوده (۸۵ × ۹۸ متر)، دارای چهار ایوان است و از چهار جهت به بیرون راه پیدا می کند.
  • مسجد سید ساختمانی چهار ایوانی است که با انواع کاشی های پر نقش و رنگین پوشیده شده و کمال ظرافت و هماهنگی فضاهای معماری را می توان در آن دید.
  • صحن مسجد سيد اصفهان از اطراف با غرفه ها و حجره های دو طبقه و ایوانها محدود شده و در وسط آن حوضی شکیل قرار دارد.
  • بر بالای ایوان جنوبی، برج ساعتی با تزیین کاشی ساخته شده است.
  • ایوان شمالی با کاشیهای خشتی هفت رنگ با طرح گل و بته و اسلیمی و همچنین با کتیبه هایی در داخل و خارج بنا تزیین شده است.
  • ایوان جنوبی در جلوی شبستان زیر گنبد واقع است.
  • ایوانهای شرقی و غربی در جلوی شبستان زمستانی قرار دارند. عمق این دو ایوان در حدود دو متر بوده و هر دو از تزیینات گره کاری خاصی برخوردارند.
  • دو شبستان بزرگ شرقی و غربی گودتر از کف مسجد سيد اصفهان ساخته شده اند
  • بنای مسجد سید همچون دیگر مساجد معتبر شامل بخش های متعددی از جمله سردر، ایوان، صحن، گنبدخانه ، شبستان ستون دار، رواق وغرفه های دو طبقه در اطراف صحن و همچنین مدرس و حجره های مورد استفادهی علوم دینی می باشد.
  • در مسجد سید اصفهان دو شبستان وجود دارد که یکی در جهت شرق صحن مسجد و دیگری در جهت غرب قرار گرفته اند.
  • دیوارهای داخلی این شبستانها به جز دیوار قبله و محراب فاقد تزیینات کاشی کاری است و درهای ورودی آنها در صحن مسجد سید قرار دارد.
  • نمای ورودی این شبستان ها با تزیینات گیاهی، هندسی و کتیبه هایی از کاشی هفت رنگ و معرق پوشیده شده اند.
  • معماری_مسجد_سید
  • از زیباترین جلوه های معماری اسلامی ایرانی در مساجد و دیگر ابنیه ی مذهبی گنبد است.
  • تزیینات داخلی گنبد غالباً با موتیف های خورشید و ستارگان همراه است که در راستای تداعی قوس و گنبد آسمان می باشد.
  • استفاده از نورگیر در رأس گنبد نیز به این معنا قدمت و اعتبار بیشتری بخشیده است.
  • در ایوان جنوبی مسجد سيد اصفهان پیرامون سطح درونی نیم گنبد با اسلیمی های چشمگیری پوشیده شده در حالی که کتیبه های روی ساقه گنبد حاوی آیات مقدسی به خط ثلث بوده و به آن جلوه ای خاص داده است.
  • سطح درونی گنبد در ایوان شمالی با اشکال هندسی و گیاهی، اسلیمی و شمسه پوشیده شده و نورگیر مرکزی نیز بر معنویت فضا افزوده است.
  • سطح داخلی گنبد و نیم گنبد در رواق ها شبستانها و مجالس با آجر کاری و کاشی کاری مزین شده اما در مدرسه ها تنها گچبری های ساده به چشم می خورد.
  • در سردرها نیز، سطح نیم گنبد از مقرنس های گچبری و کاشی کاری پوشیده شده است.
  • مسجد سید دارای گنبدی کوچک است که بالای مقبره ی مرحوم حاج سید قرار گرفته است. در سطح درونی گنبد خانه این بقعه که ضریح در آن قرار دارد  مقرنسی به صورت شمسه با نورگیری در وسط آن به چشم می خورد.
  • این مقرنس شامل گچبری مذهبی است که تلفیقی از آیینه کاری و نقاشی در برخی از قسمت های آن به کار رفته است.
  • در سطح بیرونی نور گیر، گنبد کوچک فیروزه ای رنگی به صورت کلاه فرنگی پنجره داری برافرشته شده اشت که تنها گنبد مسجد سید است.
  • مسجد سيد اصفهان دارای حیاطی بزرگ و مربع شکل است که پیرامون آن چهار اتاق بزرگ قرار گرفته اند که به حیاط اندرونی باز شده و هم چون دو شبستان و دو جایگاه موعظه از آنها بهره گیری می شود.
  • هم چنین دو مدرسه، حجره های طلاب علوم شرعی، دو مهتابی که در اسپرهای اطراف آنها با خط بنائی عبارات و اشعاری نوشته اند و آرامگاه در اطراف حیاط این مسجد به چشم می خورند.
  • دورتا دور پیشانی ایوانها کتیبه ای سفید به خط ثلث بر زمینه آبی با نقوش گیاهی تلفیقی و اسلیمی قرار گرفته است.
  • قاب میانی، هم چون کمربندی این عناصر را به هم متصل نموده است که در ساعات مختلف روز نمایش نور بر آن جلوه ای چشم گیر می یابد.
  • صحن مسجد سيد اصفهان مربع شکل و دارای چهار ایوان است.
  • در وسط حیاط فواره زیبایی ساخته شده که دو سنگاب دارد. مصالح عمدتاً آجر و گچ بوده و کاشی کاری در داخل مسجد و نماهای خارجی درها به چشم می خورد.
  • محراب ایوان جنوبی مسجد سید در نوع خود بی نظیر است. سه قطعه بزرگ کاشی هفت رنگ نقش برجسته در کنار یکدیگر، در فرورفتگی سه ضلعی دیوار قرار گرفته و مقرنس پیشانی بالای این کاشی کاری به همراه پیچ و دو جام آب حجاری شده ، طاق نمایی را به وجودآورده اند.
  • این طاق نما به شکل قوسی نیزه دار بوده و از کاشی هفت رنگ ساخته شده است.
  • منبر پنج پله ای بزرگ متحرکی در مسجد سید قرار دارد که از چوب ساخته شده و بدنه کناری آن منبت کاری گردیده و حاشیه آن به نقش هندسی برجسته ای آراسته شده است.
  • بدنه کناری منبر مسجد سيد اصفهان به مربع های مساوی تقسیم شده و در آنها هماننقوش به رنگ های قهوه ای و زرد کدر تکرار می شود میان مربع ها شکل های هندسی به همان رنگ ها به اضافه قهوه ای روشن؛ و در گوشه های مربع ها نقاط سفید رنگی تکرار می شوند. پشت منبر و سطوح عمودی پله ها نیز همان نقوش، ولی بدون مربع ها، به کار رفته اند.
  • این منبر سایه بانی ندارد و پله آخر آن دو دست گیر و پشتی دارد که شبیه یک صندلی است . پشتی چوبی آن منبت قوس داری است که ریتم خاصی در تزیین ضلع خارجی آن تکرار شده است.
  • گر چه مسجد سید نیز مانند اغلب مساجد ایران در اصل دارای ساختمانی چهار ایوانی است، ولی به خاطر وجود مدرسه در جهات شرقی و غربی حباط، هر چهار ایوان مسجد در جهات شمال و جنوب حباط قرار گرفته اند.
  • سه تا در شمال کنار هم، که بزرگترین آنها ایوان میانی است و دیگری با دو مجلس در سمت جنوب قرار گرفته است که روبرو و هم اندازه ی ایوان بزرنگ شمالی است.
  • دو مجلس ایوان جنوبی با راهرویی به هم متصل شده اند. قسمت پایین دیوار قبله، در این ابوات دارای حجاری ساده بدون نقشی است.
  • سه ایوان شمالی نیز با راهروی قوس داری به هم متصل شده و از ازاره تا بالا با کاشی هفت رنگ پوشیده شده اند.
  • ایوان جنوبی مسجد سید دارای سه محراب است و هر یک از مجلس های آن نیز سه محراب دارند. با شکوه ترین قسمت این مسجد که در تناسب و حسن منظر و زیبایی ممتاز و بی نظیر است، ایوان جنوبی آن است.
  • مسجد سيد اصفهان دارای چهار در ورودی است که در حال حاضر یکی از آنها درب شمال غربی بسته است.
  • ساعت بزرگ مسجد سید که در اصفهان شهرت دارد، بالای ایوان جنوبی قرار گرفته است.
  • در گذشته در ضلع شمال غربی مسجد سيد سقاخانه ای واقع شده بود که در حال حاضر روی آن پوشانده شده است. عمده تزیینات این قسمت کاشی کاری است و جزئی از نمای غربی بیرون بنا است که با قسمت شرقی نمای مسجد مطابقت دارد.

معماری_مسجد_سيد

تزیینات مسجد سید اصفهان

  • سردر مسجد سید نیز دارای کتیبه و کاشی کاری می باشد
  • تزیینات بنا در مسجد سید عمدتاً مشتمل اند بر نقوش هندسی و گیاهی، کتیبه نگاری، اسلیمی سنتی آمیخته با منظره و عناصر انسانی و حیوانی که با سبکی واقع گرا و طبیعت گرا اجرا شده است.
  • رواقها قسمت عمده تزیینات در رواقهای قوس دار مسجد سيد اصفهان کاشی کاری و آجر کاری است.
  • تزیینات آجرکاری مسجد سيد اصفهان جزئی از زیربنای اصلی این قسمت است که با جنبه ی کاربردی آن همراه شده است. اما عناصر صرفاً تزئینی این قسمت شامل انواع مشبک کاری در قوس ها، طاقچه ها، ستونها و کتیبه ی کوچکی به خط بنایی برجسته همراه با کاشی های معقلی و هفت رنگ می باشد.

تزیینات_مسجد_سید_اصفهان

کاشی معقلی های مسجد سید

  • در یکی از طاقچه رو به حیاط مدرسه در تزیینات آن از کاشی های معقلی مشکی، آبی و خاکی روشن استفاده شده است.
  • در مرکز این اثر، کاشی های مشکی با خط بنایی نامهای «محمد و علی» را بر زمینه خاکی رنگ آجرها نقش زده اند.
  • در ادامه ی این طرح خطوط مشکی و آبی، گره چین ها و اشکال هندسی پدید آورده اند. در چهار گوشه اثر نیز کلمه «علی» به خط بنایی با کاشی مشکی تکرار شده است. در تمام اثر قطعات آجری هم سطح با کاشی ها، به عنوان زمینه به کار رفته اند.

کاشی نقش برجسته در مسجد سید اصفهان

  • در یکی از محراب های ایوان جنوبی مسجد سيد قطعه ای از کاشی کاری های نقش برجسته ملاحظه میشود.
  • در این اثر کتیبه نقش برجسته ای شامل عبارت «يا الله يا مجيب الدعوات» به خط نستعلیق زرد بر زمینه صورتی کار شده که اطراف آن را قاب هشت ضلعی قرمز مشبک با خطوط پیرامونی آبی فرا گرفته است.
  • گل و بونه های برجسته ای به رنگ های مختلف و زمینه آبی دور تا دور این کتیبه را پوشانده اند. عوامل مختلفی هم چون سرعت اجرای کار و استفاده از لعاب نامرغوب در این قطعه و آثار مشابه موجب وارد شدن آسیب های جدی به کار شده است

کاشی معرق

  • این نوع از کاشی عمدتاً در قسمت های مختلف حیاط مسجد سید به کار رفته است.
  • قطعات کوچک کاشی های زرد، آبی، سفید و سیاه، در کنار هم با نظامی بدیع و خلاق چیده شده اند.
  • رنگ آبی به عنوان زمینه به کار رفته و بر روی آن دوایر سیاه و سفید شمسه های کوچکی را ایجاد کرده اند.
  • نحوه ی توزیع رنگ ها در فضای این لوح، گردشی دائمی و یکنواخت را به مخاطب القا می کند.
  • از سوی دیگر هم جواری این قطعه معرق با کاشی های معقلی موجب شده که این اثر چشم گیر تر شده و حال و هوایی قدسی به تزیینات این بخش از بنا بدهد. استفاده از انواع کاشی های هفت رنگ، معقلی و معرق در کنار هم در مسجد سید اصفهان عمومیت دارد.

مسجد_سید_اصفهان

کارهای چوبی

در مسجد سید از کارهای چوبی به خصوص مشبک و کنده کاری به وفور استفاده شده است. مشبک کاری با آجر نیز به  کار رفته که علاوه بر جنبه ی تزیینی، از لحاظ کاربردی نیز اهمیت دارد، چراکه عنصری برای انتقال نور به شبستانها و حجره ها و هم چنین تهویه ی فضا به شمار می آید.

آجرکاری مسجد سید اصفهان

در مسجد سيد اصفهان نزیینات آجری مستقل از بدنه ی اصلی دیوار وجود ندارد، بلکه بیشتر به عنوان عنصری زیربنایی به کار رفته است. از جمله قسمت هایی که آجر در آنها به کار رفته عبارتند از گنبدها، قوس ها، طاق ها، ستونها، مشبک کاری، کتیبه های بنایی برجسته و غیره  هم چنین از آن برای ایجاد رنگ خاکی زمینه در کاشی کاری معقلی و دیگر تزیینات استفاده شده است.

حجاری روی سنگ

  • حجاری در مسجد سید نقش عمده ای داشته و به دو صورت مشاهده می شود: گلدان های ساده و نقش دار، که معمولاً در پایه پیچ ها قرار دارند، یا به صورت لوح نقش برجسته هستند.
  • گلدان نقش دار پایه پیچ که در تقاطع دیوار حیاط مسجد سید با دیوار ایوان جنوبی در نبش راست ورودی ایوان قرار دارد. این نقش حاوی نقوش گیاهی انتزاعی نقش برجسته است که به طور متقارن حکاکی شده اند.
  • این گلدان نیم برجسته بر قطعه سنگ مکعب شکلی حجاری شده و خطوط اطراف آن تصوری از یک قاب را ایجاد می نمایند.
  • سطح گلدان صقلی شده و زمینه آن ساده و فارغ از هر گونه نقشی است تا تمرکز دید مخاطب را بر گلدان متوجه کند. در فرورفتگی پایه گلدان دو خط افقی سطوح جداگانه ای را ایجاد کرده اند که در آنها نقش مایه ای گیاهی با ریتم مشخصی تکرار شده است.
  • در قسمت بالای گلدان نیز، در نقطه اتصال سر گلدان با بدنه، ابزاری گیاهی نقش جدا کردن دو قسمت مذکور را عهده دار شده است . در میان خطوط جداکننده مذکور ، نقوش گیاهی متفاوتی سطوح را پر نموده اند.

حجاری_روی_سنگ

مشبک کاری در مسجد سید اصفهان

  • مشبک کاری در قسمتهای مختلف مسجد سید در انواع چوبی، فلزی، آجری و گاه تلفیقی از گچ و کاشی به چشم می خورد.
  • سطح درونی گنبد است که دارای پنجره های مشبک گچبری است که با کاشی معرق پوشیده شده اند.
  • مشبک مذکور حاوی نقوش اسلیمی تکرار شونده ای است که در تداوم با نقش کاشی کاری زیر گنبد می باشند. در حقیقت این مشبک ها وظیفه تهویه، جلب نور و خنک کردن فضا را به عهده دارند که با هنرمندی اساتید فن به چنین عنصرر زیبایی بدل گشته اند.

گچبری مسجد سید اصفهان

  • در مسجد سيد اصفهان از این ماده به عنوان چسب و ملاط آجر و نیز به عنوان عنصری تزیینی استفاده شده است. استفاده از این ماده در تزیینات، در شبستانها، مدرسه و مقبره آشکار است.
  • در مدرسه و شبستان ها، گچبری ها ساده است، اما در دیگر نقاط در تلفیق با آجر کاری و کاشی کاری اجرا شده است.
  • دیوارهای بقعه مقبره مملو از گچبری های مذهب بوده و همراه با آیینه کاری به کار رفته اند. هم چنین در برخی قسمت های مقبره نقوش برجسته ساده و کتیبه برجسته رنگی از گچ و نقاشی به چشم می خورند.

آیینه کاری

  • آیینه کاری یکی از تزیینات اصلی دیوارهای مقبره در مسجد سيد اصفهان است که در تلفیق با گچبری های ساده و مذهب به کار رفته است
  • از لحاظ نقش و شکل، همان نقوش گیاهی و هندسی که در مقرنس ها و کتیبه های دیگر نقاط مسجد به کار رفته، بدون کم ترین تغییری مورد استفاده قرار می گیرند.
  • در بعضی نقاط قطعات موزاییک برجسته آیینه کاری زمینه گچی ساده را کاملاً پوشانده و نقوشی هم چون جام آب و اشکال هندسی پدید آورده است.

فلزکاری

  • در مسجد سید فلزکاری صرف به جز در ضریح فلزی مقبره به کار نرفته و در تلفیق با دگر زمینه های تزیینی هم چون چوب و شیشه رنگی اجرا شده است.
  • ضریح زیبای مشبک مسی در بقعه گنبدخانه مقبره قرار دارد و قبر مرحوم سید که در میان این ضریح قرار گرفته با چراغ سبزی روشن شده است.
  • در سطوح مختلف این ضریح نقوشی چون کتیبه، پیچ و نقوش گیاهی و هندسی قلمزنی شده است.

کف سازی مسجد سید

  • کف حیاط مسجد سيد اصفهان تا حدود چهل سال پیش خاکی بوده ولی بعدها به صورت سنگ فرش در آمده است.
  • برای کف صحن از سنگ موزاییک با نقوش هندسی استفاده شده به این ترتیب که دو قطعه سنگ مربع و شش ضلعی (بادامی شکل) به طور متناوب و با نظم هندسی بدیعی کنار هم گذاشته شده اند.
  • به این ترتیب در میان این قطعات، هشت ضلعی هایی به وجود آمده که بر زیبایی نقش کف افزوده است.
  • در وسط حیاط سکوبی مربع شکل به بلندی حدود ۳۰ سانتیمتر ساخته شده که سطح آن با قطعات مربعی هم اندازه با کف فرش شده است.
  • کف ایوانها و مجالس مسجد سید با کاشی های مربعی آبی و سفید، و کف رواقهای مدرسه با سنگ ساده مربع شکل پوشیده شده است.
  • کف شبستانهای مسجد سید اصفهان با قالی مفروش شده و کف مقبره نیز با قالی و مرمری از طیف رنگ های گرم نارنجی و قهوه ای پوشیده شده است.

کف_سازی_مسجد

سخن آخر

مسجد سید به دلیل دارا بودن تزیینات بسیار زیبای گل و بوته و اسلیمی و نیز وجود خط بنایی و خطوط دیگر اثر استادان معروف دوره قاجار، در شمار یکی از شاهکارهای معماری قاجار قرار دارد. با توجه به این که مسجد سيد اصفهان آخرین بنای مطرح دوره قاجار است می توان تأثیر شیوه های معماری وتزیینات بنای دوره های قبل را به صورت بارزی در این بنا مشاهده کرد. از جمله مهم ترین این تأثیرات تکرار نقوش تزیینی دیگر ابنیه دوره قاجار در این بنا است.

 

منابع:

Seyyed mosque Isfahan

بدون دیدگاه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *

14 − 13 =

مشاوره و خرید