Naqsh-e Jahan Square

میدان نقش جهان اصفهان (میدان امام اصفهان)

میدان نقش جهـان میدان تاریخی اصفهان ثبت‌شده در یونسکو، یکی از اصلی ترین برنامه های شـاه عباس در توسعه پایتخت جدیدش در اصفهان بود. طبق برنامه های شـاه عباس، میدان جدید شهر می بایست میدانی بزرگ و باشکوه باشـد که از نمونه های پیشین خود سرآمد بوده و تجربه دلنشین و خاطره انگیز برای افرادی که در آن حاضر می شوند به همراه آورد

میدان امام اصفهان یا میدان شاه با ویژگی های منحصر به فردش، مرکز جدید شهر محسوب می شده است. در این میدان چراغانی، آتش بازی، چوگان بازی و مراسم محرم اجرا می شده است.

تاریخچه میدان نقش جهان اصفهان (میدان امام اصفهان)

سوالی که غالب محققین دارند اینست که میدان نقش جهان اصفهان به دستور کدام پادشاه ساخته شد. اسناد تاریخی بیانگر آن است مجموعه ای که امروز با عنوان میدان نقش جهان شناخته می شود، زاییده تحولات دوره شاه عباس كبير و سلاطین صفوی بعد از اوست و این میدان پیشینه ای قبل از شاه عباس ندارد، اما مکانی که این میدان در آن ساخته شده، سابق بر آن مورد توجه سلاطین پیش از شاه عباس بوده و دارای تاریخچه ای کهن است که به زمان سلجوقی برمی گردد.

این محدوده در دوره سلجوقی، بخشی از باغات وسیعی بوده که مایین شهر در شمال و رودخانه در جنوب خود واقع بوده است.به عبارت دیگر در دوره سلجوقی، این باغات، حومه جنوبی شهر اصفهان را تشکیل می دادند و شهر دوره سلجوقی را که هسته اصلی آن در محدوده میدان کهنه بود ، به رودخانه وصل می کردند.

ساخت بازار جدید اصفهان و میدان امام اصفهان در سال ۹۹۸ ه.ق. به دستور شاه عباس صورت گرفت. پس از پایتختی اصفهان در سال ۱۰۰۶ ه.ق. کاشت درختان و احداث نهرهای عریض در جوار آنها، ساخت دو مسجد شیخ لطف ا … و مسجد شاه و دو طبقه کردن حجره های اطراف میدان، آن را تبدیل به مرکز جدید اصفهان و یکی از مهمترین میادین ایران کرد.

ویژه : قیمت و خرید کاشی سنتی آرچی لرن

ویژگی ها و عناصر طراحی میدان نقش جهان (میدان امام اصفهان)

• عـرض میدان امام اصفهان در حـدود ۱۶۰ متر اسـت، یعنی حـدود ۱۳ برابر ارتفاع.
• بدنه پیرامون میدان نقش جهـان از همان دوره صفویه به شکل دوطبقه و به ارتفاعی که اکنون وجود دارد بوده است.این پیوستگی بدنه میدان به همراه ارتفاع نسبتاً بلند بدنه که حدود۱۲ متر است و در چهار نقطه با ابنیه مرتفع شامل سردر مسجد جامع عباسی، سردر مسجد شیخ لطف الله، کاخ عالی قاپو و سردر قیصریه ترکیب می شود، موجب می گردد که با توجه به جهت تابش آفتاب که از سمت جنوب است، همواره بخشی از فضای باز مقابل بدنه جنوبی در سایه باشد.
• در مورد بدنه شرقی و غربی نیز به ترتیب در صبح و عصر سـایه اندازی مناسبی به وجود آید که فضای مقابل حجره هـای اطراف میدان را در سایه قرار داده و موجب گسترش منطقه آسایش می شود.
• محصوریت فضاهای شهری عاملی بسیار مناسب برای کاهش تأثیر بادهای نامطلوب است که اغلب گرما و گرد و غبار را به داخل فضاهای باز در اقلیم گرم و خشک می آورند و به تنظیم شرایط محیطی در فضای باز میدان کمک می کند.
• میدان امام اصفهان در برابر باد و آفتاب حفاظت نسبی در نزدیکی جداره ها فراهم می شـود و به دلیل طول و عرض زیاد میدان، تأثیر جداره ها به تمام وسعت میدان نفوذ نمی کند
• استفاده از عناصر طبیعی آب و درخت در فضای باز میدان درختان از نظر آسایش اقلیمی تأثیر قابل توجهی دارند که عمدتاً شـامل ایجاد برودت از طریق سایه اندازی در برابر آفتاب و ایجاد برودت ناشی از تبخیر آب موجود در برگ و سایر اندام درخت می شـود.
• هم چنین عملیات تبخیری که توسـط درختـان در فضا صورت می گیرد به خوبی می تواند به کاستن از خشکی آزاردهنده هوا کمک کنـد.
• در دوره صفویه به منظور ایجاد شـرایط مطلوب محیطی در فضای باز میدان نقش جهـان اصفهان از سیستم بسیار نظام مند درختکاری و آبیاری استفاده شده بود.
• اطراف میدان در نزدیکی دکانها نهر پر آبی جاری است که در وسط آن سنگ هایی برای رفت و آمد پیاده ها قرار داده اند و بین این نهر و دکانها به خط مستقیم درخت های پر شاخ و برگ و یکسـان کاشته اند پیاده روهای سنگی اطراف نهر حدودا یک پا یا ۳۰ سانتی متر از سطح زمین مجاور خود بالاتر بوده اند.
• این اختلاف سطح می توانسته خود نوعی ایجاد حریم برای فضای میانی میدان امام اصفهان که در آن دوران برای بازی ها و مراسـم مختلف از جمله بسازی چوگان و قیق اندازی مورد استفاده قرار می گرفت باشد. افراد تماشاگر نیز در کنار نهرهای جاری اطراف میدان و در زیر سایه درختان بازی ها را تماشا می کردند
• استفاده از اتاقک های نیمه باز در فضای باز میدان از آنجا که بخش های شمالی میدان امام اصفهان، دید بسیار مناسبی را به میدان امام اصفهان و عناصر شـاخص آن شامل مسجد جامع عباسی، مسجد شیخ لطف الله و کاخ عالی قاپو داشتند، برای استفاده هر چه بهتر از فضای باز میدان، اتاقک های چویی سریسته در بخش شمالی میدان مستقر شده بود که در این اتاقک ها خدمات پذیرایی و خدمات مرتبط با اوقات فراغت مانند قهوه خانه ، شربت خانه و غیره مستقر بود.
• این اتاقک ها که با چوب و مصالح سبک ساخته شده بودند، ابعاد نسبتاً بزرگی داشته و سرپوشیده بودند و حالتی مشابه رواق را به وجود آورده بودند که در تمام طول بدنه شـمالی میدان گسترده شـده بود.
• این اتاقک ها طبق اسناد با نهر و حوض آب مرتبط بودند. بنابراین به عنوان یک فضای نیمه باز، شرایطی مابین فضای بسته بازار و فضای کاملا آزاد میدان داشتند و محیطی مناسب را از نظر آسایش اقلیمی در فضای باز میدان به وجود می آورند.
• استفاده از عناصر موقت خیمه و خرگاه در فضای باز میدان نقش جهـان از آن جا که یکی از فعالیتهای عمده میدان در دوره صفویه بساط اندازی و دست فروشی در فضای باز میدان بود، دست فروشان و بساط اندازان برای ایجاد شرایط مطلوب اقلیمی چادرهایی را به صورت خیمه و خرگاه در فضای میانی میدان برپا می کردند، تا پناهی در برابر عوامل اقلیمی برای آنها ایجاد کند.
• اغلب بسـاط اندازان به منظور ایجاد آسایش در برابر عوامل اقلیمی مانـد تابش آفتاب در زیر چادر یا خیمه و خرگاه به فعالیت می پرداختند.
• بزرگترین عیب میدان امام اصفهان این است که چون دیوارهای بازار کوتاه است، دائما در معرض تابش آفتاب قرار گرفته و فقط اول شـب ها مردم می توانند برای قدم زدن و تفریح به آنجا روی آورند.
• طرح انـدازی میدان نقش جهان به نحوی که چنین معایبی در آن به حداقل برسد کار آسانی نبود و با چالش های متعددی روبه رو بود.یکی از چالش ها، بزرگی و مقیاس میدان بود که از یک طرف آن را به یک بیایان بزرگ تبدیل می کرد که ایجاد شرایط آسایش اقلیمی در آن بسـیار سخت بود، از طرف دیگر به دلیل عملکرد ویژه میدان که عمدتاً بازی چوگان در آن انجام می شـد و نیز ماهیت فضای شهری آن، بخش عمده فضای باز میدان به صورت زمین بایر پوشیدهاز شـن و ماسـه نرم بود که در آب و هوای گرم و خشک و کویری اصفهان بسیار مسئله ساز بود.
• گسترش بازار در پیرامون میدان نگاهی به طرح کلی میدان امام اصفهان نشان می دهد که این میدان در عین حال که به عنوان یک میدان شهری عملکردی کاملا متفاوت با بازار عام شـهر در شمال خود دارد، اما طراحان میدان توانسته اند با توسعه بازار در پیرامون میدان و محصور کردن آن با بدنه هایی که خود یک راسته بازار بودند و در تداوم بازار عام شهر در شمال میدان محسوب می شـوند، از ویژگی های مطلوب و مفید آسایش اقلیمی که در بازارهای قدیم ایرانی وجود دارد، در فضاهای میدان استفاده نمایند.
• بدین صورت در چهار بدنه شـمالی، جنوبی، شرقی و غربی میدان بازارهای منظم قرار گرفته که به دلیل سرپوشیده بودن نه تنها رهگذران را از آفتاب گرم تابستان در امان می دارد بلکه در برابر بارش های جوی و باد نیز پناه بسیار مناسبی در سایر فصول است.
• از طرفی جرزهای آجری و خشتی و سقف بازار به دلیل ظرفیت حرارتی بالای مصالح خود عایق مناسبی در برابر گرمای تابستان و سرمای زمستان محسوب می شود که می توانند دمای درونی بازار را همواره در حالت متعادل تثبیت کنند.
• بدین صورت بازارهای پیرامونی میدان امام اصفهان که طولی نزدیک به ۱۳۰۰ متر دارند، به عنوان بخشی از فضاهای عمومی و سرپوشیده میدان، فضایی مناسب برای رهگذران و استفاده کنندگان در زمانی که فضای باز میدان از نظر اقلیمی نامناسب است، به وجود می آورند.

ورودی های میدان نقش جهان (میدان امام اصفهان)

آن هنگامی که شاه عباس اول در قرن یازده هجری اصفهان را به پایتختی تعیین نمود، وجود میدانی که بتواند جایگاهی برجسته در شهر داشته باشد از ضروریات بود. ساختاری که بتواند به عنوان جایگاهی متمرکز و نمادین، عناصر اصلی قدرت آن زمان را که در چهار عنوان اصلی خلاصه می شدند، در قالب یک کلیت به هم پیوسته نمایان سازد.

بنابراین میدان امام اصفهان به منظور دستیابی به این هدف و به عنوان نقطه عطفی در معماری ایرانی اسلامی در ساختار اصلی اصفهان شکل گرفت. به دلیل وسعت میدان و اتصال آن با عناصر مهم شهر صفوی و ماقبل صفوی، دسترسی های مختلفی به میدان بوجود آمد و در نتیجه ورود به میدان از نقاط مختلفی امکان پذیر بود که در زیر به مهم ترین آنها اشاره می شود.

ورودی اصلی و عمومی میدان نقش جهان (میدان امام اصفهان)

عامل پیوند میدان امام اصفهان با بافت قدیمی شهر و عناصر اصلی آن بازار بزرگ شهر می باشد. از طرفی در طرح مجموعه میدان، بازار به صورت یکی از عناصر اصلی شکل دهنده مجموعه و به عنوان نماد اقتصاد امپراتوری صفوی، باید حضور خود را در محورهای اصلی میدان به نمایش بگذارد.

با توجه به ماهیت بازار که علاوه بر فعالیت اقتصادی، عملکرد یک فضای حرکتی و دسترسی را دارد، به عنوان با اهمیت ترین ورودی میدان نقش جهـان از بازار در بخش شمالی مورد استفاد قرار بگیرد.

بر این اساس بازار قیصریه یا بازار شاهی به صورت یک شاخه فرعی از محور اصلی بازار و موازی با آن که از طریق دو راسته بازار دیگر (بازار زرگرها و بازار دارالشفا) خود را به راسته اصلی بازار مرتبط کرده است دقیقاً در راستای محور شمالی جنوبی میدان ساخته شد.

نقطه اتصال آن با بدنه میدان به صورت سردری (سردر قیصریه) در وسط ضلع شمالی میدان نمود پیدا کرد.

در دوره صفوی با توجه به آنکه موقعیت میدان امام اصفهان در جنوب شهر بود و جمعیت اصلی شهر در شمال میدان مستقر بودند، بنابراین لازم بود که مهم ترین ورودی عمومی میدان در بخش شمالی میدان و در ارتباط با بازار که مهم ترین عامل ارتباطی شهر قدیم و توسعه های جدید بود، شکل بگیرد. بر این اساس بازار قیصریه به عنوان عنصر محوری میدان در بخش شمال میدان این نقش مهم را به عهده می گیرد.

در بررسی ورودی های میدان نقش جهـان در دوره صفوی می توان گفت که در این دوره دو ورودی اصلی برای مردم عادی و شهروندان و به عبارتی عموم مردم به میدان در نظر گرفته شد. یکی از این ورودی های مردمی سردر بازار قیصریه است و دیگری نقطه اتصال بازار حسن آباد با میدان است که دسترسی بخش های توسعه یافته شهر در قسمت جنوب شرقی به میدان را میسر می نماید.

سردر قیصریه در شمال میدان از آنجا که محل اتصال میدان با شهر قدیم اصفهان و مناطقی بود که اکثریت شهر اصفهان در آن سکونت داشتند، نسبت به دروازه میدان از بازار حسن آباد از اهمیت بسیار بیشتری برخوردار بود و به همین دلیل سردر قیصریه به صورت یک عنصر شاخص در وسط ضلع شمالی میدان نمود پیدا کرده است.

اتصال میدان ورودی های غربی میدان نقش جهان (میدان امام اصفهان)

بر خلاف جبهه های شرقی شمالی و جنوبی میدان که ارتباط این مجموعه را با حوزه های مسکونی و عمومی شهر برقرار می کردند، در بدنه غربی میدان دروازه ها و ورودی هایی قرار داشتند که ورودی های حکومتی بوده و ویژه رفت وآمد درباریان و مسئولان حکومتی و شخص شاه به میدان بودند.

این ورودی ها در غرب میدان مستقر بوده و اتصال میدان با ساختمان ها ، مناطق حکومتی و پردیس های شاهانه ای که در غرب میدان مستقر بود را ممکن می ساختند.

کاخ عالی قاپو، کاخ مروارید، قصر چهلستون، میدان چهارحوض و مجموعه حرمسرا بخشی از اجزای این محدوده حکومتی و به عبارتی دولتخانه صفوی بودند. از مهم ترین این دسترسی های حکومتی، گذری بود که از دروازه واقع در پایه کاخ عالی قاپو می گذشت و ویژه عبور شخص شاه و همراهان او بوده  است.

به عبارت دیگر گذر و دالان واقع در زیر کاخ عالی قاپو، مهم ترین ورودی میدان نقش جهان از محدوده های حکومتی واقع در غرب میدان محسوب می شد.

از دیگر دروازه های بخش غربی می توان به نقطه اتصال گذر بشت مطبخ و گذر حرمسرا با میدان اشاره کرد گذر حرمسرا محور اتصال دهنده حرمسرای شاهی با بازار پیرامون میدان بود.

گذر چهارمی که در غرب میدان قرار داشته و دارای اهمیت زیادی بود گذر اتصال دهنده میدان امام اصفهان با میدان چهارحوض می باشد. میدان چهارحوض یکی از دو میدان اصلی دولتخانه صفوی بوده است.

ورودی محلات شرقی و جنوبی به میدان نقش جهان (میدان امام اصفهان)

دسترسی های محلات شرقی میدان نقش جهـان نیز از طریق معابر محلی که به بازار شرقی میدان متصل بودند بوجود می آمد. این دسترسی ها به دلیل عملکردشان که محلی بودند در محل اتصال با بدنه میدان شاخص نبوده و خود را در فضای میدان نشان نمی دهند و تنها هنگام حرکت در بازار پیرامونی میدان می توان متوجه این گذرهای محلی شد.

در مورد محلات جنوبی میدان امام اصفهان می توان گفت برخی از دسترسی ها از طریق مسجد جامع صورت می گرفت. به عبارت دیگر مسجد به عنوان یک فضای شهری، تداوم و اتصال فضایی میدان با محلات قرار گرفته در ورای مسجد را فراهم می آورد.

سخن آخر

میدان نقش جهان (میدان امام اصفهان) از میدان های تاریخی مهم ایران و جهان است که در طول تاریخ چندصد ساله خود دچار دگرگونی های فراوانی شده است. این دگرگونی ها عمدتا شامل محوطه و فضای باز میدان، ابنیه و عناصر پیرامونی میدان نسبتا در همان وضعیت دوران صفویه بوده و ترکیب کلی کالبدی فضایی میدان بر خلاف بسیاری میدان های دیگر از جمله میدان کهنه اصفهان تقریبا دست نخورده باقی مانده است.

منابع:

Meidan Emam, Esfahan

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی استودیو عکاسی
• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد