تاریخچه مسجد در ایران (فلسفه مسجد ایرانی و 15 تا از زیباترین مساجد ایران)

The history of the mosque in Iran

مسجد در ایران به مکانی اطلاق می شود که مسلمانان در آن مهمترین عبادات خودشان را به جای می آورند. اما این واژه به معنی محل سجده است، مسجد کانون تجلی هویت معنوی مسلمانان و مرجع و پناه تکیه آنها، از زمان صدر اسلام بوده است. مساجد ایرانی مهمترین عنصر شهری معماری و مرکز تبلور عالی ترین اشکال، خلاقیت، ذوق، و سلیقه معماران مسلمان بوده است.

مسجد در ایران به عنوان عبادتگاه پیروان اسلام در طول اعصار از تحول و پویایی خاصی در کالبد و محتوی برخوردار بوده است. این امر از طرفی ریشه در حس پرستش موجود در فطرت آدمی داشته، از جنبه دیگر حس زیبایی دوستی را با خود همراه کرده است. تجلی زیبایی دوستی در هنر نمایی انسان ها بروز کرده و این خود در خدمت حس قوی پرستش، عامل پرداختن به نفیس ترین تجلیات هنر در عبادتگاه بوده است.

مسجد تاریخی و مساجد جامع به طور قطع، بنای مذهبی اصلی اسلامی است که والاترین کارکرد آن، عبادت جمعی است. مسجد ایرانی به عنوان کانون عبادی، اجتماعی و فرهنگی ، هویت دیرپایی دارد که هرگز نمی تواند از ساختار اجتماعی و شهری آن جدا شود. سلسله مراتب فرم و نوع مساجد ایران از پیوستگی کالبدی جدایی ناپذیری برخوردارند.

اوج اعتلا و شکوفایی هنر معماری ایرانی اسلامی را میتوان در ساخت مسجد در ایران جستجو کرد. مساجد ایرانی جامع اغلب، عمری طولانی داشته و تحولات فراوانی به خود دیده است. مسجد ایرانی هر روز رنگی نو پذیرفته اند و از هر دوره یادگاری دارند. به همین دلیل، کمتر مسجد جامعی یافته میشود که تنها متعلق به یک دوره تاریخی باشد.

بیشتر بخوانید: مسجد نصیرالملک شیراز (معماری مسجد صورتی 12 سال به طول انجامید)

تاریخچه ساخت و ساختار مسجد در ایران

با گسترش اسلام در ایران در سده های نخست در بسیاری از شهرها روستاها مسجد های چندی ساخته شد، در واقع الگوی بنیادی مسجد در ایران همان مسجد پیامبر اسلام(ص) بود که به دست ایشان در مدینه ساخته شد.

مساجد ایران با شبستان ستوندار، گرداگرد حیاط مرکزی که شبستان رو به قبله آن بزرگتر بود. مانند مسجد آدینه فهرج، نایین اصفهان، تاریخانه دامغان، پس از آن در شیوه رازی و در روزگار سلجوقیان مسجد ها به شیوه ی چهار ایوانی ساخته شدند برخی مساجد شبستانی نیز به چهار ایوانی دگرگون شدند .

اندام های بنیادی مسجد ایرانی در مهرازی ایران نیز از آن پس جایگاه خود را یافتند: گنبد خانه، ایوانی در پشت آن، ایوان در آیگاه، شبستان ستون دار، گلدسته، میانسرا و … این اندام ها تازه پدید نیامده بودند و هر کدام پیشنه کهنی در مهرازی پیش از اسلام داشتند با این همه گرد آمدن وسازمان دهی آنها گرد اگرد یک میانسرا انجنان که همه ی اندام ها رو به سوی قبله داشته باشند، آفرینشی در مهرازی باید بشمار آید. در شیوه های پس از آن، آذری و اصفهانی در اندام های مسجد ایرانی دگرگونی چندان پدید نیامد، گرچه آرایه های تازه ای بدان افزوده شد.

ایرانی ها همواره تلاش می کردند که در ساخت مساجد ایرانی هم از بابت الگوی نقشه و هم کاربرد ساختمایه ساده و ارزان، از همان مسجد مدینه الگو برداری کنند. یکی از ویژگی های بنیادی در معماری ما همواره این بود که معماران چشم به کار خودشان و آنچه از خود دارند داشته اند. آن ها هر چه را که دم دستشان می یافته اند، و به همان اندازه که نیازشان را برآورده می کرده بسنده می کردند.

معماری ما در این باره اصطلاح زیبایی دارد و آن «بوم آورد» بودن است . افزون بر آن ، آن ها هرگز ساختمان را بیهوده آرایه بندی(تزیین) نمی کردند، از نظر آن ها هر چیزی که منطق کاربردی نداشته، زیبا شمرده نمی شده، آنچه ارج گزارده می شده زیبندگی بوده نه زیبایی نما.

بدین گونه که هر چیزی باید سازوار و متناسب باشد و سر جای خود کار شده باشد تا زیبا شمرده شود. این ویژگی بوم آورد بـودن ساختمایه، همانگونه که بیان گشت، در مسجد مدینه هم به چشم می خورد.

شاید کمتر از نیم سده پس از پایان کار مسجد مدینه، در سرزمینی بسیار دور از مدینه، این مسجد ساده و بی پیرایه الگوی معمار نومسلمان ایرانی شد. که در شهر پهره یا فهرج ( یکی از چهار شهر آن روز یزد ) مسجد تاریخی فهرج با بهره گیری از آنچه در دسترس بود، بنا شد که خوشبختانه تا کنون از آسیب ویرانی و دستکاری برکنار مانده است.

پس از گذشت صد سال از ساخت مسجد تاریخی فهرج، مسجد تاریخانه دامغان ساخته شد، که بسیار زیباتر و باشکوه تر از آن است. در آغاز اسلام، در شهرهایی که به دین اسلام گرویدن، ناگزیر از ساختمان های پابرجا و یا نیمه ویرانی که بازسازی می شده اند، برای نماز و نیایش پروردگار یکتا بهره می گرفته اند.

مانند مسجد یزد خواست، مسجد جامع بروجرد، جامع نیریز و مسجد تاریخی سر کوچه محمدیه نایین، ساختمان نخستین، آتشکده ای پابرجا، دومی آتشگاهی نیمه ویران، سومی گیری یا ایوان، و چهارمی مهرابه بوده است. اولین مسجد در ایران که از ابتدا به همین نیت ساخته شد، مسجد جامع فهرج می باشد.

بیشتر بخوانید: مسجد جامع اصفهان (یا مسجد عتیق با مساحت 2300 مترمربع بزرگترین مسجد ایران)

بیشتر بخوانید: مسجد فهرج (مسجد جامع فهرج با 1400 سال قدمت قدیمی ترین مسجد ایران از آثار ساسانی)

معماری و ساختار مساجد

الگوی ساخت مساجد ایرانی

• در واقع به نظر می رسد که آتشکده های زرتشتیان ایران و چهارطاقی آنها به عنوان الگویی برای ساخت مسجد ایرانی بود و از طرفی خیلی از مساجد بر روی همین آتشکده ها و کلیساهای مسیحیان بنا شدند و از همین طریق بود که معماری اسلامی در راه تکامل گام برداشت و طولی نکشید که آنچه از دیگران تقلید کرده بود تجدید نظر کرد و آنهایی را که با طبیعت و مقتضیاتش هماهنگی نداشت و بیگانه می نمود و یا با سلیقه اش سازش نداشت، راحذف کرد و خود به عنوان یک معماری با هویتی مستقل در زندگی مردم مطرح شد.

.

• مسجد در ایران درصدر اسلام طرحی عربی داشتند؛ اما به تدریج مسجد ایرانی ویژگی خود را با دو جزء بسیار کهن در معماری پیش از اسلام (اتاق گنبددار و ایوان) بسیار غنی کرد.
• اتاق گنبددار یا از معماری کاخ دوران ساسانیان سرچشمه گرفته بود و یا از آتشکده های ساسانی که بسیار رایجتر و کوچک تر بودند و چهار محور با ورودیهای قوسی شکل داشتند که به آنها چهارتاقی گفتند. این دو ویژگی بیان شده خاص مسجد ایرانی است.
• مساجد چهارایوانی، با ایجاد فضای گنبدخانه ای در کنار محراب، تأکید بر محور قبله و جهت گیری شمالی، جنوبی ویژگی های اصلی مسجد ایرانی را به خصوص در دوره قرون پنجم و ششم هجری به خود اختصاص داده است.
• مسجد در ایران در بازه زمانی قرون پنجم و ششم هجری در وجود الگوی چلیپا معرفی شده است و علت این تفاوت را در معانی مشترک تمدن ایرانی و اسلامی جستجو می نماییم، که در سایر تمدنها چنین اشتراکی وجود نداشته است.
• الگوی چلیپا که در وحدت بخشیدن به ساختارهای فضایی یک بنا نقش مهمی دارد؛ ریشه در معماری قبل از اسلام دارد و برای اولین بار در معماری بعد از اسلام در قرن ششم هجری در مسجد ایرانی ظاهر گشته و علت این تغییر در این بازه زمانی در اندیشه های حاکمان و فیلسوفان و هنرمندان دوره آل بویه به بعد بوده است که همواره خواهان پیوند اندیشه ایرانی با اندیشه اسلامی بوده اند.

بیشتر بخوانید: مسجد ساوه (نخستین اثر تاریخی ثبتی استان مرکزی مسجد جامع ساوه با 1000 سال قدمت)

طرح

• در آغاز سده سوم هجری و با گسترش شهر ها و روستاها، مسجد بزرگ و باشکوهی در بیشتر شهر ها با تهرنگ شیستان بومسلمی بنیاد گردید.
• مساجد ایران صدر اسلام تا قبل از دوره آل بویه رواقی بوده اند. اما از آن دوره به بعد با توجه خاص بزرگان، حکما، پادشاهان و بالاخص هنرمندان معمار و بنا مساجد با تحول عمده ای مواجه شـدند و طرح های شبستانی و بعدها چهل ستونی با اجراهای مطلوب و بویژه نماسازی های بسیار چشمگیر از هنر بخصوص در دوره صفویه به وجود آمدند.
• روند ساخت مسجد در ایران از دوره صفویه تا امروز هم چون با اصالت از طرح و نقوش بس زیبا در نماسازی ها بهره زیاد برده است، که در مواردی فراوان آثار بدیع و شگرف برای ایران به جهان اسلام تقدیم گردیده است.
• به طور کلی، مسجد ایرانی در ساخت باید از سه اصل: طراحی، اجرای سازه ای و نماسازی های شگرف الهی برخوردار باشـد و با استفاده از مصالح گوناگون و با حسن سـلیقه خلق شود تا زیباسازی مسجد را از هر جهت کامل سازد.
• در ادامه ساخت مسجد در ساختار مساجد امروزی، علاوه بر در نظر گرفتن این سه اصل، ضروری است فضاهای لازم در مقیاسی قابل قبول و سـپس با لحاظ اصول معماری ساخته شود تا مسجد غیر از کانون توحیدی، با فضاهای خود سبب ایجاد انگیزه های فرهنگی، آموزشـی، پژوهشـی، تحقیقاتی، هنری، تفریحی ورزشی و … برای عامه مردم، خصوصاً جوانان شـود.

بیشتر بخوانید: مسجد جامع اردستان (نخستین مسجد 2 طبقه تاریخ معماری اسلامی)

                                                                                                            طراحی و ساخت کاشی معرق اجرا شده توسط گروه معماری سنتی آرچی لرن_حرم امام رضا (ع)

بیشتر بخوانید: مسجد کبود تبریز (مسجد آبی یا جهانشاه شاهکار معماری قرن 9 هجری ایران)

سیمای مسجد ایرانی

مسجد در ایران مهم ترین بناهای مذهبی هر شهر و روستا بودند که همواره نفش مهمی در زندگی مسلمانان داشته اند. با توجه به این که دولت اسلامی در شهر تولد می یابد و با توجه به این که تشکیل این دولت برای اولین بار در مسجد صورت میگیرد، بنابراین وجود مسجد جامع، به یکی از خصوصیات اصلی شهر دوره اسلامی تبدیل میگردد.

از جمله عناصر اصلی شهر اسلامی مساجد هستند. مسجد ایرانی در شهر، مهم ترین بنای عمومی تلقی شده و در تفکرات مربوط به شهرسازی اسامی موقعیت اساسی داشته است.

مسجد ایرانی ابتدا در کنار شهرها بنا میشد تا این که در طی زمان قلب شهرها پذیرای آنها گردید. بیشتر بناهای مسکونی، تجاری و خدماتی در شهرهای تاریخی کشور یک یا دو طبقه بوده اند و در نتیجه شهر از یک خط آسمان نسبتاً صاف و هموار برخوردار بوده است و تنها مساجد و سایر بناهای مذهبی از ارتفاع بیشتری نسبت به بناهای مجاورشان برخوردار بوده اند و به این ترتیب از عناصر شاخص در سیمای شهر به شمار می آمده اند.

به خصوص منار و گنبد مسجد بسیار مرتفع ساخته شدند و از عناصر شاخص سیمای شهر بوده اند، چنان که از خارج شهر و نیز از بسیاری از نقاط داخل شهر دیده می شد.مسجد جامع همواره به مثابه برجسته ترین عنصر معماری منبعث از دین اسلام، با جامعه همراه بوده است.

حجم خارجی مسجد ایرانی  هر شکل می خواهد باشد، در ابعاد و نقشه زمین تابع بافت شهر و امکانات موجود است و هر جا که لازم شد و از هر طرف که امکان بود بر سطح مسجد افزوده می شود.

هندسه مقهور دستان توانای معمار و اصول انعطاف پذیری است که هر فرم سرکش را رام مینماید. اوبا هر زمینی، هندسه لازم را سامان می دهد، بدنه های خارجی را استوار متین و هماهنگ با بدنه های سایر ساختمان های شهری و از زمین قیام کرده می سازد.

دسته بندی ساختار های مختلف مسجد در ایران

1-مسجد چهار طاقی: که همان آتشکده های سپس مسجد شدند ، مانند مسجد یزدخواست.

2– مسجد با شبستان ستون دار

۳ – مسجد دو ایوانه، که دارای یک میانسرا و دو ایوان در برابر و رویاروی قبله باشد.

4- مسجد چهار ایوانه که دارای یک میانسرا و چهار ایوان در چهار پهلوی آن می باشد.

بیشتر بخوانید: مسجد سید اصفهان (احداث آخرین بنای معروف قاجار در اصفهان 130 سال به طول انجامید)

بیشتر بخوانید: تاریخانه دامغان (آتشکده ساسانی که در سده 2 هجری به مسجد تاریخانه دامغان تبدیل شد)

فضاهای تشکیل دهنده مسجد در ایران

• قاعده وطرح زیرین مسجد در ایران، شکل چهار گوش دارند که متضمن تصور استحکام، استقرارو ایستایی بوده و نمودگار زمین است، که در بالا به شکل مدور گنبد منتهی می شود که دایره بوده و نماد آسمان و قداست عوالم متعال است.
• این ساختار چهار گوش ودایره در مسجد ایرانی، و نهایتاً صعود و سوق نگاه به نقطه نهایی گنبد، مبین تعالی فکر و تغییر نظام ومرتبه است، یعنی گذار از زمین به آسمان و از نقض به کمال و از متناهی به لایتناهی، مناسبات متقابل میان روحانیت عالم فوقانی، که بشر مشتاق آن است و زمین جسمانی که و در آن سکنی دارد، چنین بیان می شود.
• در آیگاه مسجد ایرانی از بیرون تا درون میانسرای آن دارای یک رده بندی فضایی یا سلسله مراتب است.
• نخست یک فضای باز به نام “واشـدگاه” یا “پیشگاه” مسجد است که به پیشخان می پیوندند.
• “پیشخان”، فضای گسترده جلوی سردر مسجد ایرانی است.
• سپس”درگاه” مسجد یا همان فضای زیر سردر است که با یک”کنه”سرپوشیده می شود.
• از درگاه که بگذریم به “هشت” یا “هشتی” و سپس به “دالان” می رسیم و این دالان ما را به “میانسرای” مسجد می رساند. در بسیاری از مسجدها نمی توان یک راست از هشتی به میانسرا رسید و باید از دو ” دالان ” در دو سوی آن گذشت. بدین گونه به فضای درون مسجد احترام گذاشته می شود.
• اگر وضوخانه مساجد ایران در پیشگاه آن نباشد، در کنار دالان که هشتی را به میانسرا می رساند، جای می گیرد.
• اکنون به میانسرا می رویم. در چهار نمای آن ایوان هایی در میان هر پهلو می بینیم که بزرگترین آنها، ایوانی است که در راستای محراب است و به “مقصـوره” راه دارد. این ایوان “پیشان” نام دارد. گاه این ایوان همان مقصوره مسجد می شود.
• در بیشتر جاها، مقصوره دارای یک گنبدخانه در پشت شبستان است.
• در کنار و در دو سوی گنبدخانه ها، گاه شبستان ستون دار بوده که به آن “چهل ستون” می گویند و یا “تنبی” بوده است.
• تنبی تالارهای کشیده و بی ستون بوده که دیوارهای بلندی داشته گاه در کنار گنبدخانه، جای ویژه ای به نام “گوشه” برای کسانی که مجاور و گوشه نشین مسجد می شدند، ساخته می شده است.
• گوشه، محرابی ویژه خـودش داشته و جای کوچکی بوده که با یک “دارآفرین” یا “نرده” از شبستان جدا شده است.
• در مساجد ایران علاوه بر محراب اصلی، چندین محراب در بخش های دیگر آن و حتی روی ستون ها با گچ یا سنگ بزرگترین ایوان مسجد به شبستان رو به قبله راه می یابد.
• بدین گونه راستای محراب و قبله از نمای میانسرای مسجد کاملا روشن است.
• در برخی مساجد ایران که شبستانی است و گنبد ندارد، محراب در شیستان چهلستونی جای می گیرد.

بیشتر بخوانید: مسجد جامع سمنان (در قرن 1 هجری بر ویرانه های آتشکده ای ساسانی بنا شد)

عناصر اصلی تشکیل دهنده مسجد ایرانی عبارتند از : صحن، حوض ، ایوان ، مناره ، شبستان ، گنبد ، محراب ، منبر ، تزیینات

بیشتر بخوانید: مسجد یزد (ساخت مسجد جامع یزد با سبک های متنوع معماری 100 سال به طول انجامید)

صحن

یکی از ویژگی های بارز معماری پیش از اسلام ایران و مسجد، حیاط است. حیاط مربع یا مربع مستطیل شکل است که در مسجد ایراینی صحن نیز خوانده می شود. اغلب نخستین فضایی است که مومن در وقت ورود در آن قرار می گیرد. به منظور وضو گرفتن برای ورود به فضای مسجد در ایران می بایست حوضی در وسط این صحن تعبیه شود.

حیاط

در مسجد ایرانی حیاط بخشی از آن است که مستقیما به سوی جهان ملکوتی یا جهان مورد آرزوی مومنان گشوده شده است. حیاط مسجد در ایران، در واقع مکانی با خصوصیت کیهانی که باید آن را به مثابه تالاری تلقی کرد ک گنبد آن، سقف ملکوتی، اسمان است. این نگاه کیفیتی فرا کالبدی به اجزای فضایی ایرانی میدهد. حیاط از یک فضای ساده کالبدی به فضایی هم داخلی هم خارجی تعریف میشود.

فضایی خارجی نسبت به فضاهای دورادور آن وداخلی از آن جهت که با کوشش آسمان یک فضای کامل می شود. این سقف آسمان که گنبد حیاط ایرانی است دارای چهار رکن یا پایه است . چهار ایوان در جهت چهار رکن عالم نیز ساخته شده اند . بنابراین یک محور هندسی متقاطع چلیپایی که سوی ارکان عالم را نشان می دهند به چهار رکن نمادین یعنی ایوانها ختم می شوند .

بیشتر بخوانید: مسجد جامع قزوین (یا مسجد جامع عتیق کهن ترین مسجد جامع ایران است)

ایوان

یکی از عناصر قدیم معماری ایرانی است که به صورت ساده از تاقی تشکیل شده که یک طرف آن باز است. رفته رفته ایوان در مسجد ایرانی به عنوان علامت مشخصه مسجد به سبک ایرانی شناخته شده است و مساجد ایران معمولا از یک تا چهار ایوانه از هم متمایز هستند.

ایوان ها را در اطراف صحن یا حیاط مسجد اجرا می کنند که خود ایجاد سلسله مراتب می کند برای ورود به شبستان ها که محل اصلی عبادت است، سابقه بنایی واسطه میان صحن و درون بنا به نام ایوان که به قبل از اسلام و به اشکانیان و ساسانیان باز می گردد و از نظر کارکردی، این فضای خالص ایرانی، نقش واسطه میان درون و برون سرما و گرما، نور و تاریکی ایفا می کند.

این فضا، فضای مکث و بحث مسلمین بعد از نماز، تماشای صحن و تفکر مومن در عالم خلقت است. ایوان های مسجد ایرانی دارای تزئنات متنوعی هستند از جمله مقرنس که در ابتدا به صورت ساده اجرا میشده ولی رفته رفته به شکل کامل تری در آمد، هر چند که کاربرد مقرنس در عصر سلجوقی متداول بوده و لیکن اوج آن در عصر ایلخانان است.

معمولا مقرنس کاری را با آجر یا کاشیکاری تزیین می کنند. این مقرنس ها جلوه های مادی نور خدایی هستند که از بالای ایوان ها و محراب ها به صورت ستاره آویزان شده اند.

مناره

مناره یکی از عناصر کالبدی ویژه در بناهای مذهبی اسلامی است که پیشینه ای کهن در معماری قبل از اسلام داشته است. این عنصر در طی تاریخ و در پی درک انسان از مفهوم و همچنین در ترکیب با الگوهای معماری سرزمین های مختلف ، اشکالی مختلف یافته و با اهدافی متفاوت مورد استفاده قرار گرفته است.

در معماری اسلامی نیز استفاده از عنصر منار اهمیت جدی یافته است تا جایی که این عنصر در کنار گنبد و سردر، به عنوان مهم ترین و معمول ترین نشانه های شهری جهت معرفی مسجد ایرانی و مرکز شهر سلامی مورد استفاده قرار گرفته اند. منار علاوه بر آنکه به طور سنتی مکان اذان گفتن است، نشانه و راهنمایی است شهری، اشاره به هدایتی است آسمانی با نماد زمینی، به عنوان شاخص و محل تکرار اسماء الهی و آسمانی است.

شکل نمادی منار القای مفاهیم بزرگی و مجدد و عظمت را در ذهن می رساند که گاه علل سیاسی نیز داشته است.

بیشتر بخوانید: مسجد کاشان (شماره ثبت 252 متعلق به مسجد جامع کاشان از قدیمی ترین بناهای این شهر)

                                                                                                                                   پروژه رفسنجان کرمان اجرا شده توسط گروه معماری سنتی آرچی لرن

بیشتر بخوانید: مسجد حکیم (پزشک شاه عباس دوم بانی مسجد حکیم اصفهان به سال 1035 شمسی)

شبستان

تجلی سکون و آرامش خیال انگیز معنویت بر نهادی این جهانی و بستری است که عاشق سربر خاک سجده معبود می نهد.به طور کلی هر فضای مسقف دارای ستونهای مرتب شده به ردیف های موازی که یک طرف آن به صحن مسجد ایرانی  باز می شود شبستان خوانده می شود و مکان اصلی مسجد نیز هست .

چنین فضایی در هر چهار سوی مساجد ایران به چشم می خورد، سقف شبستان ها در فاصله ستونها میتواند مسطح یا منحنی باشد. نوآوری و مهارت معماران ایرانی در استفاده از تاق در سراسر جهان شهرت دارد. گنبد اشکال گنبدی همواره در ذهن بیننده نشانه ای از قدرت های آسمانی و متافیزیکی به شمار می  آمدند و شکل کروی آسمانها وماه و سیارات نیز این تصورات و اعتقادات را تقویت می کرده است.

بنابراین ، توجه خاص به اشکال گنبدی و ساختن آنها درمسجد در ایران صرفا ارضای احتیاجات مکانیکی وفنی نبوده وبرآورنده توقعات واحتاجات معنوی وروانی نیز به شمار می رفته است با احتمال زیاد سابقه تاریخی انتخاب اشکال گنبدی برای آرامگاهها ومقبره ها و غیره که رابطه ای بین زندگی دنیوی و قدرتهای برتر دنیایی تصور می شده اند، خود در سیر تکاملی و برداشت ذهنی مردمان از این نوع شکلهای ساختمانی بی تاثیر نبوده است.

محراب

به طور کلی محراب در مسجد ایرانی، به عنوان نشانه ای برای تعیین جهت قبله ساخته می شود، محراب جایی است که پیش نماز به هنگام نماز جماعت در مقابل آن نماز می گزارد. بخشی که نام محراب به آن اطلاق می شود، یک فرورفتگی در نماست که به صورت های مختلف از قبیل کادر سازی و متمایز کردن آن به وسیله رنگ و تغییر مصالح و … از بخش های دیگر نما جدا می شود.

محراب یک فضای مستقل نیست، یک نشانه و یک جهت است، به مفهوم یکی بودن هدف ویکی بودن سیر تعالی انسانها، در هرکجا که باشند و هرکه باشند. تجلی این مفهوم علی رغم واحد بودن مکانش یعنی خانه کعبه که در فاصله بعید است، ونمود مادي وحضوری ندارد باعث شده است.

هندسه همکف مسجد در ایران از تمرکز حول یک نقطه محدود رها شده و حول محورهای عمود بر هم باسر زندگی و آزادی به هر طرف که ضرورت یابد گسترش میگیرد و بر استقلال هسته های فضایی و تقدس همنوای مجموع فضاهای شبستان بیافزاید محراب مکانی است در خانه خدا که امام و پیشوای مذهبی به هنگام برگزاری نماز جماعت در آن مکان به نماز می ایستد.

محراب رو به قبله و عموما در ضلع جنوبی دیوار مساجد ایران بر پا می شود، ساختمان محراب به گونه ای است که اغلب با خالی کردن فضایی مستطیل شکل از بدنه دیوار و گود کردن قسمتی از زمین در پای دیوار، جایگاهی مشخص و معین ایجاد میکند، تا بدان جا که بر بدنه ضلع جنوبی دیوار مساجد محراب در قابی از جلوه های گوناگون هنر تزیینی اسلام رخ می نماید.

بیشتر بخوانید: مسجد ملک کرمان (پیشینه 1000 ساله مسجد امام کرمان یا ملک اولین مسجد جامع شهر)

                                                                                                                                  محراب و کاشی سنتی اجرا شده توسط گروه معماری سنتی آرچی لرن

بیشتر بخوانید: مسجد جامع کرمان یا مظفری (مسجدی 4 ایوانی از شاهکارهای معماری ایران)

منبر

منبر رابطه هدایت گری وموعظه امام است با امت. بنابراین از این نظر شبستان، به نحوی شک میگیرد که عامه نمازگزاران بتواند مخاطب در دسترس و آشنای امام باشند وامام بر منبری فراز می آید تاذکر را پیام را بهتر به آنان منتقل نماید وقدرت توجه وتفكر وتعقل مخاطبینرا که مقدمه حال دعا ونیایش و حضور قلب است، بر انگیزاند و تعهد متقابل امام وامت را تسهیل شود وحجت ها تمام، از این بعد، محور عمود بر قبله به دلیل جهت صوت و دیدن روی امام رجحان میابد.

ورودی

ورودی مسجد ایرانی آغـاز یک دعوت است، در ورودی مسجد بـا هویت خاص خود انسان را فـرا می خوانـد تـا از عصیان و طغيـان ذهـن در کوچه و بازار خود را رها کرده و با امیال و پراکندگی ذهنـش سـامان دهـد و فکـر خـود را وحدت بخشـد. پناه بردن انسان به سـردر مسجد انسان را از رهـا بودن و ول بـودن آزاد می کند.

اگرچه بدنه خارجی مسجد ایرانی باید  سـاده و بی آلایش باشـد، اما همـه جلب توجـه و جاذبه خود را در ورودی متجلی می کنـد، چـون مسجد انسان را رهگذر نمی خواهـد، مسجد برای حضور انسـان آفریده شـد، آغوشـش را به سوی او باز می کند.

سر در مسجد در ایران تشبیهی از فضای آفرینش است، زیرا بمانـند پیکر انسان در خط افـق همه چیز قرينـه و در خـط عمود هیچ چیز قرینه نیست و نماد حرکت انسان است از خـاک تا خدا.سردر ورودی مسجد نـه متعلق به درون است و نه متعلق بـه بیـرون و درعین حال به هر ۲ سمت تعلق خاطر دارد.

ورودی مساجد اگر طوری وارد می شود که علاوه برجاذبه زیاد محلي را بـرای نشستن فراهم آورد بـه مکان بسیار خوبی برای افزایش تعاملات و روابط اجتماعی می شـود، به طورکلی می توان گفت که «باب» در مسجد تاریخی سمبل و نمـاد خارج شـدن از عالم كثـرت و رو به عالم وحدت است.

بیشتر بخوانید: مسجد جامع همدان (یا مسجد عتیق علاوه بر معماری زیبا متاثر از اصول اقلیمی همدان نیز میباشد)

                                                                                                                                    پروژه شهداد کرمان اجرا شده توسط گروه معماری سنتی آرچی لرن

بیشتر بخوانید: مسجد جامع عتیق (12 قرن معماری در دل مسجد عتیق شیراز)

سر در

سردر مسجد ایرانی نسبت به اطراف خود شاخص تر، حجیم تر و بلند ترند. بدین ترتیب انسان در مقابل مقیاس بزرگ و چشمگیر سردر، با تحسین این عظمت خود را بنده حقیری در بارگاه متعالی خداوند می یابد. تزیینات سر در مفصل تر از بقیه قسمت های ورودی است. خطاطی آیات قرآن، کاشی کاری، کاربندی و مقرنس کاری از جمله این تزیینات هستند.

تزیینات مسجد در ایران

• در معماری اسامی ایران، بدون شک جنبه های ساختمانی و نوآوری در فضاهای مساجد و ایجاد فضایی تازه در سیر تاریخی خود، از اهمیت بالایی برخوردار می باشد یک معماری ایران در عناصر معماری همچون قوس ها، تاق بندی ها، گنبد و حتی مقرنس به عنوان یک تزئین حجمی و سه بعدی پیشتاز بوده و توانسته است این دستاوردها به دیگر سرزمین های اسلامی نشان دهد.
• جلوه های زیبای مسجد تاریخی در ایران عبارتنداز معماری، گچبری، آجرکاری، کاشی کاری، مقرنس کاری، خوشنویسی، فضا آرایی و … در طول نسل ها و قرون متمادی، پاکترین و امن ترین ملجاء برای هنر اسامی، مساجد ایران بوده است
• از آنجا که در بعضی از روایات اسلامی حتی نقاشی گل و بوته یا گیاه نیز مکروه شمرده شده است، هنرمند مسلمان در تزیین مساجد شکل گل و گیاه را تغییر داده و حالتی نمادین به آنها بخشیده است. نقش های اسلیمی شگفت انگیزی که در تزیین مناره و سردر و گنبد به وجود آمده است موید این مطلب است.
• تزیینات کاشیکاری از دیر باز در ایران متداول بوده و به خصوص در مسجد ایرانی از این هنر استفاده کرده اند.
• البته انواع گوناگون با رنگ های متفاوتی وجود دارد، نمونه های اصیل کاشی مسجد در ایران شامل، معرق و معقلی و هفت رنگ است. رنگ های زیبا ومتنوع و طبیعی این کاشی ها پیوند بین آسمان و فضای مورد نظر را برای بیننده القا کرده است. این نقشها که اغلب از نقوش گیاهی، برگها ودرختان پیچان نشات گرفته اند تعالی گرایی و حس زندگی را در باغ های آرمانی انسان، تداعی می کنند.

بیشتر بخوانید: مسجد لطف الله (شاهکار معماری مسجد شیخ لطف الله 18 سال به طول انجامید)

زیباترین و معروف ترین مساجد ایران

از زیباترین و معروفترین مساجد ایرانی می توان از مسجد شیخ فهرج، تاریخانه دامغان، مسجد شاه اصفهان، مسجد شیخ لطف الله، مسجد گوهر شاد مشهد، مسجد کبود تبریز ، مسجد میرپنج و… اشاره کرد

بیشتر بخوانید: مسجد وکیل شیراز (48 ستون سنگی مارپیچ مسجد وکیل از جاذبه های معماری ایران)

سخن آخر

معماری مسجد ایرانی در دوران طلایی قدرت مادی، معنوی و سیاسی شیعیان در این سرزمین، حاوی هویت معنوی و انگاره های قدسی ویژه ای بوده است.

انگاره های وحدت و یگانگی، هم آوایی با طبیعت، ابداع و نو آوری و حضور نقوش و اشکال هندسی، به عنوان انگاره های قدسی حاکم بر طراحی مساجد تاریخی شیعی(مسجد امام اصفهان و مسجد شی لطف الله و …) از جمله اصول مهم در معماری و طراحی مساجد در ایران بوده است.

هویت و انگاره هایی که از آن می توان به عنوان جریانی مقدس یاد کرد که به نظر می رسد در مساجد کنونی از نعمت آن کمتر بهره برده اند. مسجد در ایران و معماری اسلامی نمادی شکوهمند از عظمت تاریخی و دینداری و اعتقادی تعالیم مذهبی، به دور از هر گونه مادی گرایی هستند و به نوعی به سمبل هویت اسامی این شهرها تبدیل شده اند. به عنوان مثال مسجد امام و مسجد جامع در شهر اصفهان، مسجد جامع شهر از این دسته به شمار می روند.

بیشتر بخوانید: مسجد جامع اردبیل (یا جمعه مسجد کهن ترین بنای شهر اردبیل)

منابع:

History of Mosques in Iran and Central Asia

Great Mosque of Eṣfahān

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان