حمام خان سنندج یا پیرظهیری یکی از حمام های قدیمی ایران در بافت تاریخی شهر سنندج است.
این حمام هم از نظر معماری و هم به لحاظ آرایه های آهکبری دارای ویژگی هایی است، که می توان به فضاسازی و توجه به فن آوری آرایه های آن اشاره نمود. حمام خان سنندج در ساختار شهری و بویژه از نظر ساختار اجتماعی جایگاه خاصی داشته است.
تاریخچه حمام خان سنندج
حمام پیرظهیری در سال ۱۲۲۰ هـ ق به وسیله والی اردلان در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است.
وسعت حمام نشان می دهد که بزرگ ترین حمام شهر سنندج است. ساختار و آرایه های معماری و سنگ نبشته نشانگر اهمیت حمام برای بانی آن بوده است.این بنا در سال ١٢٩٦ هـ ق به تملک «امین التجار» (دوران حکومت فرهاد میرزای معتمدالدوله، عموی ناصر الدین شاه در کردستان درآمد که مورد مرمت و تغییراتی در برخی تزئینات آهکبری آن صورت گرفت، نوشته های داخل آهکبری های اضلاع شمالی و جنوبی سکوهای سربینه (حمام سرد)، گواه این مدعا است.
ویژگی های معماری حمام خان سنندج
- در بررسی و مقایسه فضاهای معماری به این نتیجه میشود رسید که ساختار معماری حمام خان سنندج به سبک حمام های ایرانی طراحی و ساخته شده است.
- این بنا دارای بخشهای مختلفی همچون: سردر ورودی، هشتی، بینه، میان در و هشتی، سربینه (حمام گرم)، خزینه، خلوتی، سرویس های بهداشتی، نظافت خانه، منبع آب، آتشخانه (تون) است.
- فضاهای این حمام ترکیبی از اشکال هندسی مانند مربع، مستطیل و هشت ضلعی است.
- در فضای بینه و سربینه از چهار ستون آجری چهارگوشه استفاده شده است.
- نقشه هشتی ورودی حمام خان سنندج و میان در هم، هشت ضلعی است./
- فضاهای خزینه، خلوتی ها و نظافت خانه هم عموماً مستطيل شکل هستند.
- بر روی فضاهای حمام خان سنندج از جمله سردر، فضای هشتی و منبع آب، در اواخر دوره قاجار مغازه هایی ساخته شده است.
- بزرگی و بلندی فضاهای بینه و سربینه تاثیر معماری سبک اصفهانی در این بنا را قوت می بخشد.
- ترکیب تاق و تویزه، گنبد و تاق آهنگ در پوشش فضاهای این بنا نشانه بهره گیری معماران از همه تکنیک های تاق و گنبد است.
- گذشت زمان کمترین خلل را در حمام خان سنندج ایجاد نکرده چون گنبدها و تاق ها به درستی طراحی و اجرا شده اند و بنا با آرایه های آهکبری آراسته شده است.
- حمام خان سنندج دارای نورگیرهای متعددی است که تا هنگام غروب آن را بی نیاز از نور مصنوعی می کند، نور کافی در طول روز علاوه بر ایجاد سایه روشن در آرایه های آهکبری دیوارها شكوه قابل توجهی به بنا نیز بخشیده است.
- فضاهای حمام خان سنندج نشانگر هوشمندی معمار و بهره مندی ازحمایتهای مالی بانی در جهت استفاده از مصالح مناسب و طرح و نقشهای زیبا و جدیت و توجه او به موضوع تاکید بر ارتفاع فضاها است.
- ترکیب بندی فضاهای حمام با آب نماها و استفاده از آب قنات توأم شده است.
- در دو سکوی این حمام خان سنندج ، دو آب نما قرار گرفته که احتمالا در دوره پهلوی اول پر شده است.
- وجود این آب نماها در دو سکوی قرينه رختکن، از ویژگی های دیگر حمام خان نسبت به سایر حمام های شهر سنندج است.
- در حمام خان سنندج آب نماهای متعددی در سربینه (دو آب نما) ، در رختکن (سه آب نما) و دیگر فضاها هر کدام یک آب نما، متناسب با کارکرد فضاها تعبیه شده است.
- برای تشدید نور حمام خان سنندج از سنگ مرمر روشن در کف سازی و آزاره ها و آهکبری در سطوح دیوارها استفاده شده است.
- کف تمام فضاهای حمام سنگ مرمر است.
- آزاره سکو و کفش کن های بینه حمام، سنگ تیشه ای تیره است.
- هر چند که به طور دقیق کف سازی سکوهای رختکن مشخص نبود ، ولی به نظر می رسد که برای همخوانی با سایر فضاها از سنگ مرمر استفاده شده است.
تزیینات حمام خان سنندج
آرایه های معماری در بیشتر حمام ها آرایه های معماری به صورتهای گونه گون از جمله: آهکبری، کاشیکاری و نقاشی اجرا شده است که در حمام خان سنندج به این آرایه ها توجه ویژه ای گردیده است.
ویژگی مهم دیگر این بنا تزئینات پرکار آهکبری با نقش و نگار متنوع و کاشیکاری هفت رنگ با موضوعات و طرحهای گونه گون است.
آهکبری
در حمام خان سنندج روش برداشت زمینه نقش سفید در زمینه تیره ایجاد گردیده است. مقدار آهک زغال، خاکستر و خاک رس در ملات زمینه متفاوت است.
نقوش هندسی
معمولا نقش های هندسی با گره و معقلی شناخته می شوند، در حالی که نقشهای هندسی در این حمام در قالب هشت ضلعی، پنج پر، شش بند ترقه، طبل، سرمهدان ستاره و … هستند.
این روش بیشتر در آهکبری های حمام استفاده شده است. نقش ها عموما در حاشیه قاب های تزئینی بر روی پایه ها، جرزها و کاربندی ها کار شده است. استفاده از نقوش هندسی در معماری در حقیقت نمایانگر نظم و پویایی است که این برداشت در طرحهای اجرا شده حمام قابل درک است.
نقوش جانوری
نقش طاوس به عنوان پرنده ای شاخص در آهکبری های حمام خان سنندج بسیار چشمگیر است. هر چند که دو نمونه طاوس در تابلوی کاشیکاری آزارهی غرفه های بینه در اندازه کوچک نقش شده، ولی در آهکبری ها نقش اصلی را در میان نقوش جانوری به خود اختصاص داده است.
تصویر این برنده در همه جای حمام خان سنندج دیده می شود که در شکلهای مختلف منقش است، به ویژه در چهار تابلوی بزرگ در بخشهای بینه و سربینه در مقابل هم در دو سوی درخت زندگی با زیبایی که ویژگی آن پر گشودن بوده، نقش گردیده است.
نقوش گیاهی
این نقوش گاهی به صورت ترکیبی و گاه به صورت جداگانه در آهکبری حمام استفاده شده است.
از نقشهای گیاهی می توان به نقش سرو یا بته جقه در بیشتر صحنه ها در حمام خان اشاره کرد. به نظر می رسد که این نقش تغییر شکل یافته درخت زندگی باشد، که در هنر ایران نقشی مهم داشته است.
نقوش اسلیمی
در این حمام نسبت به نقوش هندسی در سطح کمتری کار شده است. نقش اسلیمی عموما بر روی پایه های دو سوی دریچه ورودی خزینه آهکبری شده، و بر روی آزاره جزرها و پایه ها در قالب كاشيکاری اجرا شده است
کاشی کاری
- کاشی کاری در کنار نقوش آهکبری، زینت بخش بینه حمام است. بر روی تمام پایه ها و همچنین آزاره ی دیوار سکوهای غرفه های بخش بینه کاشی کاری هفت رنگ (خشتی) با طرحهای اسلیمی صحنه هایی از شکار و نبرد شیر و اژدها کار شده است.
- کاشی کاری های اجرا شده ویژگی های کاشیهای هفت رنگ دوره ی قاجار را دارد.
- مهم ترین صحنه ها در کاشیهای حمام خان سنندج نقش شیر و اژدها است. شیر با رنگ زرد که رنگ غالب کاشی های دوره ی قاجار است نمایش داده شده است.
- صورت دیگر در کاشی ها، نقش اژدهاست که مغلوب شیر است.
- نقش شیر و اژدها، آهو و بزکوهی در آهکبری و کاشیکاری ها نیز دیده می شود، نقش بزکوهی در خلوتی و در دو سوی دریچه خزینه در سربینه به صورت قرینه کار شده است.
- نقش شیر و گاو در آزاره های سنگی خانه های شهر سنندج تحت تاثیر حمام خان حجاری شده است. تصویر انسان و پرنده در روی دیوارهای حمام بصورت ترکیبی بدن عقاب و سر انسان نقش شده است.
- یکی از این صحنه ها در زیر سقف نیم گنبدی مدخل ورودی خزینه و همچنین در روی گریو گنبد و بر بالای کاربندی ها به صورت متناوب در بخش سربینه حمام کار شده است
- بر روی آزاره ی چهار ستون آجری و جزرهای مقابل آنها در غرفهی بینه حمام خان، کاشیکاری صورت گرفته است. نقوش این کاشی ها، اسلیمی است و همه آنها بازسازی شده است.
- نقش اسلیمی کاشیکاری آزاره های جزرها به رنگ زرد در زمینه ی آبی تیره رنگ به صورت تابلوهای مربع شکل کار شده است.
- این نوع طرح اسلیمی متاثر از نقش مایه های آهکبری در روی سردرهای ورودی به فضاهای مختلف حمام است.
سخن آخر
حمامی با ساختار معماری و نقش پردازی قدیمی تر از حمام خان سنندج در استان کردستان و بویژه شهر سنندج باقی نمانده است. به نظر می رسد که قدیمی ترین حمام منطقه به لحاظ نقش پردازی باشد . اگر چه نام هنرمندان، معماران و آرایه پردازان حمام خان روشن نیست ، ولی نشانه های حضور هنرمندان بومی پرورش یافته در مکتب معماری سبک اصفهانی دوره ی قاجار در طراحی و اجرای ساختار معماری و آرایه پردازی با توجه به نمونه های موجود و همزمان با ساخت بنا دیده می شود.
حمام خان سنندج اگر چه به وسیله حاکم محلی ساخته شده ، ولی به عنوان یک بنای عام المنفعه مورد استفاده عموم مردم قرار گرفته است. بنابراین، از چند جنبه اهمیت دارد؛ نخست احیا، گسترش، تداوم و نوآوری در عرصه فعالیتهای هنری در زمان ساخت و پس از آن است. دوم اجرای آرایه ها در مقایسه با سایر آثار همزمان با نوآوری همراه بوده است. سوم اینکه انتشار نقوش حمام خان می تواند به عنوان مبنایی قابل استناد و تاثیر گذار در مرمت و احیاء آثار مشابه و همزمان باشد.
سیمان کاری و کاشیکاری جدید بر سطوح دیوارها در دوره معاصر و طی سفارش اداره بهداشت انجام شد ، و فضاها به دو بخش زنانه و مردانه تقسیم گردید که تا سال ۱۳۷۷ مورد استفاده بود . حمام خان سنندج در سال ۱۳۷۷ به تملک اداره میراث فرهنگی استان کردستان درآمد و پس از مرمت به موزه حمامی تبدیل گردید.
منابع:
حمام خان (پیرظهیری)
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه