کاشی هفت رنگ (Polychrome tiles)
کاشی هفت رنگ از اواخر دوره تیموریه و آغاز دوره صفویه در بناهای متفاوت به عنوان مصالح ساختمانی متداول شد که به آن کاشی خشتی هم می گفتند. در اواخر دوره تیموری و صفوی به تدریج تزئینات کاشی هفت رنگ جایگزین کاشی معرق گردید. تحول و رواج کاشی هفت رنگ را تا حدودی می توان ناشی از دلایل اقتصادی و سیاسی دانست.
با توجه به اهمیت کاشی کاری سنتی مخصوصا در معماری سنتی مساجد و احداث روز افزون بناهای مذهبی و غیر مذهبی در دوره صفویه معماران بر آن شدند که در تزئین بناهای گوناگون از شیوۀ تزئینی کاشی هفت رنگ بهره گیرند.
برای مشاهده نمونه کار و خرید کاشی هفت رنگ کلیک کنید.
در مورد کاشی هفت رنگ که شهرت بسیاری دارد می توان گفت که از کاشی های خشت، یعنی چهارگوش نشأت گرفته و اندازه ی آن 15 در 15 سانتی متر است که در کنار یکدیگر قرار می دهند و نقش مورد نظر را روی آن رنگ آمیزی می کنند و به کوره برده، حرارت می دهند تا لعاب پخته شود. سپس از کوره خارج و به عنوان مصالح ساختمانی بر دیوار نصب می کنند.
تاریخچه ساخت کاشی هفت رنگ (نقاشی کاشی کاری)
کاربرد کاشی هفت رنگ از اواخر دوره تیموری در معماری ایرانی اسلامی معمول گردید و در دوره قاجار نیز همچنان متداول بود. ولی متأسفانه در دوره متأخر این شیوه تزئین از نظر ساخت، رنگ و لعاب به استثنای چند مورد نادر، سیر نزولی پیموده است بسیاری از کاشی های هفت رنگ در هند، بنگال، عراق و سوریه منشأ ایرانی دارند.
بالاخره میدان هنرنمایی برای استادان و نقاشان به نحوی فراهم شد که توانستند از محدودیت اشکال هندسی رهایی یافته و مناظر مختلف را روی خشت های پخته کشیده و به شکل کاشی درآورند. گروهی از کاشی ها با نقش گیاهی و نام های گل نیلوفر آبی و الله معروف شدند. سه گروه عمدۀ آنها به شرح زیر از یکدیگر تشخیص داده می شوند:
- -کاشی های رنگ شدۀ زیر لعابی چینی مربوط به سدۀ 3م/ 14 تا 263 هـ.ق ظروف چینی از دوران تانگ و سونگ در چین. آن کاشی ها از کاشی های دوران حکومت عباسیان در عراق در سده های 6 و 6 هـ.ق و دوره های سلجوقیان و ایلخانان در ایران الگو گرفته بود.
- کاشی های ساخته شده در ترکیه با روش های کاشی معرق با طرح سنتی و کاشی هفت رنگ. استادکاران تبریزی در سال 423 م/219هـ.ق کاشی های مسجد “مراد دوم” در بورسا را ساختند. همچنین در سال 499م/216هـ.ق سفالگران ایرانی مجموعه مسجد شاه ملک پاشا را در ترکیه ساختند. در این مورد حدود پنجاه سال استادکاران تبریزی در ترکیه تالش نمودند.
- -کاشی های رنگی نفیس با کوره های ایزنیک. در حالی که تولید کاشی هفت رنگ به عنوان فن غالب در کاشی های نیمه اول سده 16م بود، در شهر ایزنیک ترکیه با استفاده از کوره های مدرن، انقالبی تکنولوژیک به وجود آمد، که به تولید ظرف های معروف به ملطیه منجر شد و به دنبال آن، از سال 461 م/260 هـ.ق سفال گران ایزنیک شروع کردند ظروفی را با استفاده از خمیر سنگ سفید ( چخماق) در رنگ های سنتی درخشان روشن و زیر لعاب های شفاف با کیفیتی برتر تهیه کنند.
کاشی هفت رنگ صفوی
معمار ی و کاشی هفت رنگ صفوی سبک های هنری پیشین، که در عصر مغولی از خاور دور (خصوصا چین) گرفته شده بود را متحول کرد و ذوق و هنر ایرانی را با تجربه قبل در هم آمیخت و هنر کاشی هفت رنگ را به ایرانی ترین حالت خود در آورد.
دوره ای که کاشی هفت رنگ حرف اول را در تزئین ابنیه می زد. از دلایل اصلی آن هم گسترش معماری، و وضعیت خوب اقتصادی دوره شاه عباس اول است.
کاشی هفت رنگ دوره قاجار
در عصر سلطنت قاجارها پیوند میان معماری و کاشی هفت رنگ به طور فزاینده ای افزایش یافت. و به عنوان عنصر اصلی تزئینات در مساجد و مدارس و ساختمان های غیر مذهبی مثل کاخ ها، عمارت ها، بازارها و غیره رخ نمایی کرد. اهمیت معماری دوره قاجار را شروع همنشینی و گاها تقابل مدرنیته و سنت گرایی هنرمندان در جامعه معماری ایران دانست. دوره ای که تحولات بنیادی در زندگی مردم از جهات مختلف در هنر و معماری شکل گرفت.
رنگ های کاشی هفت رنگ
هفت رنگ متداول در این کاشی عبارت است از:
سیاه، سفید، لاجوردی، فیروزه ای، قرمز، زرد و حنایی که در ابنیه تاریخی و مسجد سازی ایرانی به عنوان موادی که برای ساخت و ساز استفاده می‌شوند کاربری فراوان داشته است.
منظور از کاشی هفت رنگ این نیست که همیشه هفت رنگ بر روی یک قطعه کاشی به کار رفته باشد، البته ممکن است در صورت لزوم جهت تنظیم و هماهنگی با نقوش کاشی های اطراف در یک قطعه از کاشی، از رنگ متفاوت استفاده شود ولی این بدان معنا نیست که همیشگی باشد.
منظور از کاشی هفت رنگ، کاشی است که می توان از هفت رنگ متفاوت برای رنگ آمیزی آن استفاده کرد. مثلا می توانیم هفت قطعه با هفت رنگ متفاوت داشته باشیم یا اینکه ممکن است برای ساخت یک کتیبه چند متری با خط ثلث سفید از کاشی هفت رنگ فقط با رنگ لاجوردی استفاده شود.
ساخت کاشی هفت رنگ
ساخت کاشی هفت رنگروش ساخت و تکنیک کاشی هفت رنگ به این شرح است که:
1. کاشی های پخته شده در قالب به وسیله لعاب سفید و یا نیمه شفاف پوشانده می شود.
2. نقش و طرح های انتخابی را بر روی کاغذ های پوستی ترسیم کرده و پیرامون طرح را با سوزان سوراخ میکنیم و سپس آن طرح را بر روی کاشی های خشت لعاب دار شده که روی زمین مسطح کنار هم قرار می گرفتند می اندازیم.
3. طرح ها به وسیله کمی پودر ذغال برروی کاشی طرح بسته و گاهی اوقات نیز زغال ها را در درون کیسه کوچکی قرار داده و بر روی نقوش سوراخ شده می فشرند. پس از عمل گرده برداری، طرح ها را به وسیله یک ماده معدنی سیاه رنگ قلم گیری می کنند.
4. به آهستگی نقشه را از روی سطح کاشی برداشته و به وسیله قلم مویی اثراتی را که ذغال به جای گذاشته از روی آن ترسیم می کنند.
5. طبق نقشه که توسط هنرمند رنگ آمیزی شده است. داخل خطوط قلم گیری شده را رنگ آمیزی می کنند.
6. هفت الی نه ساعت زمان مناسبی است که کاشی ها در داخل کوره پخته و رنگ آن ها ثابت شود. بعد از سرد شدن آنها را از کوره خارج می کنند. سپس در کارخانه کاشی سنتی و از روی شماره هایی که قبل از پخت پشت کاشی ها نوشته است آن ها را کنار هم می چینند و در محل اجرا در جای درست خود قرار می دهند و پشت آنها را با دوغاب گچ پر می کنند.
آموزش ساخت کاشی هفت رنگ
نقاشی روی کاشی هفت رنگ
نقاشی کاشی کاری با کاشی هفت رنگ یکی است که در تاریخ معماری و نقاشی ایران سابقه دارد. این کاشی ها به شکل مربع ساخته می شوند و ابعاد آن از 11 سانتی متر کمتر نیست.
1. در این شیوه کاشی با لعاب سفید اولیه در کوره پخته شده.
2. پس از پخت اولیه نقش مورد نظر روی قطعات کاشی به تناسب ترسیم می شود.
3. پس از طرح اندازی نوبت قلم گیری و رنگ آمیزی است. در مرحله رنگ آمیزی، رنگ های سنتی باید به طریقی انتخاب شوند تا در نورهای مختلف روز در آنها تغییرات چندانی ایجاد نشود. رنگ ها از نوع رنگ لعاب هستند و در پخت نهایی باید دقت شود و حرارت به صورت یکسان به تمامی سطوح کاشی برسد. لعاب اولیه باعث می شود تا ماده رنگ جذب کاشی گردد. ماده ترکیبی رنگ لعاب نیز باعث می گردد تا در بکارگیری آن امکانات ترکیبی مانند رنگ و روغن وجود نداشته باشد.
استفاده از رنگ های سنتی متنوع در این شیوه باعث گردید تا به اصطلاح به آن نام هفت رنگ اطلاق شود. لایه بستر در نقاشی دیواری دوران قاجار معمولا گچ است و در مواردی که در معرض رطوبت قرار داشته باشد از لایه آهک نیز استفاده شده است.
آثار نقاشی به این شیوه به دلیل تفاوت کمتر نسبت به نقاشی روی کاشی به مرور زمان دارای فرسایش بیشتری شده اند. این آثار همانند سایر گونه های نقاشی دارای تنوع مضامین هستند، اما نکته مهم آن است که مضامین و موضوعات آثار نقاشی دیواری با توجه به کاربرد مکان تعیین می گردیده است. برای مثال در تکایا مانند تکیه معاون الملک به مناسبت برگزاری مراسم عزاداری، آثار بیشتر به این مضامین مربوط است یا بر سر در سقاخانه ها اغلب شمایل حضرت ابوالفضل (ع) ترسیم می گردیده است.
شیوه طراحی پیکره ها و شکل برخورد نقاشان با ترسیم شمایل در این آثار نیز مانند سایر آثار است. اما به دلیل امکانات خاص رنگ آمیزی و ابعاد بخصوص در نقاشی روی کاشی، پرداخت ها ساده تر شده است. وجود تزئینات بویژه حاشیه سازی با نقوش تزئینی در این آثار اهمیت بسزایی داشته است.
رنگ ها در این آثار غالباً زنده تر و عمدتاً همراه با قلم گیری به دور پیکرها به کار می روند و توجه به نمادهای رنگی بستگی به میزان آگاهی تولید کننده کاشی سنتی از این امر داشته است. آثار نقاشی روی گچ به خصوص در بقاع گیلان و دیلمان بسیار متأثر از نگارگری قدیم اسلامی است و پیکرها عموماً پالایش یافته اند.
مزایای استفاده از کاشی هفت رنگ
مزایای استفاده از این کاشی اینست که موادی که برای ساخت و ساز استفاده می‌شوند هزینه کمتری دارند. صرفه جویی در زمان ساخت، و رهایی استادان و نقاشان از محدودیت اشکال هندسی و همچنین به تصویر کشیدن مناظر مختلف روی خشت های پخته شده نسبت به معرق بسیار ساده تر است.
یکی دیگر از دلایل توسعه کاشی هفت رنگ، آن بود که آرایه و تزئین مسجد جامع عباسی اصفهان با کاشی که مساحتی حدود ده هزار متر مربع را شامل می شد، به شیوه معرق ممکن نبود، به همین دلیل با استفاده از کاشی هفت رنگ در تزئین این بنا تسریع نمودند. اما پدیده ی جالب در این دوره، استفاده از رنگ زرد در نقوش کاشی بود. این رنگ به میزان زیادی در مدرسه چهارباغ اصفهان کاربرد داشته است.
با استفاده از کاشی هفت رنگی هنرمندان قادر بودند:
_ شکل هنری ساخته شده با استفاده از کاشی های رنگارنگ در کنار هم به قدری چشم نواز است، که می توان از هفت رنگ هم در داخل و هم خارج بنا استفاده کرد.
_ هفت رنگ ضد آب است و امکان استفاده از آن در محل های مرطوب و مکان هایی که نیاز به شستشو دارد منطقی است.
_ از نظر ساخت نسبت به سایر کاشی های سنتی به زمان کمتری نیاز دارند.
_ از نظر اقتصادی می توانند با هزینه کمتری کاشی مورد نظر را تولید نمایند.
_ این کاشی ها دوام بالایی در برابر خراشیدگی دارند.
_ هفت رنگ مقاوم در برابر حرارت و نور خورشید است.
با وجود این مزایا کاربرد کاشی کاری هفت رنگ که از اواخر دورۀ تیموری در بناهای مختلف معمول گردید و تا دورۀ قاجار ادامه داشت. متأسفانه در دوره متأخر این شیوۀ تزئین از نظر ساخت، رنگ و لعاب به استثنای چند مورد نادر، سیر نزولی پیموده است.
شیوه کاشي هفت رنگ که با شیوه پیش گفته، یعنی لعاب زرین فام تزیینی رنگارنگ سده دوازدهم خویشاوندی داشت نسبت به شیوه کاشی کاری ساخت تک معرق سنتی از امتیاز سرعت خیلی بیشتر در اجرا برخوردار بود حال آنکه همه رنگها در این حرارت به درخشش بهینه خود نمی رسند . برخی به حدی ناپسند لعاب پیدا می کنند و در برخی دیگر پديده تبخیر ایجاد می شود یا حبابهایی می زند که رنگ لعاب را تیره می کند.
بدین ترتیب لازم بود روشی ابداع شود که بهترین نتیجه را با استفاده از مواد مختلف بدهد . از اینجا می توان دریافت که چرا کیفیت رنگی کاشیهای تهیه شده با روش هفت رنگ می تواند با قدرت و کمال درخشش کاشی های معرق برابری کند .
کاشی خشتی هفت رنگ
یکی از اصول معماری ایرانی خودبسندگی و استفاده از مصالح بومی بوده است. ایران اقلیمی غالبا گرم و خشک دارد که از گذشته دسترسی به خاک مناسب ساخت خشت و کاشی های خشتی داشته است. از همین جهت هم در استحکام بنا و هم زیباسازی آن از خشت استفاده می کردند. در مناطق باستانی چون شهر سوخته سیستان و نوشیجان همدان آثار خشتی زیادی کشف شده که 5 هزار سال قدمت دارند.
در گذشته برای ساخت کاشی های خشتی ابتدا باید بدنه ای مقاوم تهیه می کردند برخلاف کاشی های هفت رنگ امروز که غالبا روی بدنه بهداشتی تهیه می شود و کار را بسیار ساده کرده است. برای تهیه کاشی های خشتی هفت رنگ ابتذا باید برای تهیه بدنه کاشی، خاک رس را با آب مخلوط می کردند و تا حد امکان ورز می دادند معمولا برای مسلح کردن بدنه کاشی های خشتی به مواد اولیه آن یکی از این مواد را اضافه می کردند:
موی بز، پشم شتر، ریشه یا ساقه گیاهان، الیاف نخل خرما و یا برای نفوذپذیری کمتر آب به آن کمی خاکستر به آن می افزودند. و پس از قالب زدن، در هوای آزاد و زیر نور خورشید خشکشان می کردند و این یکی از بزرگ ترین ایرادات کاشی خشتی بود چرا که بدون پخت مقاومت بسیار پایینی داشت. کم کم این خشت ها را در کوره ها پخت گرفتند و سپس طرح کاشی هفت رنگ را روی آنها پیدا کردند.
طرح کاشی خشتی هفت رنگ
امروزه با توجه به پیشرفت تکنولوژی دیگر تولید کاشی خشتی مقرون به صرفه نیست اما برای ساخت معرق همچنان از کاشی های خشتی جسمی استفاده می شود. در مواردی هم می توان از برای ساخت کاشی هفت رنگ از خشت های پرسی استفاده کرد. بزرگ ترین حسن استفاده از این خشت ها این است که می توان در طرح کاشی خشتی قسمت هایی را بدون لعاب در نظر گرفت که خروجی نهایی کاشی هفت رنگ شبیه به معقلی می شود به تصویر پایین توجه کنید هم در طرح لعاب می بینید هم خشت.
قیمت کاشی خشتی هفت رنگ
برای ساخت کاشی هفت رنگ با بدنه بهداشتی کافیست با یک تماس تلفنی بدنه برای تولید کننده ارسال شود اما در کاشی خشتی هفت رنگ موضوع کاملا متفاوت است. بدنه حتی اگر پرسی هم باشد، تهیه آن زمان بسیاری به نسبت بدنه بهداشتی موجود در بازار می برد از همین جهت قیمت کاشی خشتی به نسبت کاشی معمولی بالاتر است.
نتیجه گیری
با توجه به مطالعات انجام شده، ایران موطن اصلی کاشی می باشد (شکل هنری ساخته شده با استفاده از کاشی های رنگارنگ در کنار هم). و کاشی ها در طی دوره های مختلف تاریخی چه از نظر نحوۀ ساخت و چه از نظر شکل و شمایل دچار تغییرات بسیاری شده اند.
در اواخر دوره های تیموری و اوایل صفوی بتدریج تزئینات کاشی هفت رنگ جایگزین کاشی معرق گردید. در زمان صفویان کاشی هفت رنگ به اوج خود رسید و به علت صرفه جویی در هزینه و زمان به سرعت رواج یافت و تا دورۀ قاجار برای تزئین مساجد کاربرد داشت. از جمله نقش های مورد استفاده در کاشی هفت رنگ طرح های اسلیمی و ختایی، همچنین نقوش منظره و به تصویر کشیدن افرادی در باغ و جنگیدن حیوانات بود.
هنر کاشی هفت رنگ پس از پایان سلسله صفوی رو به افول گذاشت، در سده های هیجدهم و نوزدهم با فساد و نابودی رو به رو شد، اما در آغاز سده بی علت ضرورت مرمت کاری های رضا شاه برای نجات بناهای در معرض نابودی، زایش و رونق چشمگیر دوباره ای پیدا کرد. امروزه مرمت کاری هایی که به شکلی خستگی ناپذیر دنبال می شود، شکوه گذشته را به بناهای تاریخی ایران، به ویژه شاهکارهای گرد آمده در اصفهان، بازگردانده است.
برای سفارش و خرید کاشی سنتی میتوانید به صفحه تولید و فروش کاشی سایت آرچی لرن مراجعه فرمایید.
منابع خارجی:
The Development of Mosaic Faiënce in Islamic Architecture in Iran
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه