رسمی بندی در معماری مسجد (رسمی بندی چیست)

رسمی بندی یکی از انواع روش های کاربندی در معماری سنتی ایران است که با هدف تزیین و پوشش بناها جهت تقسیم سطح سر درب، زیرگنبد ، ایوان ها و… به اشکالی مانند شمسه ، ترنج  پاباریک و هفتی تبدیل می شوند و در مراحل بعدی با تزییناتی همچون کاشی هفت رنگ، کاشی معرق و یا آجر و… پوشیده می شود.

در تعریف خود واژه  رسمی  می توان گفت: رسمی شبکه ای مرکز گر است که از تقاطع منظم قوس های هم اندازه ای که به دور مرکزی دایره ای دوران می کنند ، پدید می آید. این قوس ها بر روی پایه های متقابل قرار می گیرند و به طریقی دهانه سقف را جمع می کنند. بر روی رئوس آنها عرقچین ساده ای قرار می گیرد که به خاطر شکل خورشید مانندش آن را« شمسه » می خوانند و در معماری مسجد اسلامی جایگاهی را به خود اختصاص داده است.برای مشاهده نمونه کارهای طراحی و اجرای رسمی بندی کلیک کنید.

کاربرد رسمی بندی

رسمی در موارد مختلف به کار آمده است :

گاه زیر پوسته مدور یک گنبد بانیم طاق را می پوشاند.

زمانی در منطقه انتقال پایه به طاق ظاهر می شود و این تبدیل را به راحتی و زیبایی میسر می سازد .

و در مواقعی نیز ، هر دو قسمت یعنی منطقه انتقال و سقف را در بر می گیرد . در پاره ای موارد این عمل آخر نه فقط با یک رسمی که با استفاده از چند رسمی کنار هم نشسته با بر هم سوار شده انجام می پذیرد.

انواع رسمی بندی

رسمی، انواع و اقسام دارد، انواع آن معمولا به تعداد رئوس شمسه وسط، که در واقع معلوم کننده تعداد قوس های تشکیل دهنده آن است، شناخته می شوند. در عین حال رسمی ها به دو دسته اصلی « قالب شاغولی»و« قالب سرسفته » نیز تقسیم می شوند. رسمی معمولا غیر باربر است و به صورت پوست های ثانویه که با سقف اصلی فاصله دارد اجرا می گردد؛ ليكن در مواردی به صورت باربر هم دیده می شود .

رسمی، شبكه هندسی منظم و روش ترسیم خاصی دارد. و درست به همین علت، یعنی داشتن هندسه مقید، یا به تعبیراستادکاران “حکمی” بودنش , انعطاف زیادی ندارد و در هر زمینه ای قابل اجرا نیست، طرح شبكه هندسی رسمي مبتنی بر تقسیم دایره است به کمانهای مقاطع و متساوی بین نقاط تقسيم.

اگر برای مثال دایره ای را به دوازده قسمت مساوی تقسیم کنیم و بعد نقاط تقسیم یک یا دو یا سه یا چهار در میان به یکدیگر متصل کنیم چهار رسمي ازنوع دوازده خواهیم داشت. با مقایسه این چهار شبکه متوجه می شویم به میزانی که طول وترها افزایش میباید شمسه مرکزی کوچک تر می شود و تعداد اجزا بیشتر و اندازه آنها کوچکتر می گردد.

البته نباید فراموش کنیم که شبکه حاصل  تصوير افقی رسمی بر روی زمین است و در واقع هر خط مستقیم آن به صورت یک قوسی اجرا می شود و شبکه ای سه بعدی را پدید می آورد. کار طراحی رسمی در معماری ایرانی اسلامی به این مقدار خاتمه نمی یابد. بلکه باتوجه به آنچه پیش از این آمد انطباق شبكة هندسی رسمی با زمینه کارمسئله اصلی رسمی بندی است.

یافتن رسمی موافق برای یک زمینه معین امر غامضی می گردد و تنها در سایه تجربه و ممارست زیاد یک استادکار امکان پذیر می شود و در پاره ای اوقات نیز برای تطبیق یک رسمی با یک زمینه ناموافق، نسبت اضلاع زمینه را تا آنجا که ممکن باشد به نسبت خاص اضلاع زمینه رسمی مزبور نزدیک می کنند یا در خود شبكه رسمی و امتداد وترهای آن شکست هایی ایجاد می کنند .

تذکر این نکته نیز در این جا لازم است که انطباق زمینه با شبکه رسمی تنها در نقاطی که پایه های رسمی واقع می شوند اتفاق می افتد و جای این پایه ها روی زمینه باید همواره ثابت باقی بماند ، لكن بقية قسمتهای زمینه ، فارغ از شبکه ای که سقف می سازد  می تواند تغییر شکل بدهد . البته این تغییر شکل نمی تواند به هر صورتی اتفاق بیفتد و هر شکل نامنظمی که چهار یا هشت نقطه پایه رسمی را تأمین کند پذیرفته نیست . معماران سنتی با توجه به این نکته گاهی زمینه ها را تغییر داده و رسمی را در زمینه های« بهشت و نیم هشت »،  «چلیپایی » و جز آن بسته اند.

رسمی بندی در پوشش

در این شیوه خطوط هندسی رسمی معمولا بدون استفاده  از باریکه تاق آجری و با تکنیک های دیگری ایجاد می شوند.. یکی از این تکنیک ها ساخت خطوط رسمی به صورت سردست و با گچبری می شود نمونه ای از این شیوه در حوض خانه ، خانه عامری های کاشان مشهود است.  روشن است  که در این نوع رسمی ،خطوط نمایان  بدل باریکه تاق بوده است و نقش سازه ای ندارند. اما این شیوه با وجود فقدان نقش سازه ای آن امری صرفا تزیینی و غیر ضروری نیست و با نمایش نمادین مسیرهای انتقال نیرو نقش معنایی ایفا می کند.

رسمی بندی در نما

شیوه ساخت این نوع رسمی بندی برخلاف حالت کاربندی در نما غالبا بدون استفاده از باریکه تاق آجری و با تکنیک های دیگری همچون گچبری یا کاشی سنتی ایجاد شده و به سقف فوقانی تکیه می دهند. این شیوه در فضاهای از یک سو باز کاربرد دارند که بیشترین استفاده از آن در سردر ، محراب ، ایوان ، غرفه و تاقچه می باشد ورودی خانه عامری ها از نمونه این رسمی بندی در طراحی نما می باشد.

نتیجه گیری

شاید ندانید که کاربندی متعلق به کدام هنر است ؟ شروع آن در قرن چهارم هجری و در شیوه خراسانی معماری ایرانی است. و در نهایت میتوان گفت رسمی بندی، برخلاف مقرنس، همیشه ایستا و پایدار و جزئی از ساختمان به نظر می رسد؛ هرچند که اغلب پوستهای کاذب و آویزان است. به خاطر همین ایستایی بصری رسمی بندی به فضا سبکی و راحتی می بخشد و آن را قابل اعتماد مینماید. اجزا رسمی بندی، شکل هایی ساده تر و یکنواخت تر از مقرنس دارند و متحرک و پران جلوه می کنند.

منابع:

https://www.eavartravel.com/en/blog/2019/1/23/130462/elements-of-persian-architecture/