میدان گنجعلی خان

میدان گنجعلی خان از جمله میادین بسته ای است که گردا گردش را بناهایی متفاوت محصور کرده است و یکی از نمونه های معماری میدان در ایران است. بازار در سه طرف میدان گنجعلی خان امتداد پیدا کرده و پیوند دهنده عملکردهای مختلف مجموعه است. مجموعه فضاهای عمومی این میدان شامل شش عنصر اصلی حمام، آب انبار، مدرسه (کاروانسرا) ، مسجد، ضرابخانه و بازار است. این میدان ترکیبی متناسب و هماهنگ ازفضاهای مذهبی، سیاسی، تجاری، اقتصادی و همچنین محلی برای برپایی آیین های متفاوت است.

تاریخچه میدان گنجعلی خان

مجموعه و میدان گنجعلی خان بر روی دکانها و خانه های قدیمی شهر که اسناد خرید آنها نیز موجود میباشد مابین شهر قدیم و محلات شمالی شهر احداث گردید. ترتیب قرارگیری این مجموعه بر سر راه بازار قدیم به گونه ای است که اهمیت یافتن مسیر تازه میدان را از جانب مجموعه گنجعلی خان بطرف شرق خاطر نشان می سازد. این مجموعه و میدان آن در طی سالهای ناآرامی اوایل حکومت قاجار و در حمله آغامحمدخان به کرمان آسیب دید و طی سالیان بعد نیز به دلیل تغییراتی که در عملکرد آن داده شده بود در خطر نابودی قرار داشت ولی خوشبختانه در دهه های اخیر بازسازی شده و در وضعیت خوبی به سر می برد.

در اطراف میدان گنجعلی خان، کاروانسرا، حمام، آب انبار، ضراب خانه، مسجد و بازار است. عنصر اصلی مجموعه گنجعلی خان که بناهای مختلف در اطراف آن شکل گرفته اند میدان گنجعلی خان میباشد که به میدان خان مشهور بوده است. این میدان سالها مرکز اقتصادی شهر و شاهد حوادث و وقایع تاریخی چندی بوده است. میدان گنجعلی خان در دوره هایی مقر حکومتی و محل تجمع سربازان بود. شکایات مردم در این محل حل و فصل می شد حتی برخی مجرمین نیز در این محل مجازات می شدند.

زمان ساخت این میدان اوایل قرن یازددهم هجری ( ۱7 میلادی) است. این میدان و مجموعه اطراف آن در دوره صفویه و در زمان حکمرانی گنجعلی خان بر کرمان و طبق دستور شاه عباس اول صفوی بنا گردید. گنجعلی خان با انتخاب بخشی از بازار که در محل تقاطع راسته بازارهای شمالی جنوبی و شرقی  غربی است اقدام به احداث این مجموعه کرد.

ویژگی های و کاربری های میدان گنجعلی خان از گذشته تا امروز

میدان گنجعلی خان به عنوان فضای شهری میراث دوره صفویه دارای کار کردهای گوناگون مذهبی، اجتماعی، بازار و مرکز اقتصادی شهر و محل اجتماع و گذران اوقات فراغت که تقریبا در مرکز شهر در محل برخورد دو راسته عمود بر هم بازار کرمان قرار گرفته است.

یکی از عوامل در جهت درک بهتر تعاملات اجتماعی و فرهنگی درون میدان گنجعلی خان مؤثر است توجه به نقش سازندگان شهری در چگونگی برخورد شهروندان نسبت به فضاهای عمومی شهر است بر این اساس گنجعلی خان در پیرامون میدان آثاری ساخت که در حکم الگوی توسعه شهر بود.

این مکان نقطه کانونی فعالیت ها و نهادهای شهر به حساب می آمد. در این فضای وسیع محصور تعامل میان بنا و نهاد، جامعه و معماری به شکل روزانه صورت می گرفت. در مراسم اعیاد و عزاداری از این محل استفاده می شد، در عین حال همین میدان محل فعالیت صنعتگران و بازرگانی بود. اتصال میدان از سه سمت به راسته بازار، پویایی و تحرک را در میدان چند برابر می کرد.

دسترسی ها و ارتباطات

میدان گنجعلی خان از جمله میادین پیاده مدار است. این میدان، میدان اصلی شهر کرمان است که در محل تقاطع دو راسته بازار شمالی  جنوبی و شرقی  غربی قرار گرفته است. نشانه های شهری، همجواریها و سازماندهی های فضایی میدان باعث خوانایی و تداوم بصری گردیده است. همجواری میدان با عناصر فرهنگی، تاریخی شهر باعث هویت بخشی به مجموعه شده است.

 آسایش و تصویر ذهنی

پیر و جوان و زن و مرد از میدان گنجعلی و یکسان بهره می برند. با محصور کردن فضای اطراف خود، سادگی شکل، حفظ تناسب و تقارن، توجه به مقیاس انسانی در کنار در نظر گرفتن مکان هایی جهت نشستن محیط امن و دلپذیری را برای حضور شهروندان فراهم کرده است.

اجتماع پذیری

در این مکان رفت و آمد مردم به راحتی صورت می گیرد و صمیمیت و دوستی در آن به وضوح دیده می شود. میدان هم به صورت گروهی و هم به صورت انفرادی مورد استفاده است. حس تعلق به مکان به عنوان محل دیدار و ملاقات شهری است.

 کاربری ها و فعالیت ها

رده های سنی مختلف در گروه های متفاوت از این میدان استفاده می کنند، کودکان در آن بازی می کنند، زنان سالخورده خستگی راه بازار به در می کنند، پیرمردان گپی می زنند در این فضا ادغام فعالیت های مختلف و متنوع، تجاری، مذهبی، گردشگری، تفریحی کاملا مشهود است.

فضاهای مهم شهری مرتبط با میدان گنجعلی خان

میدان گنجعلی خان با ۱۰۰ متر طول و ۵۰ متر عرض از سه طرف بوسیله بازار احاطه شده است. و در ضلع شمالی میدان ضرابخانه، ضلع شمال شرقی مسجد، ضلع غربی آب انبار، ضلع جنوبی حمام و در ضلع شرقی آن کاروانسرا قرار دارد. موقوفات فراوانی برای این مجموعه در نظر گرفته شده بود.

چهارسوق گنجعلی خان در محل تقاطع دو راسته شمالی جنوبی و شرقی غربی بازار قرار دارد به واسطه موقعیت خاص قرارگیری در تقاطع در مسیر اصلی شهر که به چهاردروازه اصلی راه داشت و مرکزیت آن در شهر قدیم در گذشته محلی بسیار مهم بود و در برخی از حوادث تاریخی مهم به این بخش از بازار جهت برخی از مراسم اشاره شده است گچبریهای ظریف و نقاشی هایی که گویا تصویر شهروندان را به نمایش گذارده به لطف و زیبایی این مکان افزوده است.

حمام گنجعلی خان

حمام گنجعلی خان در بازار جنوبی میدان گنجعلی خان واقع شده است. حمام داخل بازار واقع شده که تا چندی پیش از حمامهای قابل استفاده بوده و درحال حاضر به موزه تبدیل شده است این حمام مجموعه شیوه های مختلف معماری اسلامی ایرانی و تزیینات با فضایی مناسب و مردم وار است.

ضرابخانه گنجعلی خان

ضرابخانه در ضلع شمالی میدان گنجعلی خان و مقابل حمام قرار دارد شکل آن هشت ضلعی و عبارت است از یک اطاق، چهار ایوان و چهار غرفه در چهار زوایه میباشد.

 مسجد گنجعلی خان

مسجد کوچکی در ضلع شمال شرقی میدان گنجعلی خان و در کنار کاروانسرا واقع شده است. داخل این مسجد با سنگ برجسته، گچبری برجسته و رنگین و نقاشیهای روی گچ تزئین شده است. نقوش گیاهی و هندسی بکار رفته در نقاشی های سقف و دیوارهای این مسجد، همان عناصر و موتیف هایی است که در کاشی کاری استفاده شده اما در اینجا رنگها متنوع تر شده و از قرمز خالص، صورتی، سبز و طلایی نیز استفاده شده است.

کاروانسرای گنجعلی خان

کاروانسرای گنجعلی خان مرکز تجاری مهمی بوده و از نظر معماری دارای ویژگیهای خاصی است. از جمله وجود دو حیاط در طبقه دوم ساختمان که حجره هایی در اطراف آن قرار دارد. وجود این دو حیاط خلوت در طبقه بالا از موارد نادر در معماری ایران است.

آب انبار گنجعلی خان

آب انبار گنجعلی خان در سال ۱۲۰۹ هجری به فرمان علیمردان خان پسر گنجعلی خان حاکم کرمان ساخته شده است. روی کتیبه سنگ مرمر سفید که داخل سردر آب انبار دیده می شود، با خط نستعلیق اشعاری کنده کاری شده که نام سازنده آب انبار و نام شاه عباس صفوی و تجلیل نسبت به او و تاریخ ۱۲۰۹ هجری (ساخت آب انبار) را نشان می دهد.

این آب انبار در ضلع غربی میدان گنجعلی خان در میان بازار مسگرها واقع شده است. قوس بلند سردر این آب انبار دارای تزئینات کاشی، و نقاشی روی گچ می باشد.

سخن آخر

میدان، گونه ای از فضای شهری و مکانی برای حادث شدن و ترکیب تمرکز های عملکردی و بروز فعالیت های اجتماعی است. در این فضا عرصه بر مسیر و درنگ بر حرکت غلبه دارد. از ویژگی های ماهیتی میدان، غلبه سکون بر حرکت است. ترکیب مناسب میدان گنجعلی خان با فضای شهری درون بافت سنتی شهر کرمان باعث ظهور صحنه ی فعالیت و بروز تعاملات اجتماعی و غلبه میدان بر راه و تلقی های هویتی شهروندان شده است.

منابع:

میدان گنجعلی خان کرمان (Ganjali Khan Square, Kerman)