گنبد های ایران با طراحی‌های منحصر به فرد، تزئینات زیبا و ابعاد بزرگ خود، نمایانگر ذوق و سلیقه هنرمندان ایرانی در طول تاریخ هستند. از گنبدهای تاریخی همچون گنبد علویان همدان و گنبد هارونیه گرفته تا گنبدهای معاصر، هر یک از این سازه‌ها داستان‌ها و افسانه‌های خاص خود را دارند و بازدیدکنندگان را به دنیای جادویی معماری ایرانی دعوت می‌کنند. در این مقاله ما به بررسی برخی از گنبدهای معروف ایران و ویژگی‌های منحصر به فرد آن‌ها خواهیم پرداخت.
گنبد باز نطنز، از معروف ترین گنبد های ایران
گنبد باز نطنز، از معروف ترین گنبد های ایراناگر از کاشان و اصفهان به سمت نطنز حرکت کنید، پس از عبور از جاده‌های پرپیچ و خم و دیدن شهر نطنز در دوردست، مقبره‌ای را بر روی قله یکی از کوه‌های کرکس مشاهده خواهید کرد که کاملاً مشرف به شهر نطنز است. این مقبره به نام گنبد باز شناخته می‌شود و یکی باشکوه‌ترین گنبد های ایران است.
اگرچه این بنا از دور کوچک به به نظر می‌رسد؛ اما با نزدیک‌تر شدن به آن، می‌توانید عظمت و معماری بی‌نظیر آن را مشاهده کنید. ساختمان گنبد باز به گونه‌ای طراحی شده که در برابر زلزله‌ها و طوفان‌های شدید مقاومت بالایی دارد و تا به امروز هیچ حادثه‌ای نتوانسته آسیبی به آن وارد کند. همچنین سطح مقطع و درزهای این بنا با حداقل مصالح و محاسبات دقیق انجام شده که حتی با علم پیشرفته امروزی نیز نمی‌توان کوچک‌ترین تغییری در آن ایجاد کرد یا ایرادی از آن گرفت.
گنبد باز یک ساختمان هشت‌ضلعی دارد که قطر دایره محیطی آن ۹ متر است. با توجه به اینکه تمامی محوطه آن هموار نیست، بخشی از پایه‌های آن بر روی تکه‌های سنگی پایین‌تر قرار گرفته‌اند. همچنین برای برقراری ارتباط میان بخش پایینی و ایوان در یکی از پایه‌ها راه‌پله‌ای طراحی شده است. طراحی و ساخت این ایوان به گونه‌ای انجام شده که تمامی وزن و فشار ناشی از سنگینی گنبد را تحمل می‌کند و مانع از تخریب آن می‌شود. این ایوان چشم‌انداز فوق‌العاده‌ای دارد و می‌توان تا فرسنگ‌ها دورتر از افق اطراف را مشاهده کرد. به طوری که در گذشته از ایوان گنبد باز به عنوان محل دیده‌بانی استفاده می‌شد.
گنبد کاووس، بلند ترین گنبد ایران
گنبد کاووس، بلند ترین گنبد ایرانگنبد کاووس یکی از شاهکارهای معماری ایرانی به شمار می‌رود و در بین گنبد های ایران به عنوان بلندترین و بهترین نمونه در تاریخ مهندسی جهان شناخته می‌شود. این بنا به عنوان پانزدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده است. گنبد قابوس یادگاری از دوران پادشاهی کاووس بن وشمگیر از سلسله زیاریان است که ساخت آن از سال ۳۷۵ هجری شمسی آغاز و در سال ۴۰۲ به پایان رسید.
این بنا در شهر باستانی جرجان واقع شده که در حملات مغول در قرن‌های چهاردهم و پانزدهم میلادی به طور کامل تخریب شد، اما برج گنبد کاووس به عنوان یک نماد تاریخی باقی ماند. این بنا در طول تاریخ آسیب‌های جدی مانند حفره‌های عمیق، خرابی پی و گنبد مخروطی و آسیب‌های ناشی از اصابت گلوله متحمل شده است. به همین دلیل مرمت و بازسازی‌هایی نیز بر روی آن انجام گرفت.
گنبد سلطانیه زنجان، از شاهکار های معماری اسلامی
گنبد سلطانیه زنجان، از شاهکار های معماری اسلامیگنبد سلطانیه یکی از شاهکارهای معماری دوران اسلامی در ایران است که در شهرستان سلطانیه، استان زنجان واقع شده است. این بنا به عنوان مقبره اولجایتو، یکی از پادشاهان ایلخانی در اوایل قرن 14 میلادی (حدود 700 هجری شمسی) ساخته شده است. این گنبد به خاطر طراحی منحصر به فرد و ابعاد بزرگی که دارد از مهم‌ترین گنبدهای آجری جهان به شمار می‌رود.
ارتفاع این گنبد به حدود 48 متر می‌رسد و با تزئینات زیبا و کاشی‌کاری‌های رنگارنگ، جلوه‌ای خاص به این اثر تاریخی بخشیده است. گنبد سلطانیه به عنوان یکی از میراث‌های جهانی یونسکو نیز ثبت شده و نماد عظمت و شکوه معماری ایرانی به شمار می‌رود.
گنبد جبلیه، گنبد هشت ضلعی دوره ساسانی
گنبد جبلیه، گنبد هشت ضلعی دوره ساسانیگنبد جبلیه در شرق شهر کرمان واقع شده و به‌عنوان تنها بنای سنگی این منطقه شناخته می‌شود. این گنبد با استفاده از سنگ و گچ ساخته شده و هیچ حصاری در اطراف آن وجود ندارد. در سال ۱۳۱۶، گنبد جبلیه به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید و در سال‌های ۱۳۸۳ و ۱۳۸۸ بازسازی و به موزه سنگ تبدیل شد. این بنا که با نام‌های گنبد گبری و گنبد زیگ نیز شناخته می‌شود، یکی از زیباترین و منحصر به فردترین جاذبه‌های گردشگری کرمان است. همچنین این بنا در میان دشت‌های سرسبز قرار دارد و هر ساله میزبان گردشگران زیادی از سرتاسر کشور است.
گنبد علویان همدان
گنبد علویان همدانگنبد علویان یکی از آثار باستانی مهم همدان است که جزو گنبد های ایران در دوران سلجوقیان به‌شمار می‌رود. این بنا در قرن ۶ هجری به عنوان مسجد و محل برگزاری مراسمات مذهبی ساخته شد. این بنا که مقبره چند تن از بزرگان علوی را در خود جای داده در سال ۱۳۱۰ به ثبت ملی رسید و امروزه به عنوان یکی از نمادهای شهر همدان شناخته می‌شود. در طول تاریخ گنبد علویان به حال خود رها شد تا اینکه در دوره پهلوی اول مرمت شد.
در این مرمت، سقف بنا با چوب پوشانده شد تا از آسیب‌های طبیعی در امان بماند. آجرکاری‌های زیبا و گچ‌بری‌های هنرمندانه این گنبد در محراب، همچنان جلوه خاص خود را حفظ کرده‌اند. فضای سبز اطراف گنبد نیز به زیبایی و آرامش این اثر تاریخی افزوده است. این مکان تاریخی از جمله محبوب‌ترین گنبدهای ایران بوده که هرساله گردشگران زیادی برای بازدید از آن به همدان سفر می‌کنند.
گنبد هارونیه مشهد
گنبد هارونیه مشهدگنبد هارونیه یکی از بناهای تاریخی مشهد است که در ۲۵ کیلومتری شمال غربی این شهر واقع شده و به مکان‌های افسانه‌ای شباهت دارد. تاریخ ساخت این بنا به قرن ششم یا هفتم هجری نسبت داده می‌شود، اما کاربرد دقیق آن هنوز مشخص نیست و همین امر باعث جلب توجه مورخان و پژوهشگران شده است. این بنا یکی از معروف‌ترین گنبد های ایران بوده که به بقعه هارونیه نیز معروف است. همچنین این بنا در جاده طوس-مشهد قرار دارد و تنها اثر تاریخی شهر طوس به شمار می‌رود.
گنبد هارونیه ساختاری مکعبی با ارتفاع ۲۲ متر دارد. معماری آن نیز با سبک آذری و مصالح آجری ساخته شده و فاقد تزئینات کاشی‌کاری مانند کاشی سنتی است. فضای داخلی این مجموعه نیر شامل ایوان صلیبی، هشت طاق قوس جناغی و چهار شاه‌نشین است. با وجود نظریات مختلف این بنا، ممکن است زندان هارون نیز باشد، اما معماری آن این فرضیه را رد می‌کند. علاوه‌بر این گنبد هارونیه به دلیل رمز و رازهایی که دارد یکی از پربازدیدترین مکان‌های تاریخی مشهد محسوب می‌شود.
گنبد چهار سوق
گنبد چهار سوقموزه چهارسوق ساوه در ساختمانی گنبدی شکل به نام گنبد چهارسوق واقع شده و مربوط به دوران صفوی است. این بنا در تاریخ ۱۶ خرداد ۱۳۵۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت و در سال ۱۳۸۶ به عنوان موزه مردم‌شناسی ساوه افتتاح شد. ساختمان چهارضلعی موزه دارای چهار دالان است که هر یک به بازاری مرتبط بوده و به همین دلیل به آن چهارسوق گفته می‌شود. در داخل بنا، حجره‌هایی وجود دارد که در ایام عزاداری به عنوان تکیه استفاده می‌شد.
گنبد داخلی موزه با قطر ۱۱ متر و ارتفاع ۱۴ متر، دارای نقوش هندسی زیبا و اسامی مبارک الله، محمد و علی با خط کوفی است. در این بنا مانند برخی از گنبد های ایران اشیای باارزشی مانند: کتب خطی، قفل‌های قدیمی، ظروف مسی و سفالی و سنگ‌قبرهای دوران قاجاریه دیده می‌شود. همچنین بخش مردم‌شناسی موزه با مجسمه‌های نمایانگر پوشاک و فرهنگ مردم ساوه در عهد قاجار به نمایش گذاشته شده است.
گنبد کبود مراغه
گنبد کبود مراغهدر بافت مرکزی مراغه، بنای تاریخی گنبد کبود واقع شده که به عنوان سومین مزار از پنج قبر این شهر شناخته می‌شود و به قبر مادر هلاکو معروف است. این گنبد که به دوران سلجوقیان تعلق دارد با شکل منشور ده‌وجهی و تزیینات منحصر به فردش جلب توجه می‌کند. معماری و تزئینات گنبد کبود نشان‌دهنده تغییرات در شیوه معماری ایرانی است.
در بالای هر طاق‌نما سه ردیف مقرنس و کاشی‌های فیروزه‌ای در نمای خارجی به زیبایی آن افزوده است. در این بنا نیز مانند اکثر گنبد های ایران کتیبه‌ای گچبری در داخل بنا وجود دارد که اطلاعاتی درباره این مقبره ارائه می‌دهد. گنبد کبود دارای دو طبقه، دو سردابه و یک اتاق اصلی است. به طوری که میت در سرداب پایین دفن شده و سرداب بالایی شامل اتاقی با تزئینات کاشی و گچبری است.
گنبد سرخ مراغه، از معروف ترین گنبد های ایران در دوره سلجوقی
گنبد سرخ مراغه، از معروف ترین گنبد های ایران در دوره سلجوقیگنبد سرخ یکی از ارزشمندترین بناهای دوره سلجوقی و نامدارترین آثار مراغه و گنبد های ایران به شمار می‌رود که نمایانگر شیوه معماری آن دوره است. این بنا با تلفیق آجر و کاشی گنبد لعابدار به عنوان آغازگر شیوه آذری در معماری اسلامی ایران شناخته می‌شود. گنبد سرخ که قدیمی‌ترین مزار از پنج مزار بزرگ مراغه است که در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شماره ۱۳۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده و در آذربایجان بیشتر به گنبد قرمز معروف است.
سال ساخت این بنا به ۵۲۶ هجری شمسی برمی‌گردد و دستور ساخت آن توسط عبدالعزیز بی محمود بین سعدیدیم، رئیس آذربایجان، صادر شده است. ساخت گنبد نیر زیر نظر معمار بنی‌بکر محمد بن بندان بن محسن انجام شد و شباهت‌هایی به گنبد علویان در همدان دارد.
گنبد سرخ نقطه عطفی در انتقال از معماری رازی به معماری آذری به حساب می‌آید. این بنا دارای ساختاری مربعی شکل است که از سردابه و اتاق اصلی تشکیل شده و زیر اتاق سکو سنگی قرار دارد. برای ورود به بخش داخلی باید از هفت ردیف پله بالا بروید که پنج پله در جلوی سکو واقع شده و دو پله آخر جزو آستانه درگاه هستند. طاق‌نماهای ورودی با آجرهای تراشیده و کتیبه‌های کوفی و کاشی‌های فیروزه‌ای تزیین شده‌اند.
سخن پایانی
سخن پایانیگنبد های ایران نمادهای بی‌نظیر هنر و معماری این سرزمین هستند که هر یک داستانی از تاریخ، فرهنگ و هویت ملی ما را روایت می‌کنند. این بناها با زیبایی‌های خیره‌کننده و طراحی‌های منحصر به فرد نه تنها جاذبه‌های گردشگری ارزشمندی به حساب می‌آیند، بلکه گنجینه‌هایی از دانش و مهارت‌های هنرمندان گذشته ما هستند. گنبدها با نمای خیره‌کننده و تاریخ غنی خود، ما را به یاد میراث فرهنگی‌امان می‌اندازند و الهام‌بخش نسل‌های آینده هستند و برای حفظ و ادامه این هنر ارزشمند خواهند بود.
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه