گنبد خشتی

گنبد خشتی یا به قولی (امامزاده محمد) در خیابان طبرسی، کوچه ی نوغان مشهد واقع شده است. نسبت امامزاده به قول مطلع الشمس با هیجده واسطه به امام سجاد (ع) می رسد.

تاریخچه گنبد خشتی

بنا برشواهد، معماری گنبد خشتی مربوط به دوره تیموری است و در دوران صفوی و قاجار این بنا بازسازی و تزیین و نقاشی های آن انجام پذیرفته است.

قدمت این بنای تاریخی مشهد حدود ۶۰۰ سال تخمین زده شده است.اگرچه بنیان اولیه این بنا مربوط به دوران تیموری است ، اما گنبد خشتی و بقعه آن در دوران شاه عباس از خشت ساده، بدون کاشی کاری و بدون گلدسته ساخته شده است.

اجزا و عناصر  گنبد خشتی

• سرداب
• چهار طاقی دارای چهار ایوان که بر روی سرداب واقع شده است
• گنبد ساقه دار بر فراز بنا

معماری گنبد خشتی

• بقعه گنبد خشتی از نظر معماری مشتمل بر دو بخش مهم پیوسته‌ است که شامل: فضای زیر گنبد به صورت چهار شاه نشین و هشت ورودی می باشد.

• به دلیل برخورداری از گنبدی خشتی، این مکان به نام گنبد خشتی معروف شده است. سبک ساختمان، به بناهای دوره تیموری شبیه بوده و ساقه گنبد چندی پیش به کاشی و سوره توحید مزین شد، اما پس از آن آجر پوش گردید.

• در ورودی ، بنا از قسمت جنوب وارد رواقی چهارگوش می شود و سپس به محوطه ی اصلی که دارای چهار شاه نشین است ، منتهی می گردد.

• گنبد این آرامگاه ؛ خشتی است و چون گنبدش از خشت پخته ( آجر ) و بطور ساده و بدون تزیین نمودار است در مقابل گنبد طلایی حرم حضرت رضا ( ع ) و گنبد سبز ، محل دفن شیخ محمد مومن استرآبادی به گنبد خشتی معروف گردیده است.
• ساقه ی گنبد مزین به نره کاشی و سوره ی مبارکه «توحید» بوده است و سبک ساختمان این بنا به بناهای دوره صفویه شبیه است.
• برای ورود به مقبره که از سطح زمین پایین تر است باید از دالانی مسقف و به ارتفاع چهار متر عبور نمود. طول دالان ۴.۷ متر بوده که به محوطه ضریح ختم می شود، که این محوطه ۹.۵ در ۷ متر با سقفی بلند و به ارتفاع ۱۲ متر وسعت دارد.
• طول ضریح ۲ متر، عرض ۱.۸ متر و ارتفاع آن ۲.۷ متر بوده و از آهن ساخته شده است.

• به طور کلی بقعه از دو قسمت : زیر گنبد و راهرو تشکیل شده است.

• راهرو شامل اطاقی است به ابعاد ۳/۵ در ۵ متر که به علت فرسودگی و ریزش بازسازی شده و به حیاطی و به وسعت ۱۰۰ متر مربع منتهی می شود و باز به وسیله ی راهرو دیگری به عرض ۳ متر و طول ۳/۵ متر به زیر گنبد می رسد.

• بقعه ی اصلی که در زیر گنبد واقع است به ضلع 6 متر و از داخل با پلان مربع طراحی شده است.

• در دوره قاجاری یک ایوانچه مربع گونه 7 متری به عنوان ورودی رواق اصلی در جهت قبله به بنای گنبد خشتی اضافه شده است که به بنای اصلی متصل شده است اکنون در ایوانچه ورودی این بنا که چند پله در آن تعبیه شده به عنوان کفش کن استفاده می گردد.
• اصل بقعه که در زیر گنبد قرار دارد بدون در نظر گرفتن راهرو متصل به ایوان تقریبا پلانی مربع شکل به ضلع ۹ متردارد که ارتفاع تقریبی آن به ۶ متر می رسد.

ویژگی های معماری گنبد در بنای گنبد خشتی

• ارتفاع گنبد 14,9 متر است. کل بنای گنبد خشتی از آجر و گچ ساخته شده و گنبدش از نوع دو پوسته می باشد.

• استفاده از مقرنس های گچی برای تزیینات داخلی گنبد به زیبایی این بنا افزوده است.

• گنبد دو لایه است که لایه ی خارجی آن به عمق ۳ متر به صورت استوانه ای بالا رفته و بر روی آن گنبد مخروطی شکلی به ارتفاع ۵ متر ایجاد گردیده است که جمعا ارتفاع کل از کف حیاط خارجی تا نوک گنبد ۱۴ متر می باشد.

تزیینات به کار رفته در بنای گنبد خشتی

• بنای تاریخی گنبد خشتی دارای دو کتیبه قرآنی است . سوره مبارکه «ملک» با خط خوش ثلث در زیر پوشش داخلی نوشته شده ، و لبه های چهار ایوان نیز با سوره مبارکه « واقعه » به قلم شیوای ریحان آراسته گردیده است .

که یکی نمای چهار طاق و دیگری گنبد را از داخل دور می‌زند و گردش زیبایی از اسلیمی طلایی رنگ آنها را در بر گرفته است که در بخش‌های تخریب شده مجددا بازسازی شده‌اند.

• کتیبه سنگ روی قبر امامزاده که تاریخ ۸۳۲ هجری را نشان می دهد و قسمتهایی از آن خوانا است سلسله نسبت او را نوشته است.
• کتیبه دور بقعه گنبد خشتی را که صاحب مطلع الشمس در سال ۱۳۰۰ هجری قمری مطالعه نموده مزین به ابیات زیبایی است.

• گنبد خشتی در زمان قاجار مرمت و فضای داخلی آن با نقاشی و کتیبه مزین شده است.

سخن آخر

در محله قدیمی نوغان مشهد بنای خشتی گنبدی شکلی به چشم می خوردکه پس از حرم مطهر امام رضا (ع)، قدیمی ترین بنای مشهد است که از سادات موسوی برجای مانده است

براساس برخی تحقیقات صورت گرفته این بقعه را به سلطان محمد خدابنده منتسب دادند. با این وجود در معماری گنبد خشتی، فضای شاه نشین، فضای ورودی و رواق چهارضلعی دیده می شود و این بنا توسط دالانی که در گرداگردش است به محل مقبره سلطان محمد خدابنده هدایت می شود.

زائران فراوانی از سراسر کشور به امامزاده سید محمد وارد می شوند لازم به ذکر است این مکان زیرنظر اداره اوقاف و امور خیریه خراسان مدیریت می شود و از محل نذورات آن به اداره اش می پردازند. مرمت اساسی این گنبد توسط مرمت کاران سازمان میراث فرهنگی از سال 1378 هجری شمسی تا سال 1380 هجری شمسی اتمام پذیرفت تا در اختیار بازدید و زیارت زائران و مردم قرار بگیرد.

منابع: