کاروانسرای ینگی امام (کاروانسرای ینگه امام هشتگرد با معماری صفوی)

کاروانسرای ینگی امام بنایی منسوب به شاه عباس صفوی که در میانه راه تهران قزوین در جوار تپه تاریخی و امام زاده ینگی بنا شده است و در تلفظ عام ینگه امام خوانده می شود.

این کاروانسرا به شیوه رایج کاروانسراهای ایران صفوی و با طرح چهار ایوانی برپا شده و مساحت آن بالغ بر ۴۷۰۰ متر مربع و مساحت صحن مرکزی آن حدودا ۳۸۷ متر مربع است.

تاریخچه کاروانسرای ینگی امام

کاروانسرای ینگی امام  از آثار به جا مانده از دوران صفویه است که به دستور شاه عباس صفوی ساخته شده است.

اسناد موجود در سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران نشان می‌دهد که در سال ۱۳۲۸ شمسی، سه دانگ کاروانسرای ینگی امام  متعلق به امین‌السلطان و سه دانگ دیگر در تصرف اعتصام‌السلطنه و عیال امیرنظام بوده است. در سندی دیگر روستای ینگی‌امام ملک امین‌الدوله و امین‌السلطان بوده که در دوران هرج و مرج به تصاحب روس‌ها درآمده است.

در دوره ناصرالدین شاه، وی دستور تعمیر کاروانسرا را داد و باغ مهمان‌خانه امین‌آباد در این زمان به بنا افزوده شده است. در سندی دیگر که مربوط به سال ۱۲۹۹ شمسی است آمده که امین‌الدوله نصف ینگی‌امام را به امین‌السلطان فروخته است.

به نظر می‌رسد ینگی‌امام در ابتدا و تا قبل از سال ۱۲۶۸ شمسی جزی املاک خالصه بوده است و بعد از آن در تاریخی که به طور دقیق، مشخص نیست، به میرزا علی خان امین‌الملک واگذار شده و او بعدها نصف آن را به امین‌السلطان فروخته است.

کاروانسرای ینگی امام  در عهد قاجاریه در سال های ۱۲۹۶-۱۳۰۰ ه.ق ، به مهمان خانه تبدیل شد و بر فراز ایوان جنوبی اش بالاخانه ای شامل بر شش اتاق ساخته شد. این بالاخانه در سال ۱۳۱۶ دچار آتش سوزی شد و دیگر آن رونق سابق را پیدا نکرد. این بنا دوره ای در اختیار نیروی انتظامی قرار گرفت و امروزه متروک است. کاروانسرای ینگی امام در تاریخ درسال 1377 با شماره ۲۱۷۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

معماری ویژگی های معماری کاروانسرای ینگی امام  

• ورودی کاروانسرای ینگی امام در شرق بنا قرار دارد.
• ورودی فعلی همان ورودی زمان صفویه است که در زمان قاجار مسدود شده بود.
• بنای کاروانسرای ینگی امام آجری است و اجزایی چون ورودی، صحن، ایوان، حجره، اصطبل (شترخانه) و جز آن دارد.
• اضلاع شمالی و جنوبی صحن ۳۷/۵ متر و اضلاع شرقی و غربی ۳۷ متر درازا دارند.
• دور تا دور حیاط کاروانسرا ۲۴ حجره واقع شده و جلو هر یک ایوانچه ای با طاق آهنگ قرار دارد.
• در پیرامون میانسرا حجره های متعدد و در میانه هر ضلع ایوانی قرار دارد.
• در پس ردیف حجرات دالان هایی برای جای دادن چهارپایان و اقامت مهتران و … در نظر گرفته شده است.
• محل تقاطع دالان ها در چهار گوشه بنا فضایی با سقف گنبدی است که پخ خوردگی نیم قائمه دارد، یعنی صحن به شکل کشکولی نزدیک به هشت و نیم هشت است.
• کنج‌های صحن مدخل شترخان‌ها پخ خوردگی‌ نیم‌قائمه دارد یعنی صحن به شکل کشکولی نزدیک به ۸٫۵ است.
• اصطبل‌های کاروانسرای ینگی امام در دوره قاجاریه، مشخص نیست که تجدید بنا شده باشند یا مربوط به قبل از دوره قاجار باشند.
• کاروانسرا سابقاً چهار ایوان مشابه در میانه اضلاع حیاط داشته که اکنون فقط سه ایوان باقی مانده که بر اثر تصرف دیگر یکسان نیستند.
• در مرکز صحن، حوضی مربع‌شکل و پاشویه‌دار به ضلع ۷٫۹متر قرار دارد و مجرای آبی که از بیرون کاروانسرا می‌آید و از گنبدخانه شمال شرقی می‌گذرد.
• اصطبل هایی در چهار گوشه کاروانسرای ینگی امام قرار دارند که مشخص نیست مربوط به دوره صفویه اند یا در تغییر بنا در عصر قاجار ساخته شده اند.
• همه تویزه های سقف و طاق غرفه های اصطبل با کمان نیم دایره ساخته شده است که استفاده از آن در دوره قاجار متداول شد .
• در سقف بنا روزن هایی جهت تأمین نور و تهویه تعبیه شده است.
• تأمین روشنایی ها، مال بندها و راهرو ها در کاروانسرای ینگی امام از روزن هایی که در سقف اتاق ها و طاق های اصطبل ها تعبیه شده صورت می گیرد.
• ابعاد آجرهای سقف با قسمت های اصلی و تغییر نیافته بنا مانند ایوان ضلع شمالی و سردر و گنبدخانه ها و قسمت های تحتانی بنا متفاوت است.

تزیینات کاروانسرای ینگی امام

کاروانسرای ینگی امام در زمان تأسیس در بیرون شهر و نزدیک به جاده اصلی قرار داشت، شاید این یکی از دلایل فقر تزئینات در این کاروانسرا باشد.

البته تزئینات آجری خفته راسته در بنا به چشم میخورد. همین تزئیات اندک نیز به مرور زمان و با بی توجهی و عدم مرمت کاروانسرای ینگی امام در حال از بین رفتن است.

تغییرات بنا در دوره قاجار نسبت به دوره صفویه

• انتقال ورودی از ضلع شرقی به ضلع جنوبی کاروانسرای ینگی امام
• تجدید پوشش اصطبل ها
• احداث بالاخانه بر روی سردر کاروانسرای ینگی امام
• در دوره قاجار شاه نشینی در ضلع جنوبی به کاروانسرای ینگی امام الحاق شد که بعدها در آتش سوزی از بین رفت
• تلفيق عمارت بالاخانه با کاروانسرای ینگی امام پیش از آنکه کالبد بنا را متاثر سازد ، مفهوم بنا را در معرض دگرگونی قرار داد.
• در میهمان خانه ینگی امام طرز پذیرش میهمان، آداب پذیرایی و فراهم آوردن اسباب آسایش مهمان تغییر اساسی یافت و تا حد امکان برای رفاه و آسایش مراجعان خدمات و تأسیسات تدارک دیدند، از جمله : باغی برای گلگشت و و تفرج ، نهارخانه ای مجهز به میز و صندلی ، اتاق های مجزا ، اسباب و اثاثیه و ..
• در دوره سوم فعالیت کاروانسرای ینگی امام را به سرباز خانه ای تبدیل کردند و به تبع آن در کالبد بنا نیز تغییراتی دادند.

سخن آخر

کاروانسرای ینگی امام مربوط به دوره صفویه بوده و کارکرد آن برای کاروانسرا و اتراق مسافران بوده که با معماری چهارایوانی بنا شده است و در دوره قاجاریه در سال‌های ۱۳۰۰-۱۲۹۶ق به مهمان‌خانه تبدیل شده و بر فراز ایوان ضلع جنوبی‌اش، بالاخانه‌ای مشتمل بر شش اتاق کوچک و بزرگ ساختند.

منابع و اسناد نشان می‌دهند که کاروانسرای ینگی امام در دوره قاجاریه تغییر چهره و کارکرد داده است. به نظر می‌رسد در این دوره، معماری کاروانسرای ینگی امام مطابق با الگوی مهمان‌خانه‌های فرنگی تعمیر و تجهیز شده است.

در این دوره، در سمت جنوبی کاروانسرا باغی ساخته شد.در جلوی این سردر و کاروانسرا باغی بزرگ احداث شد که قریب دوازده جریب است به نظر می‌رسد این بنا پس از صفویه تخریب و در دوره قاجاریه بازسازی شده است.

در پی تبدیل کاروانسرای ینگی امام به مهمان‌خانه، عمارتی به شکل کاخ‌های تابستانی سلاطین قاجار بنا شده و آن را به طرز مهمان‌خانه‌های فرنگی، مجهز و مبله کرده‌اند.

بالاخانه کاروانسرای ینگی امام در حدود سال ۱۳۱۶ قمری دچار حریق شد. این بنا مجددا در سال ۱۳۲۸ قمری متروک شد و رو به ویرانی رفت. از چهار دهه پیش تا امروز، بنای ینگی‌امام در اختیار نیروهای نظامی قرار گرفت و تا چند سال پیش پاسگاه انتظامی بود. در حال حاضر این بنا متروکه است و استفاده‌ای از آن نمی‌شود.

منابع:

Persian Caravanserai

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد
• راهنمای کامل طراحی مسجد سنتی: اصول و نکات کلیدی