سبک خراسانی در معماری
زیباترین نمونه های هنر و معماری پس از اسلام برای اولین بار در منطقه خراسان شکل گرفته است که از همین رو به سبک خراسانی در معماری ایران نیز شهرت دارد.
معماري قديم ايران که عمده مضامين آن کاخ ها بودند، در حدود يکصد سال متوقف شد و سپس ساخت بناهاي متعالي در کالبد جديدي که مساجد بودند به سبک خراسانی در معماری ایران دوباره آغاز گشت.
ويژگي هاي اين معماري، ترکيبي از سنت هاي ايران زمين و رهنمودهاي وارداتي دين جديد بود.این سبک که در ميان کارشناسان به سبک خراساني در معماری اسلامی معروف گشته، داراي شاخصه هاي بارزي است که در مساجدي چون تاريخانه دامغان و مسجد جامع فهرج به زيبايي هويدا هستند
تاریخچه سبک خراسانی در معماری
سبک خراسانی در معماری ایران در قرن اول هجری و از ابتدای پذیرش دین مبین اسلام از سوی ایرانیان شروع شد و تا زمان آل بویه و دیلمیان ( قرن چهارم هجری ) ادامه داشت . گروهی آن را ادامه شیوه پارتی دانسته و در مورد مساجد به نام سبک شپستانی می شناسند.
ویژگی های معماری سبک خراسانی را توضیح دهید
- سادگی تا مرز امکان
- استفاده از مصالح بوم آورد ( ساختمانهای که در این شیوه بکار رفته « بوم آورد یا ایدری » بوده است (یعنی آنرا از خود محل ساخت آورند )
- پرهیز از بیهودگی
- مردم واری فوق العاده
مهمترین بناهای به جا مانده از سبک خراسانی در معماری
مسجد فهرج قدیمی ترین مسجد سبک خراسانی در معماری ایران
یکی از اصیل ترین ساختمانهای سبک خراسانی در معماری اسلامی است.این مسجد در ۲ کیلومتری یزد در قریه ای به نام فهرج سر راه قدیمی یزد به کرمان است و تک منار کلی آن از فاصله دور دیده می شود.
بنای مسجد مربوط به قرن اول هجری و مانند مساجد صدر اسلام دارای طرحی بسیار ساده و بی پیرایه است و احتمالا جزو نخستین مساجدی است که تا کنون در ایران شناخته شده ، سبک و شیوه معماری آن را بین شیوه پارتی و خراسانی می دانند.
بنا تماما از خشت خام ساخته شده و پوشش دیوارها از کاهگل است . نقشه مسجد بسیار ساده است و شبستانی سه دهانه دارد . دهانه میانی که بزرگتر از دو دهانه چپ و راست است قوس ناری دارد و طاق ها نیز تاوی و طاق آهنگ است در قسمت شمالی مسجد مناره ای از خشت و جدا از بنا ساخته شده که به مسجد راه دارد قسمت هائی از مسجد که در حال ویرانی بوده مرمت شده است ، یکی از ویژگیهای جالب این مسجد ، نقش درهای ساسانی است که با گچ ، بر روی دیوار شرقی ، نگاشته شده ، بطور کلی معماری این مسجد بجز نقشه آن چیز تازه ایست معماری ساسانی است
تاریخانه دامغان
این مسجد یکی از مساجد اولیه اسلامی ( قرن دوم هجری ) است که به سبک خراسانی در معماری اسلامی بنا شده است . نقشه ساختمان بر پایه همان شبستان ستوندار است که بعدها در آن تغییراتی داده اند.
بخشی از این مسجد چندین بار ، دوباره سازی شد ، یک صحن بزرگ تقریبا چهار گوش دارد که در اطراف آن رواقهایی با طاق ضربی روی پایه های مدور قرار دارد . نقشه کلی مسجد ساده و مردم وار است و شبیه یک حیاط اندرونی است.
طرح کلی ساختمان و مصالح آن و نوع آجر چینی و ابعاد آجرهای قرمز رنگ و ستونها شبیه طرح بناهای ساسانی است . در رواقهای اطراف حیاط دهانه وسط ، نسبت به دهانه های دیگر ارتفاع بیشتری دارد . قوسهای آن ابتدا بدون تیزه و صاف بوده اند و قوسهای جناقی ( تیزه دار ) را بعدها زده اند.
مسجد جامع نایین
یکی از بناهای سبک خراسانی در معماری ایران است . قدیمی ترین قسمت مسجد مربوط به شبستان جنوبی است . تغییرات زیادی در دوره های بعد ، از جمله در زمان آل بویه در آن داده شده است.لذا مسجد ، ترکیبی از شیوه خراسانی و رازی دارد.
با کاوشهایی که اخیرا انجام شده ، ثابت کرده اند برده اند که طرح اصلی و ابتدایی مسجد جامع اصفهان ، شبستانی(بومسلمی یا شبستان ستوندار ) است . این مسجد بزرگ ، تاریخی کهن دارد و در دوره های مختلف ، تغییرات کلی در آن داده شده است.
تقریبا از تمامی پادشاهان سلسله های ایرانی بعد از اسلام در آن اثر و کتیبه ای دیده می شود . به ویژه در عهد سلجوقی ، تیموری و صفوی ، نظر به اینکه مسجد کنونی دارای شیوه ای رازی است ، لذا در مقاله سبک رازی به تفصیل از آن صحبت شده است.
مسجد جامع تبریز
این مسجد در اصل ، به سبک خراسانی در معماری اسلامی ساخته شده است. و بعدها ملحقاتی به آن اضافه شده است . طرح اولیه مسجد ، شبستانی در جنوب و ایوانی در مقابل شبستان است که یک ایوانی بوده است به این ایوانهای تکی « گیری » می گفتند و گروهی از کارشناسان عقیده دارند که قبل از آن این محل یک آتشکده بوده است.
نتیجه گیری
دانستیم که سبک خراسانی در معماری اسلامی اولین سبک معماری پس از ورود این آیین به ایران است.
چهار ویژگی:سادگی بسیار در طراحی ، پرهیز از بیهودگی ، مردم واری و بهره گیری از مصالح بومی را می توان برای این سبک برمی شمرد
همانطور که بررسی کردیم در مسجد تاریخانه که به اعتقاد گدار قدیمی ترین مسجد جامع به دستور خلفای عباسی در ایران است ، هر چهار ویژگی مورد نظر سبک خراسانی را در معماری توضیح میدهد و این مسجد را می توان کامل ترین نمونه این سبک برشمرد.
پس از آن نمونه دیگری که با فاصله چند دهه ای بعد از تاریخانه ساخته شده ، مسجد جامع فهرج است که تنها دو ویژگی از چهار ویژگی سبک خراسانی در معماری اسلامی را داراست ، پرهیز از بیهودگی که همان پلان کوچک و جمع و جور آن و دیگری استفاده از مصالح بومی است.
اما این مسجد دیگر مردم وار نبوده و ارتفاع و شکوه ابنیه ساسانی را به یاد می آورد ، همچنین این مسجد دیگر سادگی مسجد تاریخانه را ندارد و در ستون ها و نماهای مختلف دیوار شاهد تزئینات مختصری با گرایش به هنر پیش از اسلام هستیم.
این روند ادامه پیدا می کند تا اینکه در مسجد جامع نائین اوضاع متفاوت تر از گذشته می شود و شاید غیر از پلان شبستانی مسجد که بتوان جزو ویژگی سادگی آن در طراحی به حساب آورد ، هیچکدام از ویژگی های دیگر سبک خراسانی در معماری اسلامی در آن مشاهده نمی شوند.
تزئینات پرمایه در این مسجد که یادگار دوران آل بویه است به همراه وجود تزئینات پیچیده در ابنیه دوره سامانی و غزنوی و پلان های نامتعارف برای دوره اسلامی مانند مسجد جامع نیریز ، پلان آتشکدهای مقبره امیر اسماعیل سامانی و پلان ستاره ای شکل مناره مسعود غزنوی ، که هرسه از اولین حکومت ۔ های ایرانی اسلامی هستند ، نشان می دهد که سبک خراسانی در معماری ایران پس از به قدرت رسیدن دوباره ایرانیان در ایران پس از اسلام ، به دست فراموشی سپرده شد.
و سادگی آن دیگر برای نشان دادن قدرت حكمرانان محلی ایرانی مناسب نبوده است ، بنابراین در قرن سوم هجری جریان جایگزینی سبک جدیدی از معماری برای نیل به این هدف با رویکرد به معماری گذشته ایران زمین به راه افتاده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه