در دل معماری کهن ایران، گنبدها نه‌تنها عناصر سازه‌ای، بلکه نمادهایی از اندیشه، هنر و معنویت در ایران به‌شمار می‌روند. در میان انواع گنبدهایی که بر فراز مساجد، مقبره‌ها و بناهای تاریخی و مذهبی سر برآورده‌اند، گنبد خرپشته جلوه‌ای جذاب و دلنشین دارد؛ گویی پیکری آرام و کشیده است که با فروتنی بر بلندای فضا نشسته، بی‌آنکه فریاد عظمت سر دهد.
این نوع گنبد با انحنای زیبا و بیضی مانند خود، پلی میان سادگی و زیبایی است؛ آمیزه‌ای از کار و ظرافت که رازهای معماری سنتی را در خود پنهان کرده است. نگاهی ژرف به گنبد خرپشته، سفری است به دنیای خلاقیت معمارانی که با کمترین ابزار، بیشترین تأثیر را در دل تاریخ برجای نهاده‌اند. در ادامه به بررسی این گنبد زیبا می‌پردازیم.
گنبد چیست؟
گنبد چیست؟ این شاهکار بی‌نظیر معماری در واقع نوعی پوشش ساده با ساختاری نیم‌کره‌ای است که عمدتاً برای فضاهایی با پلان مربع یا دایره به کار می‌رود. گنبدها از درون کاملاً توخالی هستند و معمولاً یک، دو یا سه پوسته دارند. گنبدها ساختارهایی با شکل هندسی چرخشی و دارای انحنای دوطرفه هستند. در واقع، این سازه‌ها از چرخش یک قوس مشخص به دور یک محور عمودی شکل می‌گیرند و به همین دلیل، از دیدگاه هندسی، گنبد نوعی حجم متقاطع و متقارن به‌شمار می‌رود.
در تعریف هندسی، گنبد به عنصری اطلاق می‌شود که از دوران یک قوس مشخص، حول محوری عمود شکل گرفته باشد. این دوران باعث ایجاد ساختاری کروی یا نزدیک به کروی می‌شود که ویژگی‌های منحصر به‌فردی در انتقال بار دارد.
ساختار گنبد خرپشته
ساختار گنبد خرپشته نوعی گنبد با ساختاری شبیه به گنبد رک است که به شکل هرم طراحی می‌شود. تفاوت اصلی این گنبد با گنبد رک در آن است که سطوح جانبی هرم در گنبد خرپشته با یکدیگر برابر نیستند و به همین دلیل، نمایی متقارن ندارد. این ویژگی، به گنبد حالتی خاص و منحصربه‌فرد می‌بخشد که آن را از دیگر انواع گنبد متمایز می‌سازد.
این گنبد معمولاً بر روی پایه‌ای استوانه‌ای یا در برخی موارد منشوری قرار می‌گیرد و بخش اصلی آن حالتی هرمی یا مخروطی دارد و بیشتر در ساخت آرامگاه‌ها و مقبره‌های پادشاهان و بزرگان مورد استفاده قرار می‌گیرد و معمولاً به صورت تک‌پوسته یا دوپوسته اجرا می‌شود.
به‌ویژه زمانی که از آجر به عنوان مصالح اصلی استفاده شود، برای افزایش استحکام، گنبد را به شکل دوپوسته می‌سازند. فرم خاص و جالب این گنبد بی‌تردید از شرایط اقلیمی تأثیر گرفته است. به‌طور خاص در نواحی معتدل و مرطوب که بارش باران و برف فراوان است، ساخت این نوع گنبد بسیار رایج‌تر است؛ چراکه شیب آن باعث می‌شود آب باران و برف به سرعت و آسانی از روی سطح گنبد سرازیر شود. یکی از نمونه‌های شاخص این نوع گنبد، گنبد مشهد میربزرگ در شهر آمل است که متعلق به دوره صفوی، به‌ویژه زمان شاه عباس اول، است.
گنبد خرپشته در چه مناطقی بیشتر رایج است؟
گنبد خرپشته که نوعی گنبد رک است در نواحی ساحلی دریای خزر کاربرد فراوانی دارد و می‌توان گفت که در این منطقه، بیش از سایر نقاط ایران از این نوع گنبد استفاده شده است. یکی از دلایل اصلی این موضوع، تناسب اقلیمی این گنبد با شرایط آب‌وهوایی این منطقه است؛ چراکه این گنبد به‌دلیل فرم شیب‌دار خود، باران و برف را سریع‌تر و مؤثرتر از گنبد نار از سطح بنا دور می‌کند. علاوه بر این، شکل ظاهری آن بسیار به بام‌های شیروانی خانه‌های محلی شباهت دارد که خود عامل دیگری در رواج این گنبد در این منطقه است.
در سواحل خزر، این گنبدها معمولاً با اسکلت خرپای چوبی ساخته می‌شوند و پوشش نهایی آن‌ها از موادی همچون کاشی و سفال یا تشکیل می‌شود که در برابر رطوبت و بارندگی مقاوم هستند. چنانچه در ساخت گنبد خرپشته و رک از آجر استفاده شود، اجرای آن به‌صورت دوپوسته رایج است. این نوع ساخت، علاوه بر حفظ تناسب مقیاس فضایی زیر گنبد، موجب افزایش استحکام و مقاومت سازه نیز می‌شود. گنبد خرپشته در این منطقه، نمونه‌ای موفق از هماهنگی معماری با طبیعت و اقلیم به شمار می‌رود.
زیباترین گنبد خرپشته در آمل؛ آرامگاه میربزرگ (سرسلسله سادات مرعشی)
زیباترین آرامگاه میربزرگ آمل بی‌شک یکی از جذاب‌ترین و زیباترین آثار تاریخی در شمال کشور به شمار می‌رود و جالب‌ترین گنبد خرپشته آمل را در خود جای داده است. این بنای ارزشمند، محل دفن سید فخرالدین مرعشی، بنیان‌گذار سلسله سادات مرعشی، است که در قرن هشتم هجری قمری بنا گردید و در دوره صفوی مورد بازسازی و توسعه قرار گرفت.
معماری این آرامگاه با طرح چهارضلعی و گنبدی خرپشته ای شکل، نمادی از سادگی، استواری و هماهنگی با اقلیم منطقه است. اما آنچه بیش از هر چیز جلوه‌گری می‌کند، کاشی‌کاری‌های بی‌نظیر گنبد و نمای بیرونی بنا است. این کاشی‌ها با رنگ‌های لاجوردی، فیروزه‌ای و سفید، نقش و نگاری چشم‌نواز پدید آورده‌اند که در نور خورشید، جلوه‌ای روحانی به گنبد می‌بخشند.
گنبد خرپشته آرامگاه میربزرگ با قوس ملایم و پوششی موزون، به‌خوبی با فضای اطراف خود سازگار شده و از ویژگی‌های اقلیمی منطقه بهره گرفته است. در زیر این گنبد، فضای داخلی آرامگاه با گچ‌بری‌ها و تزئینات اصیل ایرانی آراسته شده که قدمت تاریخی و جذابیت آن را دوچندان می‌کند. وجود کتیبه‌ای قدیمی در زیر طاق ورودی، همراه با کاشی‌کاری‌های فوق‌العاده در داخل و خارج بنا، این مکان را به اثری شاخص در معماری اسلامی تبدیل کرده است. گنبد خرپشته و تزیینات آن، یکی از درخشان‌ترین نمونه‌های هنر و معماری دوره صفوی در شمال کشور محسوب می‌شود که زیبایی و جلوه کاشی گنبد آن از دور پدیدار و جلوه‌گر است.
سخن پایانی
گنبد خرپشته با فرم ساده و کم‌ارتفاع خود، نمونه‌ای هوشمندانه از سازگاری معماری با اقلیم و نیازهای زمانه است. این سازه زیبا بیشتر در مناطق شمالی کشور رواج داشته و به جهت بارش باران در این اقلیم دارای شیب مناسب و ملایم است. این نوع گنبد علاوه بر کارایی، زیبایی خاصی دارد که در بناهایی چون آرامگاه میربزرگ آمل جلوه‌گر شده و همچنان مورد توجه معماران و دوست‌داران میراث فرهنگی است.
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه