مسجد جامع قزوین (یا مسجد جامع عتیق کهن ترین مسجد جامع ایران است)

 مسجد جامع قزوین از نمونه مساجد قدیمی ایران است که بنای آن بسیار ساده و عاری از هر گونه تكلـف بوده و بنای دیوارهای آن با آجر و مسقف به طاق آجری است.

تاریخچه مسجد جامع قزوین

درباره نخستین مسجدی که در قزوین بنا شده است، هیچ نظریه ای وجـود نـدارد، زیرا پس از گرویدن مردم قزوین به اسلام، مشخص نیست که آیا آنها برای گزاردن نمـاز، عبادتگاهی ساختند و یا نماز را در محل آتشکده به جای می آوردند؟ بنابر روایات، نخستین مسجد در قزوین در زمان خلافت عمر بن عبدالعزیز، خلیفه اموی، در محل مقصوره جامع کبیر کنونی که آتشکده بود، بنا شده است.

مسجد جامع قزوین در سال ۱۱۰۶ آغاز و در سال ۱۱۱۵بـه پایان رسید. مسجد در ایـن زمان بنایی به جز شبستان گنبد نداشت.  این مطلب از معماری قسمت هـای مجـاور و کتیبه هایی که در آنجا مشاهده می شود نیز مشخص است. بعدها در سال ۱۶۵۸ تا ۱۰۶۹ به دستور شاه عباس دوم، ایوان بزرگی در قسمت شمالی شبستان خمارتاش احـداث شـد که مسجد را به صحن حیاط مرتبط می سازد.

معماری مسجد جامع قزوین

• گنبد باشکوه، مناره های مجلـل، ایـوان هـای بلند، گـچ بـری هـای بی بدیل و ساختار آن نشانگر بهترین سبک معماری اسلامی و هنرمنـدی عـصر سلجوقی و صفوی است.
• درها و سردرهای مسجد جامع قزوین در سده هفتم ه.ق درهای متعددی داشت، اما پس از حمله مغول، تا دوره صفویه از وضع مسجد و درهای آن اطلاع درستی در دست نیست.
• مسجد جامع قزوین در مشرق دارای دو در تودرتو و در شمال غرب درب دیگری دارد.
• درب شرقی که مقابل خیابان شهدا واقع شده است، سردری باشکوه و مجلل دارد که مؤسس آن ناشناخته است، زیرا کتیبه آن ریخته شده و فقط یک سطر آن باقی مانده است که خوانده می شود«برکاری کیخسرو غلام خاصه شریفه، به اتمام رسید.»
• حیاط مسجد به شکل مربع مستطیل، درازای آن از شرق به غرب بوده و مساحت آن متجاوز از چهار هزار متر است.
• در چهار جهت حیاط مسجد جامع قزوین ، چهار ایوان مرتفـع قـرار دارد.
• ایـوان جنوبی مسجد جامع قزوین از دیگر ایوان ها بلندتر است.
• دو مناره زیبا در دو طرف ایوان شـمالی، سـر بـه آسمان کشیده است.
• دو گوشواره دو طرف ایوان جنوبی قرار دارد که طاقهای اشکوب اول را با آجر ساخته اند، از نیمه بـه بـالای آن را جـای پنجره ای گذاشته و روی آن را سفید کرده اند.
• در دو سوی هر ایوان مسجد جامع قزوین ، دو رواق طولانی هست که هر رواق بـه نـام امـام جماعت یا پیش نمازی بود که سالها در آنجا نماز می گذاشت.
• در بین رواقهای جنوبی، دو صفه هست، یکی به نـام طـاق هـارونی که بنای آن منسوب به هارون الرشید است و دیگری که طاق احمدیه یا طاق حلاج نام دارد.
• مسجد جامع قزوین چهـار ایـوان دارد.
• 
• ایوان شمالی با دو مناره باشکوهی که در دو طرف آن قرار دارد، با کاشـی هـای رنگارنگ آذین شده است، به احتمال زیاد از بناهای دوره شاه طهماسب صفوی است.
• دهنه ایوان شمالی که قدری از کف حیاط مرتفـع تـر اسـت، حدود ۱۱ متر و عرضش ۱۱/۵ متر است.
• دو طرف ایوان، چهار حاشیه دارد که به آیات کریمه قرآنی و احادیث مزین بوده است و هنگام فرمانداری سعدالسلطنه دو قطعه کاشی معرق با دو جمله منقوش حي على الصلوة و حي على الفلاح : در آنها از این قسمت جدا و به قیمت گزافی فروخته شده است.
• در دو طرف ایوان غربی مسجد جامع قزوین که در مقابل ایوان شرقی واقع شده است، دو راهـروی شمالی و جنوبی دارد، که به هشتی پشت ایوان راه داشته است.
• درب مسجد اولیه، در طرف غرب این ایوان مسدود بوده است که دلیل آن معلوم نیست.
• این ایوان هـم از آثار دوره صفویه است. از کتیبه آن که به خط نستعلیق در کاشی لاجوردی بوده است، فقط دو بیت آخر آن محفوظ مانده که عبارت است از: فیضش چو دید افزون ز حد ـ گفتا به تاریخش خرد ـ این طاق گل نبود ، بود ـ طـاق دل از این رو بنای مزبور ، در زمان شاه سلیمان صفوی ساخته شده است.
• دهنه ایوان غربی ۹ متر و طول آن ۱۲ متر است. یک ارسی سه چشمه هم از ایوان غربی به رواق شمالی باز می شود.
• مهم ترین و زیباترین ایوان مسجد جامع قزوین ، ایوان جنوبی است . این ایوان از لحاظ عظمت، بلندی بنا، اسلوب و تزیینات متناسب، از بناهای کم نظیر به شمار می رود.
• دهانه ایـوان ۱۵ متر و عرض آن ۱۳ متر و ارتفاعش ۲۱ تا ۲۲ متر است.
• ازاره های ایوان مسجد جامع قزوین با سنگ و بقیـه با آجر تراش بنا شده است. در فاصله آجرها به جای بندکشی با گچ، کاشی های باریک به رنگ لاجوردی به چشم می خورد.
• اسلوب ساختمان ایوان به گونه دو اشکوبه است و اشکوب زیرین به صورت سه چشمه در جنوب واقـع شـده است، که ورودی و خروجی شبستان زیر گنبد به شمار می رود و دو چشمه هم در شرق و غرب است که به رواقهای دو طرف گنبد انشعاب می یابد.
• بالای اشکوب اول، مطابق چـشمـه هـای تحتانی ، پنج غرفه فوقانی بنا شده است که راهروی آنها از پلکانی بین دیوار، ایوان و گنبد بوده است، که در حال حاضـر مـسدود است.
• بین اشکوب اول و دوم، کتيبـه باریکی به خط نستعلیق به رنگ لاجوردی در کاشی لیمویی رنگ وجود دارد در بالای اشکوب دوم ، کتیبه دیگری دیده می شود که به خط نسخ عالی است و سـوره مبارکه جمعه به رنگ طلایی در گاشی لاجوردی منقوش شده است.
• در قسمت جنوبی ایوان سه چشمه، راهرویی هست که ورودی و خروجی شبستان (گنبدخانه) زیر گنبد به شمار می آید و همچنین دو ستون عظیم دارد که قطر هر یک ۹۵/۵ سانتی متر است.
• در جبهه هر یک از ستون ها، لوحه هایی از سنگهای مرمر صیقلی نصب شده که سطور آن نیز به خط نستعلیق نوشته شده است. لوحه دست راست که عبارت است از هشت قطعه سنگ مرمر، در زمـان شـاه سـلیمان صفوی و به فرمان او ساخته شده است.

سخن آخر

مسجد جامع قزوین مانند سایر مساجد جامع کشور، از ابهت خاصی برخوردار است. این مسجد از نوع مساجد چهار ایوانی است و شکل مربع مستطیل، شـرقي ـ غربی و گنبدی، خربزه ای دارد. کتیبـه هـای خاص آن، از نظر سبک هنری، نگارش و مفاهیم، در هنر خوشنویسی و معماری جایگاه خاصی دارد.

مطالعه و بررسی مسجدجامع قزوین از جوانب مختلف دارای اهمیت و قابل تأمل است. مطالعه آن مانند پرده برداری از یک موزه و گنجینه پا برجـا و ماندگار از دوران اسلامی، وزه و کن نوار سده های اول اسلامی تا دوره قاجاریه، محسوب می شود.

منابع:

Jameh Mosque of Qazvin