مدرسه پریزاد

مدرسه پریزاد از بناهای قرن نهم دوره تیموری است ، این بنا همزمان با اتمام مسجد گوهرشاد و در سال ۸۲۳ ه . ق ساخته شد، بانی مدرسه بانو پریزاد ندیمه گوهرشاد همسر شاهرخ تیموری بوده و آنچنان که از وقـف نامـه مدرسه پریزاد برمی آید از نوادگان خواجه ربیع ابن هیثم ( از عرفای سده اول هجری و مدفون در مشهد ) می باشد.

تاریخچه مدرسه پریزاد

همزمان با ساخت مسجد گوهرشاد مدرسه پریزاد نیز به دستور پریزاد بانو بنا گردید. از تاریخ دقیق ساخت بنا اطلاعاتی در دست نیست و کتیبه ای از دوره تیموری در بنا باقی نمانده است. کتیبه سردر ورودی تاریخ ۱۰۹۱ ق . را دارد و متن آن از مرمت مدرسه توسط نجف قلی خان بیگلربیگی قندهـار بـا اهتمام محمدباقربیگ و سعی میرزا شکرالله در زمان شاه سلیمان صفوی حکایت دارد این کتیبه که ۳ طرف بدنه سردر ورودی را دور زده، به قلـم ثلث به رنگ زرد بر زمینه لاجوردی نوشته شده است:

” مؤسس مدرسه پریزاد : بانی آن پریزاد، ندیمـه گوهرشاد آغا ، همسر شاهرخ ، بوده است”

پریزاد طبـق وقف نامه ای مفصل که نسخه اصلی آن در اداره اوقاف خراسان موجود است تولیت این مدرسه و موقوفات بسیار آن را که برای مستمری ماهانه طلاب و دیگر هزینه ها منظور داشـته بود، به همسرش تفویض کرد. آخرین باری که مدرسه پریزاد مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت در سال ۱۳۶۸ ه . ش بود که با رعایـت هـمـان ساختار قدیمی صورت گرفت هم اکنون از این بنا به عنوان مرکز پاسخگویی به سؤالات شرعی و اطلاع رسانی استفاده  شود.

ویژگی های بنا و ساختمان مدرسه پریزاد

• ورودی کنونی مدرسه پریزاد در ضلع غربی ، دهلیزی نسبتاً طولاني با طاق قوسی است.
• نمای بیرونی آن دارای یک نیم گنبد با مقرنس های گچی ، از مرمت های دوره صفوی است که تزیینات پیشین را پوشانده است.
• گنبدخانه ای در پشت ایوان شرقی واقع شده است که به گنبدخانه ای دیگر در گوشه جنوب شرقی راه می یابد.
• در وضع کنونی به سبب مرمت های گسترده و مکرر و نیز افزایش حدود یک متر بر ارتفاع بنای اصلی، فضای صحن تنگ، دلگیر و ناخوشایند به نظر می رسد.

موقعیت قرارگیری مدرسه پریزاد در مشهد

این بنای تاریخی مشهد اکنون در ضلع غربی بیوتات بالا سر حرم مطهر امام رضا روبروی مدرسه دو در ( دارالقرآن ) و جنب رواق بزرگ دارالولایه واقع شده است. در حالی که به هنگام تأسیس در حاشیه ی یکی از بازارهای اصلی و بزرگ مشهد به نام بازار زنجیر قرار داشت که از شمال به مدرسه بالاسر ، از جنوب به مسجد گوهرشاد ، از شرق به دارالولایه و از غرب به بازار زنجیر محدود بود.

معماری مدرسه پریزاد

مدرسه پریزاد نیز همانند دیگر مدارس دوره تیموری بنایی چهـار ایـوانی است.

• دو طبقـه بـه ابـعـاد ۱۰۸۱۵ ، که شامل ۲۲ حجره و چهار ایوان در چهار سمت حیاط است که در طرفین ایوان هـا ، اتـاق هـای و راه پله هـا قـراردارند.
• به علت مرمت های متعدد بنا آثار هنری و تاریخی اصیل دوره تیموری در آن برجا نمانده است اما در بازسازی های انجام شده شکل و طرح اصلی مدرسه پریزاد همچنان حفظ شده است.
• ایوان ها با گچبری ، کاشی ، کاشی معرق و آجرکاری تزیین شده اند که زیباترین و پرتزیین ترین آنها ایـوان شـرقی و نمـای خارجی ایوان ورودی ( غربی ) ست.
• گوشه های حیاط راه پله های طبقه دوم وجود دارند که به طور پخ شـده ای دارای طـاق و پیشانی هستند.
• تزیینات پیشانی ایوان ها و ورودی راه پله ها دارای تزیینات زیبای کاشیکاری و کاشـی مـعـرق هستند که مشابهی از آنها در مدرسه دوره مشاهده نمـی شـود.

ایوان های مدرسه پریزاد

ایوان های مدرسه از نظر پهنا تقریباً یکسان و از نظر عمق متفاوت هستند، ایوان شمالی نسبت به سه ایـوان دیگر عمق بیشتری دارد ، ایوان جنوبی از ایوان شمالی کم عمق تر است اما از نظر تزیینات با آن مشابه است، ایوان شرقی نسبتاً كـم عمق است اما از غنای تزییناتی بیشتری برخوردار است و تزیینات آن از بهترین نمونـه هـای تزیینات دوره تیموری در ایـن مدرسه پریزاد است.

ایوان غربی که ورودی اصلی مدرسه از طریق آن است از بقیه ی ایوان ها عمق کمتری دارد . در این مدرسه یک مدرس هم قرار دارد که به رواق دارالسیاده ارتباط داشته و محل تدریس اصلی مدرسه بوده که فضای گنبددار پشـت ایـوان شرقی ست، پوشش گنبدی و اصلی این فضا از بین رفته است اما در طی سال های گذشته مرمت و بازسازی شد و امروزه ایـن مکان کتابخانه ی نگهداری قرآن و کتب دینی است.

ایوان شرقی

ایوان شرقی مدرسه پریزاد در حقیقت ایوان مدرس بوده یعنی محل اصلی تـدریس و مدرسه ، کـه بـه رواق دارالسیاده نیز راه داشته است و فضایی گنبددار بوده که امروزه پوشش اصلی و گنبدی آن از بین رفته ، دیوارها و سقف داخـل به صورت مجلل و با شکوهی آینه کاری گردیده و ازاره های آن با سنگ مرمر پوشیده شده است.

این ایوان نسبتاً کم عمق است و از غنای تزییناتی بیشتری نسبت بـه دیگر ایوان ها برخوردار است نمای داخل ایوان تلفیقی ست از آجر و کاشی معرق ، در این قسمت دور پنجره ایوان کتیبه زیبایی با کاشی معرق نصب شده که در فضیلت علم و عالم به خط ثلث برزمینه ای لاجوردی نقش بسته است، و زیبایی و ظرافت این کتیبه توجه هر بیننده ای را جلب می کند این کتیبـه بازسازی و مرمت است.

در آن کتیبه احادیثی از پیامبر و حضرت علی نگاشـته شده است.از نکات مهم این ایوان ، ارتباط معنایی کتیبـه اسـت با محل و مکانی که در آن نوشته شده است ( ورودی مدرس )

ایوان غربی

ایوان غربی ، ورودی اصلی مدرسه پریزاد است . که از بقیه ی ایوان ها عمق کمتری دارد . در حقیقت بیشترین تزیین را در ایوان های مدرسه دارد . پیشانی ایوان ساده است و با گچ پوشانده اند ، در لبـه جـلـویی طـاق نـواری پهـن سرتاسـر ایـوان را پوشانده است که در آن ترنج ستاره ای شکل با هشت پره به طـور نـواری تکرار شده است بعد از این ترنج ها نیم گنبدی ایوان شروع می شود که با مقرنس های نقاشی شده پرگردیده است.

ظرافت نقاشی های کار شـده روی مقرنس ها بسیار حائز اهمیت است، در نوک ایـن نـیم گنبد ، نیم ترنجی ظریف با نقوش اسلیمی به رنگ زرد را می بینیم که برزمینه ی نیم ترنج لاجوردی نقش بسته است.

در میانه ی ایوان پایین مقرنس ها ، پنجره ای چوبی قرار داردکه دقیقاً از روی کتیبه میانی ایوان شروع می گردد و نوک آن در میان مقرنس ها باقالب های مقرنسی همشکل شده است.در کمرگاه ایوان کتیبه ای وجـود دارد که به مرمت و تعمیرات مدرسه در دوران شاه سلیمان صفوی اشاره می کند و به خط ثلث و با رنگ زرد برزمینه ی کاشی معـرق لاجـوردی نوشته شده است.

نمای رو به صحن ایوان غربی

بدنه و دیوار ایوان از بالا تا پایین، با تلفیق آجر و کاشی با رنگ های لاجوردی و فیروزه ای تزیین شده است ، طرح های توری شکل با نقوش هندسی این ایوان قابل مقایسه با نمونه های مدرسه خرگرد است.

ایوان جنوبی

ایوان جنوبی مدرسه در حقیقت مسجد مدرسه بوده ، نمای داخلی ایوان به شکل زیبایی گچبری شده است که شبیه به تزئینات ایوان جنوب غربی مدرسه دو در می باشد ، قالب های لوزی شکل و مربع شکلی کـه نـام مبـارک « الله » و « محمد » در آنها به شیوه معقلی کار شده اند تمام بدنه ایوان را پوشانده است.

بجز لبه ورودی ایوان که با کاشیکاری و آجرکاری تزیین شده است ، در قسمت انتهایی ایوان ، کتیبه ای به خط ثلث با گچبری حک شده که حـاوی سوره شريفه “والفجر”می باشد همچنین در زیر طاق ، سوره مبارکه تین با خط ثلث گچبری شده است.

ایوان شمالی

این ایوان نیز هماننـد ایـوان جـنـوبی عقـب رفتگی دارد و تزیینات آن مشابه تزیینات ایوان جنوبی ا ست با این تفاوت که در ورودی ایوان جنوبی شاهد تلفیق آجر و کاشی هستیم اما در ایوان شمالی این ورودی و لبه داخلی عاری از تزینات می باشد و با گچ ساده پوشش یافته است.

حجره مدرسه پریزاد

آن گونه که از طرح زمینه ی حجره ها آشکار است، دارای ابعاد گوناگونند. بی نظمی ها در آنها تا حدودی تجدید بنای بعدی آنهاست. هرچند برخی گوناگونی های آنها با قائل بودن به وجود ساختمان های اولیه در پیرامون آن قابـل توجيـه است . حجره ها دارای ایوانچه های کوچک هستند که به کاشی های زیبایی اراسته شده اند و نمای پیشانی حجره ها با کاشی معرق تزیین شده و تزیینات این کاشی کاری اغلب نقوش اسلیمی ، و گیاهی و هندسی ست که با رنگ های سفید ، آبی فیروزه ای ، لاجوردی ، زرد و قهوه ای کار شده اند.

تزیینات مدرسه پیرزاد

در ساخت این مدارس علاوه بر متناسب بودن فضای ساختمان با کاربری اصلی آن یعنی مدرسه به تزیینات آنها نیز اهمیت زیادی داده شده است. که این امر به عنوان بخش مهمی از معماری اسلامی دوره تیموری قلمداد می شود. مانند غلبه ی رنگ های آبی روشن و لاجوردی، کتیبه های ثلث و میل به عظمت گرایی در ساخت بنا که در زیر پوشش تزیینات پر کار از ابهت آن کاسته می شود.

مدرسه پریزاد بخوبی نمایانگر این تزیینات است از جمله:

• کاشیکاری های متنوع و گسترده
• نقاشی ها و رنگ بندی های موجود در ورودی مدرسه
• و مشاهده کتیبه هایی به خط ثلث سفید برزمینـه ی لاجوردی
• استفاده گسترده و وسیع از نقاشی های ظزیف با نقوش اسلیمی ، ختایی و هندسی در تزیین مدرسه پریزاد از موارد نادر و از ویژگی های هنر دوره تیموری است.
• تزیینات در این مدرسه عناصری مهم و برجسته هستند و تنها یک لایه ی پوششی به حساب نمی آیند بلکـه بـه گونه ای اجرا شده اند که تفکیک آن از اصل معماری بنا، امکان پذیر نیست، فرم ساخت بناها، طراحی و اجرای تزئینات، به گونه ایست که در مدرسه مذکور خط ثلث و خط بنایی یا معقلی بیشترین کاربرد و استفاده را داشته است.
• رنگ خط و زمینه کتیبه ها ، در این مدرسه شامل سفید ، آبی روشن و لاجوردی است موضوعات مذهبی و تاریخی بیشترین متن کتیبه ها را در این مدرسه به خود اختصاص داده اند.
• ایوان جنوبي کمي عقب نشسته است و محرابی کوچک و خالی از تزیین در انتهای آن قرار دارد . ایـن ایـوان دارای تزييناتـي شـامل ترکیبی از آجر و کاشـی است که احتمالاً باقی مانده تزیینات بنای اصلی در دوره تیموری است ، اما طـاق خـام آستانه آن بـه یقین از مرمتهای بعدی است.
• ایوان شمالی نیز مانند ایوان جنوبی عقب نشستگی دارد ، امـا عـاری از تزیین است . عالی ترین نمونه تزیینات بنا که از دوره تیموری باقی مانده است ، در ایـوان شرقی دیده می شـود . بدنه و طاق ایوان با نقوش گل و برگ شیوه یافته درون طرح هـای شبدری در میان قاب بنـدی سراسر آجـری پوشیده شده است .
• ایـوان غربی از ایوان های دیگر بسیار کم عمق تر است ، دیوار انتهایی آن دارای تزیینات تلفیق آجر و کاشـی شـامل طرح هـای شیدری است که درون آنها با نقوش گل و برگ شیوه یافته ، پر شـده است با اینکه بخشی از آن از میان رفته ، اما آثار باقی مانده همانند تزیینات مدرسه غیاثیه خرگرد متعلق به دوره تیموری است.

نتیجه گیری

در نهایت می توان گفت مدرسه پریزاد، واقع در حرم مقدس رضوی از بناهایی است که با حفظ ساختار اصلی یک مدرسه ، نمایانگر ارزش های هنر معماری و تزیینات در عصر تیموری می باشند. در مدارس مذکور خط ثلث و خط بنایی یا معقلی بیشترین کاربرد و استفاده را داشته است.

منابع:

Madrasah-i Parizad