حمام ایرانی نمودی از فرهنگ معماری ایران (حمام در ایران با قدمتی 3000 ساله)

حمام ایرانی از جمله بناهای ارزشمند معماری است که نمونه هایی از آن از گذشته به یادگار مانده است. این بنا از آغاز در میان سایر فضاهای شهری از قبیل بازار، مسجد و مدرسه از اهمیت بسیار بالایی برخوردار بوده و یکی از مهمترین بناهای شهری پس از مسجد و مدرسه محسوب میشده است.

این بنا در جوامع اسلامی از اهمیت بالایی برخوردار بوده و برای مسلمانان به عنوان بنایی مذهبی و در جهت خدمت رسانی به دیگران و کسب اجر و پاداش محسوب می شدند. امروزه بسیاری از این بناها از بین رفته اند و معماری حمام ها را میتوان در معدود آثار به جای مانده، که بیشتر به دوره صفویه برمی گردد جست وجو کرد.

بیشتر بخوانید: حمام وکیل (شاهکار معماری حمام وکیل شیراز 10 سال طول کشید)

تاریخچه حمام

مروری بر پیشینه حمام ایرانی حاکی از آن است که این بناها بیشتر در ملل متمدن در ساختار کالبدی و کارکردی جوامع شان نقش داشته و به نوعی در زمره نهادهای فرهنگ ساز به شمار می آمده اند. طراحی و معماری سنتی حمام در ایران ویژگی های منحصر به فردی دارد که هم در ابتدای شکل گیری و هم در حال حاضر به عنوان میراث تاریخی و فرهنگی کشور، در نوع خود بی همتا بوده است.

تاریخچه این بناها در خارج از ایران طبق اسناد کتبی موجود، به بیش از دو هزار سال پیش از میلاد عیسی مسیح (ع) برمی گردد. به استناد کتب تاریخی موجود، جزیره ای به نام کرت دو هزار سال پیش از میلاد مسیح از چنان تمدن والایی برخوردار بود که تمامی منازل مسکونی (اعم از خانه ثروتمندان و فقرا) مجهز به حمام آب گرم روان بودند.

حمام ایرانی، قدمتی سه هزار ساله دارد. نظافت و پاکیزگی از دیرباز جزو اصول و آیین اعتقادی و مذهبی ایرانیان به شمار می رفت. غسل کردن در آیین زرتشتی، یکی از شروط شرکت در مراسم های مذهبی بود.

قدمت ساخت آنها در ایران به پیش از دوره فرمانروایی هخامنشیان برمی گردد. پس از اسلام آوردن ایرانیان، حمام کردن به عنوان یکی از فرایض دینی مورد توجه ایرانیان قرار گرفت. اغلب حمام ها را پیرامون مسجد و در بازار (مرکز شهر یا روستا) می ساختند. در سراسر ایران و حتی فراتر از مرزهای کشور، تعداد بی شماری گرمابه موقوفی وجود دارد.

تعدد حمام های موقوفی که توسط افراد متمول، حکام و خیران وقف می شد، بیانگر توجه ویژه مردم به بهداشت و پاکیزگی بود. در گذشته، ثروتمندان از حمام های خصوصی که در منزل می ساختند و عوام از حمام های عمومی استفاده می کردند. بخشی از روز به زنان و بخشی از روز به مردان اختصاص داشت.

این بناها در اشکال کهن خود، در ساختار روابط اجتماعی، آیین ها و آداب و رسوم محلی، علوم و فنون سنتی پزشکی، فرهنگ و هنر، ادبیات و موسیقی و هم چنین مسائل اقتصادی و اشتغال زایی افراد از تأثیرات قابل توجهی برخوردار بوده اند. از منظر کالبدی نیز عوامل متعددی در طراحی بخش ها و شکل گیری فضاهای گرمابه های ایرانی نقش داشته است که از جمله ی آن می توان به مواردی نظیر تنظیم دمای محیط و رطوبت هوا، مکان یابی مناسب در یافت شهری نسبت به راه های دسترسی، مسیر آب روان و خروج فاضلاب و اصل محرمیت در احکام اسلامی اشاره نمود.

حمام ایرانی به دلیل مراحل مختلف شستشو، دارای فضاهایی با خصوصیات و عملکردهای متفاوت بوده اند که سه بخش بنیادی «بینه»، «میان در» و «گرم خانه» شاکله هر حمامی را برقرار می نموده اند. علاوه بر این بخش های اصلی، در شرایط متفاوت، متناسب با موقعیت جغرافیایی حمام، فرهنگ و آداب ورسوم اهالی شهر، مالکیت بنا، کاربران، ابعاد و … فضاهای افزونی نظیر شاه نشین، استخر ، محل خشک نمودن البسه، محل استراحت کارگران و … به این مجموعه الحاق می شده که تعدد فضاهای داخلی نشان از مرتبهی این اماکن داشته است.

بیشتر بخوانید: حمام علیقلی آقا (شاهکاری از معماری صفوی به سال 1700 میلادی)

سلسله مراتب اجزا و عناصر معماری

عوامل متعددی در شکل گیری فضاها و بخشهای حمام نقش داشتند که مهمترین آنها را میتوان تنظیم دما، رطوبت، مسیر دسترسی، قرارگیری در داخل بافت شهری، آبهای روان و ایجاد راههای خروجی برای فاضلاب دانست.

ترتیب سلسله مراتب فضایی در حمام ایرانی به گونه ای بوده که مشتریان پس از دخول به حمام و گذر از دالان و هشتی ورودی وارد بینه میشدند. این قسمت حکم ورودی حمام را داشته و از سایر قسمتها مجلل تر بوده و تزیینات بهتری داشته است سپس جهت  شستشو کفشها را کنده و آنها را در قسمت کفش کن که در زیر سکوی سربینه بود قرار می دادند و وارد سربینه می شدند.

ورودی

ورودی در حمام ایرانی از اهمیت بالایی برخوردار بوده است. کف ورودی از فضای داخل بالاتر بود، ورودی اغلب حمام ها دارای تزیینات مختلفی از جمله اسلیمی، کاشی کاری، آجرکاری بوده است. به دلیل درونگرا بودن حمام در ایران و ارتباط کم آن با فضای بیرون وروی نقش بسیار مهمی را در رابطه با فضای بیرونی ایفا می کرد.

مهمترین هدف در ترکیب وطراحی فضای ورودی حمام ها، جلوگیری از تبادل حرارتی ناخوشایند و غیرقابل کنترل بین فضای بیرون و فضای درون بوده است تا به این ترتیب هوای داخل از حرارت کافی برخوردار باشد و وارد شوندگان یا خارج شوندگان در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند و انتقال از درون به بیرون و حرکت در خلاف این جهت به تدریج صورت گیرد.

ورود به حمام ایرانی به دلیل حفظ گرمای داخل و تبادلات حرارتی دارای سلسله مراتبی است، در آثار نگارگری نیز برای شاخص کردن ورودی در حمام از ترسیم مجزا یا اختصاص کادری متمایز بهره برده اند، ورودی اصلی در بعضی از این نگاره ها مجزا از فضای حمام و در ارتباط با محیط بیرون ترسیم شده است.

از جمله شاخصه های ورودی در نگارگری ها می توان به تزیینات زیاد و متفاوت با سایر قسمتها، تفاوت ارتفاع نسبت به فضاهای داخل و تغییر سطح نسبت به فضای بیرونی اشاره کرد. همچنین در اکثر ورودیها طاق و قوس دیده میشود. این خصوصیات بیانگر تفاوت فضایی آن نسبت به سایر بخش هاست. در همه این آثار ورودی ها دارای تزیینات خاص اند.

بیشتر بخوانید: حمام خان سنندج (حمام پیرظهیری با آهکبری های منحصر به فرد از سال 1184 خورشیدی)

سربینه

سربینه حمام ایرانی فضایی است که پس از ورود به بینه برای درآوردن کفش و عوض کردن لباس و بستن لنگ و آماده شدن برای شستشو وارد آن می شوند. این قسمت مانند سکویی اطراف بینه را احاطه کرده و مشتریان لباس ها را در آنجا کنده و در گوشه ای قرار می دادند. پس از استحمام نیز افراد وارد سربینه می شوند.

در این هنگام متصدی حمام به آنها دو لنگ می داده که یکی را دور کمر و دیگری را روی دوش انداخته و خود را خشک می کردند.این قسمت دارای ارتفاع بلندی است و اغلب با گنبد پوشیده می شود. به دلیل اهمیت این فضا تزیینات زیادی با رنگهای زیبا و مختلف در آن به کار رفته است.

بانی حمام تنها در پی کسب درآمد نبوده بلکه سلامتی جسم و روان مشتریان را نیز مد نظر داشته و با کمک هنرمندان واز تزییناتی چون کاشی کاری (هفت رنگ ، معرق و معقلی) ، آجرکاری، حجاری، کاربندی، نقاشی، گچبری و آهک بری (ساروج بری) برای ایجاد آرامش روحی در فضاهای مختلف حمام و درحین انجام اعمال مختلف در این فضاها استفاده کرده است.

بیشترین این تزیینات در قسمت سربینه به کار رفته است. بیشترین شکل هندسی که در سربینه ها مشاهده میشود شکل هشت ضلعی است. این فرم را می توان ناشی از سازه سقف این قسمت دانست. درواقع، به دلیل اینکه از گنبد برای پوشش سقف استفاده میشده مناسب ترین فرم همان هشت ضلعی است.

میان در

میان در حمام ایرانی فضایی است که بین سربینه و گرمخانه حائل است. قسمت میان در معمولا از طریق یک یا دو راهروی مجزا به مستراح ها و اطاقهای تنظیف ارتباط داشت. اتاق تنظیف یا نظافت خانه جهت نظافت بدن، حنابندی و حجامت استفاده میشده است. فضای میان در معمولا به صورت هشتی یا یک دالان باریک و دارای ارتباط غیرمستقیم با بینه، گرمخانه، مستراح و اطاق تنظیف بود و علاوه بر مسیر ارتباطی عملکرد آن تنظیم تبادل حرارتی و رطوبتی و همچنین ایجاد فاصله و حریم بصری بین قسمتهای مختلف بوده است.

میان در به دو صورت هشت ضلعی یا مربع اجرا می شده و سقف آن که کلمبه یا ترکین یا کاربندی بسیار ساده ای بود. معمولا فاقد تزیینات مهم بود. این فضا را می توان اصلی ترین فضای ارتباطی دانست تزیینات میان در به صورت نقوش هندسی و مقرنس و آجرکاری یا فاقد تزیینات است.

بیشتر بخوانید: حمام حاج میرحسن قزوین (با 850 متر مربع قدیمی ترین حمام دوره قاجار)

بیشتر بخوانید: حمام خان کرمان (حمام گنجعلی ساخته شده 990 شمسی با 500 سال قدمت)

گرمخانه

گرمخانه حمام در ایران یکی از بخشهای مهم در است که پس از عبور از میان در به آن وارد میشوند، در گرمخانه افراد به شست وشوی خود می پردازند. در مجاور فضای گرمخانه در بعضی از حمام ها که بزرگتر و مجلل تر بوده اند استخری به نام چهارحوض قرار داشته است.

دلاکها نیز در این قسمت وجود دارند و به شست وشوی افراد می پردازند. گرمخانه دارای سقفی بلند و فضایی وسیع جهت شست و شوست. بررسی حمامهای قدیمی نشان می دهد که سقف این بناها بلند بوده و با گنبدهایی (کلمبه، ترکین، کاربندی و عرقچین) پوشانده شده اند: گنبد سربینه، گنبد اصلی گرمخانه و گنبدهای کوچک تر متعلق به فضاهای جانبی که در نگاره ها نیز ترسیم شده اند. گرمخانه به نسبت سربینه و ورودی از تزیینات کمتری برخوردار بوده است.

خزینه

پس از عبور از گرمخانه (صحن حمام)، و بالارفتن از چند پله، مشتریان از یک ورودی کوچک به صورت دولا وارد خزینه می شدند، فضای خزینه گرم ترین و مرطوب ترین قسمت است و صرف نظر از ورودی کوچک آن کاملامحصور است. آب موجود در خزینه با دیگ بزرگی که در آن وجود دارد گرم میشد. مشتریان حدود چند دقیقه یا گاهی تا نیم ساعت در خزینه می ماندند تا بدن خیس بخورد.

سیستم تنظیم شرایط محیطی در حمام ایرانی به گونه ای بوده که حرارت و رطوبت به ترتیب از هشتی ورودی و بینه (نیمه گرم و نیمه مرطوب) به صحن حمام گرمخانه (گرم و مرطوب) و نهایتا به خزینه (بسیار گرم و بسیار مرطوب) بیشتر می شده است. خزینه در حمام های کامل سه عدد بوده که یکی برای آب گرم، یکی برای آب سرد و در وسط آن دو، خزینه آب ولرم جای می گرفت. کسی در خزینه آب سرد و آب گرم نمی رفته است.این دو خزینه منبع تأمین آب بوده و از طریق دستکهای دو طرف خزینه می توانستند از آن آب برداشت کنند.

گاوچاه و گاو رو

گاوچاه چاهی است به شکل چندضلعی یا استوانه، که عموما با آجر جداره سازی میشد و آب مصرفی مورد نیاز را تهیه و تولید میکرد. آب آن با نیروی گاو و کنترل آبکش به داخل حوض ذخیره آب بر روی بام منتقل میشده است. گاورو نیز فضایی معماری با سطح شیبدار است که عموما مسقف بوده و طول آن کمی بیشتر از عمق چاه است.

چاله حوض

برای رعایت در گرم شدن و سرد شدن تدریجی بدن در حمام ایرانی فضای رختکن و گرمخانه با راهرویی پیچ در پیچ و سقفی کوتاه به نام میاندر به هم متصل می شده است. در جنب خزینه، مخزن آب سرد وجود داشته که علاوه بر تأمین آب خزینه در بعضی از حمام ها از آن برای آببازی نیز استفاده می کردنداین قسمت چال حوض نام داشت.

ویژگیهای معماری

• یکی از الزامات معماری ساختمان حمام ایرانی، که در خصوصیات حمام های خوب از آن یاد میشود، وسعت و دارا بودن سقفی بلند و پنجره هم برای روشنایی و هم برای تهویه است.
• گنبد سربینه، گنبد اصلی گرمخانه است که صحن اصلی است و گنبدهای کوچک تر که متعلق به فضاهای جانبی است.
• شکل هشت ضلعی که در سربینه و گرمخانه وجود دارد بیانگر هندسه ای است که گنبد روی آن شکل می گیرد.
• توجه به نکات فنی و اصول ساختمانی حمام در ایران شامل تأمین آب و نحوه استفاده از گاوچاه و گاورو، و حفظ آزاره ها با پوشش کاشی از اصول مهم معماری حمام ایرانی است.
• تزیینات به کار رفته در سربینه بیشتر از گرمخانه است و تزیینات به کاررفته در نما با جزئیات زیاد و تزیینات پرسپکتیو کمرنگ تر است.
• از جمله عناصر تأسیساتی که در بام دیده میشود باید به دودکشها و گنبدهای پوشش بام اشاره کرد.
• از آنجا که بخش عمده ای از سطوح جانبی اکثر حمام ها در داخل زمین بوده، لذا نور آفتاب از طریق نورگیرهای سقفی و یا پنجره های زیر طاق وارد فضای داخلی میشده است. بدین منظور شیشه های محدب شکل به نام گل جام بر بالای گنبد نصب میشده و اطراف آن را با مالت ساروج و یا مومینه آبندی می کردند.
• در شب یا مواقعی که روشنایی کافی نبوده نور داخل توسط چراغ دستی تامین می شده است.
• فراهم نمودن شرایط مناسب برای شستشو، علاوه بر کنترل میزان حرارت، رطوبت و نور، مستلزم تنظیم مقدار تهویه در حمام ایرانی نیز بوده است. زیرا شستشوی تعداد زیادی از افراد در یک زمان، به علاوه رطوبت و سنگینی هوا و استفاده از چراغهایی که تولید دود و گاز کربنیک میکردند و محصور بودن فضاها، نیاز به تهویه کنترل شده در فضاهای مختلف داشته و اگر این امر رعایت نمیشده، باعث تنگی نفس و یا حتی خفگی افراد می گردیده است.
• باز کردن پنجره های زیر طاق، در مواقعی که هوای حمام سنگین و آلوده بوده و همچنین استفاده از روغن و یا نفت تمیز برای چراغ و خاموش کردن چراغ در بیرون از محوطه از جمله تمهیداتی بوده که برای سالم نگاه داشتن هوا بکار گرفته میشده است.

بیشتر بخوانید: حمام ابراهیم خان کرمان (معماری زیبای حمام ابراهیم خان ظهیرالدوله 205 ساله شد)

مصالح به کار رفته در ساخت حمام

• انواع عمومی آنها، مانند سایر ابنیه، جنبه استفاده عام داشته و برای استفاده نسل های متمادی از آنجا که حمام ها احداث می شده، لذا مصالح بکار رفته در آن، در کلیه اقلیم های ایران، از نوع بادوام و مرغوب بوده است. بدین جهت دیوارها و طاقهای قوسی عمدتا با آجر اجرا میشده است.
• در مناطق کوهستانی و کوهپایه ها از سنگ برای بدنه و روستاهای کوهستانی از تیر چوبی استفاده می شده است.
• در حمام های مجلل، دیوارها را تا ارتفاع حدود 80/1متر با کاشی پوشش می دادند و مابقی را با آهک اندود می کردند.
• کاهگل برای پوشش بام استفاده می کردند در دیوارها نیز مانند طاق ها آهک اندود می کردند و گاهی و جهت زیبایی، روی آن را آهکبری می کردند.
• روی طاق آجری حمام ایرانی را به دلیل بارندگی زیاد مستقیما اندود آهک میکشیدند.
• در سایر اقلیم های ایران، بام را نیز مانند سایر ساختمان ها با کاهگل اندود میکردند و در حمام های مهمتر، روی طاق را آجرفرش می کردند.
• از کارهای فنی و مهم آب بندی خزینه آن بوده است. این کار اگر صحیح انجام نمی شد، خزینه احتیاج به تعمیرات مداوم داشته که باعث کسادی بازار و صرف هزینه زیاد میشد. بدین جهت آب بندی خزینه کار هر بنایی نبوده و امری تخصصی محسوب می شده است.
• برای دیوارها و کف خزینه، از مالت ساروج استفاده می کردند، ولی برای قرار دادن تیان و آب بندی آن، از ساروج مخصوص اینکار استفاده میشده است.
• این ساروج در عین چسبندگی به مصالح بدنه خزینه و صفحه مسی تیان، میبایستی قدرت تحمل حرارت تون و فشار آب را هم داشته باشد، بدون آنکه از خود آبی عبور دهد.
• از آنجا که اکثر هنرمندان و بنایان ماهر فوت و فن کار خود را به دیگران نمیگفتند، هر بنایی روش خاص خود را در مورد مواد مختلف و مقدار استفاده از هر یک از آنها را برای ساختن این مالت داشته است.

بیشتر بخوانید: حمام قصلان (حمام شهر باستانی قروه با 165 اثر ثبت شده میراث فرهنگی)

تاثیر اقلیم در معماری حمام

اقلیم گرم خشک

در مناطق تحت نفود اقلیم خشک میزان تبخير وتعرق حاصل از سطوح آب ها و پوشش رویشی و خاک پیش از میزان بارندگی میباشد؛ از این رو نیاز آبی محیط از طریق بارندگی تامین نمیگردد. ذخیره همیشگی آب های زیر زمینی نیز نیاز آب یاری را کفاف نمیکند دو اصل کلی برای طراحی اقلیمی در مناطق گرم و خشک به شرح زیر است.

1- جلو گیری از تاثیر هوای گرم در فضاهای داخلی مجموعه:

الف. طراحی مناطق نیمه محافظت شده در خارج بنا

ب. استفاده از پوشش گیاهی برای خنک کردن محوطه

ج . استفاده از گیاهان در کنار دیوارهای خارجی ساختمان

د . استفاده از بام و دیوار دو جداره جهت تهویه در داخل پوسته ساختمان

ه . استفاده از پوسته های دو جداره جهت جابجایی حرارت

2- محافظت ساختمان در برابر تابش آفتاب در مواقع گرم سال:

الف. طراحی محوطه

ب. ایجاد سایه برای پنجره های رو به آفتـاب تابستان

ج. شکل و جهت دادن به بدنه ساختمان به منظور کاهش اثر آفتاب تابستان

د. کاهش انعکاس زمین و سطوح بیرون از پنجره های رو به آفتاب تابستان

ه. تأمین سایه برای دیوارهایی که رو به آفتاب تابستانی هستند.

  اقلیم سرد

کوهستان های غربی که دامنه های غربی رشته کوههای مرکزی ایران را شامل می شوند با توجه به این که میانگین دمـای هـوا در گرمترین ماه سال در آنها بیش از ۱۰ و میانگین حداقل دمـای هـوا کمتر از ۳ – درجه سانتیگراد است. گرمای شدید دره ها در تابستان زیاد و در زمستان بسیار کم است.زمستان های طولانی، سرد و سخت بوده و چندین ماه از سال زمین پوشیده از یخ است. میزان بارندگی در تابستان کم و در زمستان زیاد است. فصل بهار کوتاه بوده و زمستان و تابستان را از هم جدا  کند شهر های تبریز ، ارومیه ، سنندج وهمدان را می توان در این اقلیم قرار داد.

در سراسر این منطقه از آذربایجـان تا فارس زمستان ها به شدت سرد است سرما از اوایل آذر ماه شروع می شود و تا آخر فروردین ماه کم وبیش  ادامه می يابد. تنها تفاوت بین معماری این مناطق و مناطق گرم و خشک، تمایل و ضرورت استفاده از حرارت ناشی از تابش آفتاب در داخـل ساختمان در فصل زمستان است ولی در هر صورت برای استفاده از انرژی حرارتی حاصل از تابش آفتاب پوشش سطوح خارجی به رنگ تیره انتخاب شده و ابعاد پنجره ها نیز نسبت به مناطق گرم و خشک افزایش یافته است.

بیشتر بخوانید: حمام شاه مشهد (حمام مهدی قلی بیک با 400 سال قدمت مزین به نقاشی های شاهنامه)

سخن آخر

حمام در ایران از مهمترین و قدیمترین بناهای معماری ایرانی اسلامی است و یکی از نمادهای فرهنگی و هنر این سرزمین کهن است، شیوه ها و تکنیک های به کار گرفته در ساخت این بناها در ایران غالبا از یک الگو مشترک پیروی می کرده و مبتنی بر ویژگی های کارکردی وعملکردی آن بوده است سیستم های گرمادهی به کار گرفته در حمام ایرانی از نقاط برجسته و متمایز کننده این بنا نسبت به سایر بناهای تاریخی ایران است.

معماری حمام ایرانی دارای اشتراکات فیزیکی است، مثلا بینه، میان در و گرمخانه از جمله فضاهایی است که در کوچک ترین حمام های خزینه دار و حتی حمام های نسل اول درون خانه ها نیز شمای اصلی خود را حفظ کرده اند.

منابع:

Baths and Bathing Culture in the Middle East: The Hammam

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• راهنمای طراحی استودیو عکاسی
• راهنمای طراحی لوکیشن عکاسی
• راهنمای طراحی مسجد مدرن
• راهنمای جامع طراحی نمای مسجد