کاروانسرای مادر شاه

کاروانسرای مادر شاه در ضلع شرقی مدرسه چهارباغ قرار گرفته است، و با مساحتی نزدیک به ۶۵۰۰ متر مربع، از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران است.

تاریخچه کاروانسرای مادر شاه

کاروانسرای مادر شاه در استان اصفهان قرار دارد و قدمت آن به اواخر سلطنت شاه عباس دوم باز می گردد.

از این کاروانسرا به‌ عنوان یکی از نمونه‌ های برجسته کاروانسراهای برون‌ شهری عصر صفوی در معماری ایرانی یاد می‌کنند. هزینه ساخت این بنا را که متعلق به خاندان سلطنتی بوده است، مادر شاه دربار به‌ واسطه نذری پرداخت می کند.

این کاروانسرا در حدودسالهای ۱۱۲۸- ۱۱۱۲ ه.ق، ساخته شده و عواید آن به طلاب و نگهداری مدرسه می رسیده است.

معماری کاروانسرای مادر شاه اصفهان

• این کاروانسرای چهار ایوانی مستطیل شکل را دارای 28 متر طول و 93 متر عرض نوشته است که در دو طبقه آن 140 اتاق دارد.
• در گذشته، در مرکز میان سرا سکویی هشت ضلعی، برای پیاده کردن بارها وجود داشته است. اطراف این سکو محل اجتماع سوداگران نیز بوده است ایوان ها و ایوانچه هایی اطراف میان سرا را احاطه کرده اند که نشانگر قرینه سازی در این کاروانسراست.
• در پشت این ایوان ها و ایوانچه ها ، حدود ۱۴۰ حجره و شاه نشین در دو طبقه برای سکونت بازرگانان و کاروانیان قرار گرفته است.
• حجره های واقع در گوشه های کاروانسرا ، چلیپایی شکل اند .
• پشت حجره های جبهه شرقی این کاروانسرا، اصطبل هایی سرتاسری بوده است. این اصطبل ها ورودی مجزایی از بازار داشته است اصطبل ها در شمال، دارای چند حجره نیز بوده است.
• دالان های سرتاسری که در کاروانسراهای برون شهری در پشت حجره ها قرار داشتند و در آنجا کاروانیان بار و بنه خود را قرار می دادند، در کاروانسرای مادر شاه نیز به صورت کوچک تری، در جبهه های شرقی، غربی و جنوبی بوده است با این تفاوت که دیگر در آنها چهارپایان وارد نمی شدند.
• از حجره های کاروانسرای مادر شاه به این دالان ها راهی وجود داشته تا بازرگانان بتوانند از کالاهای خود حفاظت کنند.
• بین دیوار غربی کاروانسرا و مدرسه چهارباغ راهی باریک همچون فیلتر بوده که نگهبانان علاوه بر دروازه ورودی از آنجا هم می توانستند کشیک دهند و از کاروانسرا مراقبت کنند.
• محور طولی کاروانسرا به موازات بازارچه است و بازارچه جانب شمالی کاروانسرا را فراگرفته است.
• کاروانسرای مادر شاه دارای رواق های ستون دار سراسری مشرف به میان سرا برای ورود به حجره های طبقه بالایی بوده است.
• در این بنا فضای باز میان سرا از بیشترین وسعت برخوردار است. اهمیت این میان سرا باوجود ایوان های بلند که از پشت منظر طبیعی درختان چنار دو سوی نهر آب میانی دیده می شود، دوچندان می گردد.
• در کاروانسرای مادر شاه سطح بالای فضای باز نشان از ارزش اجتماعی کاروانسرا و اختصاص یافتن آن به طبقات خاص اجتماعی و سیاسی و نیز محترم شمردن آنها و ارتباطات اجتماعی شان در دوره پایانی ساخت کاروانسراهای صفوی دارد
• در تحلیل عناصر کالبدی بنا می توان گفت نسبت ارتفاع به طول و عرض اتاق ها زیاد است.
• استحکام سازه ای بنا به واسطه پایه ها و دیوارهای قطور خشتی است.
• پلان کاروانسرا کاملا محصور و به شکل مکعب مستطیل است.
• بازشوهای استفاده شده در این کاروانسرا بسیار اندک و کوچک است.
• بنای کاروانسرای مادر شاه در جهت رو به شمال قرار دارد.
• این کاروانسرا به صورت چهار ایوانی با حیاط مرکزی طراحی شده است.
• کاربری های جانبی این مجموعه مدرسه و بارانداز است.
• مصالح استفاده شده در ساخت این کاروانسرا آجر می باشد.
• سلسله مراتب ورود به حجره ها در طبقه همکف در کاروانسرای مادر شاه به ترتیب از مهتابی، ایوانچه(ایوان)، درگاه، حجره(شاه نشین)، درگاه و در نهایت پستو است.
• محل قرارگیری راه پله در کاروانسرای مادر شاه در میان سرا و در طرفین ایوان ها است.
• جهت گیری محور ورودی کاروانسرا نسبت به بازاربه صورت عمودی است.
• جهت گیری محور طولی کاروانسرا نسبت به راسته بازاربه صورت موازی است.

اجزا و عناصر معماری مادر شاه اصفهان

عناصر و اجزای تشکیل دهنده کاروانسرای مادر شاه شامل: ورودی، هشتی،ایوان،میان سرا،ایوانچه، حجره و اصطبل است

ورودی

بسیاری از کاروانسراهای بزرگ و عالی بیش از یک ورودی داشتند زیرا در این حالت ، افراد بیشتری از کاروانسرا عبور می کردند . مانند پاساژهای امروزی که اگر در امتداد یک مسیر یا راه قرار گیرند ، بارونق تر می شوند. این گونه کاروانسراها نیز به سبب آن که در مسیر یک راه یا معبر واقع می شدند، رونق بیشتری پیدا می کردند، کاروانسرای مادر شاه در بازار اصفهان نیز بیش از یک ورودی داشته است.

میان سرا

میان سرا نشان دهنده تحول و پیشرفت طرح کاروانسراها در دوره های میانی و پایانی است. فرم میان سراها اغلب به صورت مربع یا مستطیل با گوشه های پخ است.. بنابراین شیوه طرح فضاهای واقع در کنج در کاروانسرا مادر شاه به شکل قاعده چهارضلعی با گوشه های پخ است.

نظم و پیمون در کاروانسرا مادر شاه  به کمال خود می رسد، بطوری که در این مجموعه پیچش و مفصل بندی مادی سبب قرار گیری مادی در محور دو میان سرای مدرسه و کاروانسرا می شود.

سخن آخر درباره کاروانسرای مادرشاه

کاروانسراهای بازار اصفهان دلالت بر اهمیت اقتصادی، اجتماعی و سیاسی شهر داشته و گویای رابطه متقابل رونق و توسعه بازار و کاروانسراهای آن، در دوره های مختلف است. با توجه به پایتخت شدن اصفهان و ارتباط با کشورهای خارجی، طرح ریزی میدان شاه و بازارهای اطرافش و در پی آن تولید کالاهای متنوع و جدید و نیز حجم بالای صادرات، اقتصاد کشور بیش از پیش رونق گرفت. درنتیجه ساخت کاروانسراهای، با وسعت و شکوه بسیاری تحقق یافت.

کاروانسرای مادر شاه در ۲۰کیلومتری شمال شاهین شهر در تقاطع اتوبان کاشان اصفهان و بزرگراه دلیجان اصفهان واقع شده است که با مساحتی نزدیک به ۶۵۰۰ متر مربع، از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران به شمار می رود.

این کاروانسرا در دوره صفویه ساخته شده است در سال های اخیر کاربرد نظامی داشته ولی از حدود 6 سال پیش تا کنون به عنوان استراحتگاه بین راهی و رستوران مورد استفاده قرار گرفته است.

منابع:

Survey Safavid Brick Work Caravanserai Decorations in The Central Plateau of Iran

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی