انواع گنبد در ایران با طراحی‌های زیبا و متنوع خود نه تنها جلوه‌ای شگفت‌انگیز به فضای معماری می‌بخشند، بلکه به لحاظ کاربردی نیز از اهمیت بالایی برخوردار هستند. گنبدها به عنوان یکی از نمادهای بارز معماری ایرانی از دیرباز تا به امروز در ساخت بناهای مذهبی، تاریخی و فرهنگی نقش مهمی ایفا کرده‌اند. انواع گنبدها با ویژگی‌های خاص خود از جمله گنبد نار، گنبد رک، گنبد خرپشته و گنبد اورچین هر یک داستانی از تاریخ و فرهنگ غنی ایران را روایت می‌کنند. در این مقاله به بررسی انواع مختلف گنبدها و ویژگی‌های منحصر به فرد آن‌ها خواهیم پرداخت تا بیشتر با هنر و مهارت‌های بی‌نظیر معماران ایرانی آشنا شویم.
گنبد چیست؟
گنبد چیست؟گنبد یک شاهکار بی‌نظیر معماری است که در واقع یک پوشش ساده به شکل نیم‌کره محسوب می‌شود و معمولاً برای فضاهایی با پلان‌های مربعی یا دایره‌ای بکار می‌رود. جالب است بدانید که انواع گنبد از داخل کاملاً توخالی هستند و معمولا یک، دو یا سه پوسته دارند.
مصالح تشکیل‌دهنده گنبد در معماری
مصالح تشکیل‌دهنده گنبد در معماریانواع گنبد در گذشته که هنوز هم در کشور ما پابرجا هستند، معمولاً با توجه به اقلیم و منطقه‌ای که در آن قرار دارند از نظر مصالح، تفاوت‌های جزئی دارند. به‌طور کلی در دوران گذشته استفاده از خشت، گل، آجر، سنگ و چوب در ساخت بناها از جمله گنبدها بسیار رایج بوده است.
در بحث تزئینات گنبد مصالحی که در ساخت انواع گنبد بکار می‌رفته، جلوه خاصی به آن می‌بخشیده است. همچنین در بسیاری از بناها، استفاده از کاشی‌های رنگی مانند کاشی گنبد در بخش بیرونی گنبد و آینه‌کاری و گچ‌بری در بخش داخلی بسیار دیده می‌شود.
در معماری معاصر استفاده از مصالح قدیمی چندان رایج نیست و به‌کارگیری آن‌ها نیز کمی دشوار شده است. امروزه مصالحی مانند فلز، شیشه، بتن و حتی مواد پیشرفته‌تر به این عرصه وارد شده‌اند. اما این بدان معنا نیست که دیگر سبک‌های قدیمی و مصالح خشت و گلی را نمی‌بینیم؛ بلکه مصالح مدرن به ما کمک می‌کنند تا شرایط را برای ساخت آسان‌تر و بهتر کنیم.
تاریخچه پیدایش گنبد
تاریخچه پیدایش گنبدوقتی از انواع گنبد صحبت می‌کنیم، معمولاً ذهن‌ها به سمت بناهای مذهبی به‌خصوص مساجد می‌رود و تصور می‌کنیم که گنبدها با ظهور اسلام به وجود آمده‌اند. اما واقعیت این است که قدمت این شاهکار جذاب در معماری به قبل از اسلام برمی‌گردد.
بازه هور که از زمان پارتیان (۲۴۹ پیش از میلاد تا ۲۲۶ میلادی) به‌جای مانده، گواهی بر این ادعا است. این بنا که قدیمی‌ترین گنبد جهان به شمار می‌رود، در نزدیکی مشهد واقع شده و به‌صورت چهارطاقی طراحی شده است. طبق شواهد موجود این بنا برای فعالیت‌های نجومی یا به‌عنوان آتشکده‌ای مشابه دیگر بناهای هم‌عصر خود استفاده می‌شده است.
روش ساخت گنبدهای ایران
روش ساخت گنبدهای ایرانمعماران ایرانی در دوره‌های اشکانیان و ساسانیان به همراه دوره‌های بعدی در ساخت انواع گنبد از محاسبات ریاضی و هندسی دقیق بهره می‌بردند. گنبدسازی در ایران همواره ویژگی‌های خاص اجرایی و فرهنگی داشته و تحت تأثیر سنت‌های گذشته و شرایط جغرافیایی منطقه شکل گرفته است.
فرآیند ساخت انواع گنبد ها از فیلپوش‌ها در بالای دیوارها آغاز می‌شود. این عنصر ساختمانی با استفاده از باریکه، تَویزه، قوس و طرح‌های تزیینی شکل می‌گیرد. گنبد خاکی (خاگی) در مسجد جامع اصفهان به عنوان یکی از ارزشمندترین نمونه‌های تکامل گنبد های ایران شناخته می‌شود. در ادامه پیشرفت گنبدسازی را در گنبدهای مقرنس ایلخانی و تیموری نیز مشاهده می‌کنیم. برای آشنایی بیشتر با عناصر اصلی گنبدهای ایرانی در زیر به توضیح مختصری از آن‌ها می‌پردازیم:
- تَویزه: باریکه‌ای که بین تاق‌های زیر گنبد قرار می‌گیرد تا وزن تاق را تحمل کند.
- خیز: نسبت ارتفاع تاق به دهانه را خیز می‌نامند.
- ساقه‌ی گنبد: پایه‌ی استوانه‌ای و گرد زیر گنبد است.
- قوس: سازه‌ای منحنی که وظیفه‌ی پوشاندن تاق‌ها را بر عهده دارد.
- فیلپوش: پوششی برای گوشه‌سازی زیر گنبد که به شکل نصف قیف طراحی می‌شود.
- جرز: دیوار باربر که به آن جرز گفته می‌شود.
- پایه‌ی گنبد: پایه‌ای چند وجهی یا هشت‌گوش که زیر انواع گنبد قرار دارد.
- گوشواره: عنصری بین ساق و خود گنبد که برای تبدیل مربع به هشت‌ضلعی طراحی می‌شود.
- خشخاشی: بخش‌های آجری که در فضای میان دو پوسته‌ی گنبد ساخته می‌شوند.
- گَریو گنبد: استوانه‌ی بلند زیر گنبد که به آن “گَریو” می‌گویند.
اوج مهارت معماران در ساخت گنبدهای دوپوش که شامل یک گنبد کوتاه داخلی و یک گنبد پیازی شکل است، نمایان می‌شود. بنای «گور امیر» در سمرقند و مساجد صفوی اصفهان، نمونه‌های بارز این نوع گنبدها هستند.
انواع گنبد از لحاظ شکل
در این بخش به بررسی انواع گنبد از نظر قوس و معماری می‌پردازیم.
گنبد نار
گنبد نارگنبد نار یکی از رایج‌ترین انواع گنبد سازی در ایران است. این نوع گنبد به شکل کروی طراحی می‌شود و پوشش اصلی سقف بسیاری از مساجد مهم ایران از جمله گنبد مسجد جمعه، گنبد مسجد امام و مسجد الله وردیخان در اصفهان، مسجد جامع یزد و گنبد مسجد کاشان و مدرسه آقابزرگ در کاشان را تشکیل می‌دهد. گنبدهای این مساجد به صورت دو پوسته اجرا می‌شوند؛ به این معنا که دو گنبد بر روی هم قرار دارند. پوسته زیرین معمولاً باربر است و پوسته بالایی برای نماسازی و مقابله با عوامل جوی بکار می‌رود.
گنبدهای بزرگ و بلند نشان‌دهنده اهمیت ساختمان هستند و باید از نقاط مختلف شهر قابل مشاهده باشند. به همین دلیل گنبد فوقانی به ارتفاع بیشتری ساخته می‌شود؛ در حالی که پوسته زیرین در ارتفاع کمتری قرار می‌گیرد تا مقیاس تالار زیر آن ناهمگون نشود.
از دیگر دلایل طراحی دو پوسته، کاهش ضخامت گنبد زیرین به سمت نوک آن است تا وزن گنبد کمتر شود. این طراحی باعث می‌شود که گنبد به صورت پله‌ای شکل بگیرد و برای پوشاندن ناهمواری‌ها، گنبد دوم بر روی آن قرار می‌گیرد. همچنین گنبد دو پوسته در کاهش تبادل حرارتی بین داخل و خارج بنا عملکرد بهتری دارد، زیرا هوای راکد بین دو پوسته مانند عایق عمل می‌کند. اما باید توجه داشت که تهویه هوای بین دو پوسته ضروری است تا از بروز مشکلات رطوبتی جلوگیری شود.
گنبد رک
گنبد رکگنبد رک به صورت هرمی یا مخروطی طراحی می‌شود و غالباً بر روی یک پایه استوانه‌ای یا منشوری قرار می‌گیرد. گنبد قابوس در استان گلستان است که آرامگاه شمس المعالی قابوس بن وشمگیر آل زیار است یکی از بهترین نمونه‌های معماری قرن چهارم هجری قمری بوده که گنبد آن به این شکل رک طراحی شده است. این نوع گنبد به ویژه در مقابر سلاطین و امرای دوره سلجوقی بسیار مورد استفاده قرار گرفته است.
گنبد رک به ویژه در کنار دریای خزر بسیار رایج است، زیرا از نظر اقلیمی بهتر از گنبد نار عمل می‌کند و نزولات جوی را سریع‌تر از ساختمان دور می‌کند. همچنین شباهت زیادی به بام‌های شیب‌دار منطقه دارد. در ساخت و طراحی انواع گنبد رک غالبا از خرپای چوبی و پوشش کاشی، سفال یا تخته‌لت استفاده می‌شود. در صورت آجری بودن مصالح گنبد رک به صورت دو پوسته اجرا خواهد شد تا مقیاس زیر گنبد از لحاظ سازه‌ای استحکام بیشتری داشته باشد.
گنبد خرپشته
گنبد خرپشتهگنبد خرپشته نیز مانند گنبد رک به صورت هرمی است، اما سطوح جانبی هرم در این نوع گنبد با هم برابر نیستند. یکی از انواع گنبد خرپشته می‌توان به گنبد مشهد میر بزرگ در آمل اشاره کرد که مربوط به دوره شاه عباس اول صفوی است.
گنبد اورچین
گنبد اورچینگنبد اورچین شبیه به گنبد رک است، اما طراحی پلکانی دارد. این نوع گنبد به نام‌های گنبد پلکانی یا مضرس نیز شناخته می‌شود و در انگلیسی به آن «Pineapple Dome» یا گنبد آناناس نیز می‌گویند. این نوع گنبد را در هیچ کجای دنیا به جز ایران و عراق نمی‌توان یافت و در ایران نیز محدود به شمال غرب کشور است.
از معروف‌ترین انواع گنبد اورچین می‌توان به مقبره دانیال نبی در شوش، مقبره حضرت سربند، بقعه یعقوب لیث در دزفول، امامزاده عبدالله در شوشتر، امامزاده جعفر در بروجرد، امامزاده میر محمد در جزیره خارک، بقعه صلاح الدین محمد در آبدانان از استان ایلام و گنبد سلطان زبیده و مزار شیخ عمر سهروردی در بغداد اشاره کرد.
گنبد کُمبیزه
گنبد کُمبیزهگنبد کُمبیزه به گنبدی اطلاق می‌شود که قاعده آن به جای دایره به شکل بیضی طراحی شده است. از نمونه‌های زیبای این نوع گنبد می‌توان به «مسجد حاج رجبعلی» در تهران و «امامزاده زید» در ورامین اشاره کرد.
سخن پایانی
گنبدهای ایرانی یکی از زیباترین نمادهای هنر معماری در تاریخ این سرزمین هستند. این آثار باستانی ریشه در دوران پیش از تاریخ ایران دارند و هنوز هم به عنوان یکی از عناصر کلیدی معماری شناخته می‌شوند. انواع گنبد در ایران به همراه دیگر عناصر معماری مانند ایوان‌ها و مناره‌ها، مقابر و مدارس ایرانی جلوه‌ای خاص و منحصر به فرد می‌بخشند.
منبع : کاشی ویکی پدیا
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
بدون دیدگاه