vestibuleتعریف و کارکرد هشتی در معماری خانه های قدیمی ایرانی
هشتی خانه های قدیمی ایران یک عنصر جدا کننده محسوب می شود. معماران خانه های قدیمی ایران از هشتی (vestibule) برای تعریف حریم زندگی استفاده می کردند. بخشی در خانه های قدیمی که بین کوچه و در ورودی می ساختند. فضای ورودی برای تأمین ارتباط بین فضای درونی با فضای بیرونی یک بنا یا مجموعه است، زیرا ورود و خروج به هر بنای محصور و بسته تنها از طریق فضای ورودی امکان پذیر است.
بنابراین فضای ورودی از لحاظ ماهیت کار کردی یک فضای ارتباطی به شمار می آید. علاوه بر این، فضای ورودی یک فضای رابط و اتصال دهنده نیز هست، زیرا در بسیاری از بناها به خصوص خانه های قدیمی ایرانی درون گرایی واقع در بافت های پیوسته از لحاظ کالبدی، کارکردی و بصری غالبا تنها از طریق فضای ورودی یا معبر یا سایر فضاهای عمومی، پیوند و ترکیبی فعال می یافته اند.
در معماری سنتی خانه های قدیمی ایرانی ابتدای ورودی خانه فضایی چند ضلعی با تزئینات بسیار متنوع که با کاربندی های زیبا همراه است، قرار دارد که این فضا هشتی نام دارد. دکتر معماریان این فضا را اینگونه تعریف می کند: ” فضایی میانجی درون و بیرون یک ساختمان است، چرا که درون خانه دارای حریم شمرده می شد و هرگز از بیرون به یک باره نمی شد به اندرون پا گذاشت ”
تعریف و کارکرد هشتی در معماری خانه های قدیمی ایرانی
به گفته دکتر پیرنیا : این فضا تنها مکانی است که با بیرون ارتباط دارد. ایجاد مکث می کند برای انتظار، و تقسیم فضا را بر عهده دارد. این فضا با توجه به شکل هندسی به هشت گوش، هشت و نیم هشت، کشکولی و نگینی تقسیم می شود. از عناصر جذاب درون هشتی می توان به سکو، چراغدان و راه پله برای رفتن به اتاق بالای هشتی اشاره کرد.
در اکثر موارد این فضا، هشت ضلعی است اما به معنی عدد هشت نیست. زیرا هشتی هایی به شکل دایره و مربع و دیگر شکل ها وجود دارد که معنی اصلی آن فضایی بیرون زده نسبت به فضای داخل است. تنها این فضاست که با بیرون ارتباط دارد و در اصل وظیفه ی آن ایجاد مکث، تقسیم فضایی و مکانی جهت انتظار و آماده شدن افراد خانه برای پذیرا شدن مهمان است و همواره فضای ورودی مکان مناسبی برای بدرقه و استقبال از میهمانان و تازه واردان است.
ورودی هشتی شکل برای انشعاب قسمت های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می شد. در خانه های بزرگ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به این فضا راه داشتند و اغلب برای جدا سازی آقایان و خانم ها در قسمتی ساخته می شد.
در خانه های ورودی ها ویژگی های خاص داشتند، از گذر عمومی ایتدا وارد ورودی هشتی شکل می شدند، از آن عبور می کردند و از راهرویی که حتی چند پیچ داشت عبور کرده ، عمدتا از گوشه جنوبی خانه وارد میانسرا می شدند.
الگوی ارتباطی هشتی خانه های قدیمی با سایر فضاها
در درون ورودی یک یا چند راه وجود دارد. یک راه به بالا خانه می رود و از طریق راه پله و راهروها به اتاق های گوشوار و مهتایی می رسد. علاوه بر هشتی داخلی در فضای ورودی خانه ها، در برخی موارد دو یا چند خانه دارای یک ورودی هشتی شکل مشترک بیرونی بوده اند که فضای دسترسی را از فضای جدا و متمایز می کرده است. این فضا از لحاظ کاربردی تقریبا همانند یک پیش خان بود، بعضی از این گونه هشتی های بیرونی در کنار معبر دارای یک در ورودی بودند که هنگام شب بسته می شد.
پوشش ورودی هشتی شکل
پوشش گنبدی هشتی خانه قدیمی ایرانی گاه به زیبایی با کاربندی آجری و یا گچی تزئین می شده پوشش های ورودی بسیار متنوع و معمولا یا کاریندی های بسیار زیبایی پوشیده شده است. این عنصر در بیشتر خانه ها دارای ارتفاع کم و متناسب با فضا است اما هشتی بناهای بزرگ و عظیم، مرتفع و مزین به کاشی سنتی، کاربندی و یا سایر تزئینات هستند. بعد از ورود به ساختمان به علت شدید بودن نور در بیرون می بایست نور شکسته شود، تا داخل ساختمان حالت نامطلوبی از نظر وارد شونده نداشته باشد.
یکی از عوامل مهم معماری ایرانی اسلامی در تقسیم و شکست شدت نو، ورودی هشتی شکل هستند که گرد و یا چند ضلعی ساخته در بسیاری از بناهای عمومی مانند مسجدها و مدرسه ها، در بخشی از دیوار که به ایوان مجاور آن متصل بود، روزنی به صورت مشبک یا ساده در بالای ورودی به شکل معمولا نورگیری وجود دارد که نور متمرکز ملایمی را در ساعات مختلف روز به داخل انتقال می دهد.
به کار بردن این شیوه برای تنظیم و متعادل کردن نور و حرارت از ویژگی های معماری سنتی، به ویژه در حاشیه کویر است، تا ضمن تامین تور برای ورودی هشتی شکل، منظره ای از داخل بنا نیز از آنجا دیده شود، این موضوع توجه بسیاری از سیاحان را بخود جلب می کرد مي شدند.
نقش اقلیمی ورودی هشتی شکل در اقلیم گرم و خشک
درب حیاط از کوچه و یا خیابان و یا بازار و یا گذرگاه به محلی به نام ” هشتی ” می رسد. سطح ورودی هم سطح با حیاط و یا با اختلاف ارتفاع چند پله به سطح حیاط خواهد بود، ارتباط این فضا با سطح معیر و کوچه و یا خیابان نیز با اختلاف سطح چند پله طوری تعبیه می شود که در نتیجه سطح حیاط از کوچه و یا خیابان پایین تر واقع شود.
مسلما این ورودی مانع كوران بادهای شدید و گردبادهایی است که از نفوذ و حرکت مستقیم باد از کوچه به درون حیاط می شود ، ضمنا اختلاف سطح بین حیاط و بنا و کوچه یا خیابان بدان سبب است که حافظی باشد در مقابل کوران های شدید و بادهای گرم و پیشگیری نفوذ آن به ساختمان ، قابل توجه می باشد.
ورودی هشتی شکل به دو صورت بیرونی از ساختمان و در داخل حیاط قابل اجرا می باشد. این عنصر علاوه بر کارکردهای فضایی خویش ، عنصری اقلیمی نیز محسوب می شود چرا که واسطه ای برای ورود از فضای باز به بسته است و بدین سبب معمار هنرمند ایرانی در طراحی این فضا همانند سایر فضاها بسته به نوع اقليم منطقه فرم و شکل پاسخگوی آن اقلیم را بکار برده است.
نتیجه گیری
بر اساس بررسی های صورت گرفته گونه های مختلف هشتی در خانه های قدیمی ایرانی و معماری شهرهای مختلف می توان ادعا کرد که این عنصر معماری از مفاهیم عمیق در درون خود بهره مند است و بسته به معماری و شرایط کار کردی – محیطی آن در ابعاد و شکل های مختلف مطرح می گردد، ورودی هشتی شکل در زمینه های مختلفی رسالت خود را به انجام می رسانند و می توان آن ها را در زمینه های کلی رفتاری، کالبدی و اجتماعی دسته بندی نمود.
مشخص است که این فضاها اندازه مشخصی داشته اند، که غالبا می توان آنها را در یک مربع محصور کرد. نکته دیگر تضاد نوری است که هشتی با فضای بیرون ساختمان و فضای حیاط دارد، که این تضاد گاهی در متریال استفاده شده نیز خود را نشان می دهد. استفاده از کاشی های لعاب دار متفاوت با نمای ساختمان و فضای حیاط . همین تضادها نوعی حس آرامش، دلربائی و جذابیت را در عین محرمیت به این فضا می بخشد.
منابع :
سبک‌شناسی معماری ایرانی
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه