مسجد فهرج (مسجد جامع فهرج با 1400 سال قدمت قدیمی ترین مسجد ایران از آثار ساسانی)

مسجد فهرج با 1400 سال قدمت از آثار دوره ساسانیان و در روستایی به همین نام در جنوب شرقی شهر یزد و در مسیر بافق قرار دارد. این بنا در بخش قدیمی روستا و در سمت جنوب شرقی فضای مربع شکل کوچکی که به “حسینیه” معروف می باشد، قرار گرفته است.

تاریخچه مسجد فهرج

به نظر می رسد بنای اصلی مسجد فهرج باقی مانده از آثار دوره ساسانیان است که در زمان خلافت عمر ،نیمه اول قرن هجری به مسجد تبدیل شده است و به روایتی از قدیمی ترین مساجد ایران به شمار می رود. گفته می شود که ساخت مسجد جامع فهرج با توجه به هدف اصلی سپاه اعراب در فتح سریع سرزمینهای جدید، صرفاً برای برگزاری نماز و بیان نمادین حضور اسلام در این مناطق بود.

روایت دیگری درباره پیشینه این مسجد تاریخی وجود دارد که با توجه به وجود برخی از خصوصیات معماری ساسانی در مسجد جامع فهرج که در قرون اولیه اسلامی در ایران متداول بود نمی تواند به تنهایی دلیلی برای ساخت آن در قرن اول یا دوم هجری باشد.

اما وجود تزئینات و جزئیات اصیل معماری به ویژه مقایسه تطبیقی آنها با سایر مساجد اولیه درجهان اسلام این نظریه را بیشتر تقویت می کند که مسجد جامع فهرج در قرن ۳ هجری قمری و به احتمال زیاد در نیمه دوم این قرن در فهرج ساخته شده است.

ویژگی های معماری مسجد فهرج

• طرح کلی مسجد فهرج از یک شبستان و رواقی به دور یک حیاط مرکزی تشکیل شده است.
• عمق این شبستان دو دهانه (فرش انداز) و عمق رواق آن یک دهانه میباشد.
• بر فراز هر دهانه شبستان یک قوس کم خیز تیزه دار، که پاکار آن از سطح جرزهای دو طرف اندکی پیش نشسته، وجود دارد.
• عرض دهانه میانی شبستان مسجد فهرج ، مانند نمونه مشابه اش در مسجد تاریخانه دامغان کمی پهن تر از دو دهانه مجاورش می باشد.
• این بزرگی دهانه میانی در سمت قبله که بر محراب تاکید می کند از جمله ویژگی های معماری اسلامی ایرانی در این دوران است.
• شبستان مسجد جامع فهرج واجد ستونهای مستطیل شکلی است که در هر گوشه آنها، ستونکهای توکار گرد تزئینی دیده می شود.
• محراب گچی مسجد فهرج در انتهای دهانه میانی شبستان، بر روی دیوار قبله قرار دارد و عرضش ۲/۳۲ متر و ارتفاعش ۳/۲۴ متر میباشد.
• یک محراب گچی کوچک الحاقی نیز در سمت غربی محراب اصلی و در فاصله کمی از آن قرار دارد.
• پنجره ای مستطیل شکل در درون یک قاب تزئینی چند پره، مقابل محراب بر روی اسپر زیر طاق وجود دارد.
• نمای شبستان در داخل حیاط مسجد جامع فهرج شامل سه قوس تیزه دار می باشد که دهانه میانی از دو دهانه مجاورش عریض تر است.
• در مقابل شبستان مسجد فهرج یک رواق چهار دهانه که با طاقهای گنبدی شکل پوشیده شده است، قرار دارد این چهار دهانه از نظر تعداد و شکل با ضلع مقابل، یعنی سه دهانه شبستان متقارن نمی باشد.
• ارتفاع شبستان به عنوان مهمترین بخش مسجد از سایر بخشهای آن بیشتر است.
• از طرفی حیاط مسجد فهرج کاملا مربع نیست ضلع شمالی اندکی از بخش جنوبی پهن تر می باشد، بنابراین به منظور پوشش این قسمت عریض تر که باید در طراحی ارتفاعش کمتر از شبستان نیز باشد، احداث چهار دهانه رواق ضروری بوده است.
• در سمت شمال غربی بنا، مناره استوانه ای شکل به همراه تعدادی اطاق در کنار آن مشاهده می شوند.
• این مناره که از آجرهای خشتی ساخته شده دارای پلکانی مارپیچ و ورودی آن به داخل رواق باز می شود.
• به نظر می رسد که این مناره، منارهای مستقل نبوده و بعدها به مسجد اضافه گردیده است هر چند که هنوز دلیل متقنی در مورد تاریخ ساختش وجود ندارد.
• ورودی فعلی مسجد جامع فهرج در سمت جنوب غربی بنا و دو در ورودی دیگر که یکی باز و دیگری مسدود است، در سمت شرقی مسجد قرار دارند.
• شبستان مسجد فهرج و هردو سمت شرقی و غربی آن که در امتداد رواق می باشند، بوسیله طاقهای گهوارهای پوشیده شده اند.
• رواق شمالی با نیم گنبدهایی که هر یک از آنها دارای گوشه سازیهای بیضی شکل کوچکی میباشند، مسقف گردیده است.
• بقایای یک شبستان مستطیل شکل که احتمالا به عنوان شبستان زمستانی مورد استفاده قرار می گرفت در سمت جنوب غربی مسجد وجود دارد.
• ابعاد خشتهای این شبستان، قرارگیری آن در خارج از محدوده مسجد اولیه و شیوه متفاوت پوشش آن از شبستان اصلی مسجد جامع فهرج، نشانگر الحاقی بودن آن است.
• نکته قابل توجه استفاده از الگوی رایج عربی مسجد در آن دوره در طراحی این بنا است، ولی طاقهای گهواره ای، ابعاد بزرگ آجرهای خشتی و گوشه سازیهای بیضی شکل، نشانگر تداوم روش های ساخت معماری ساسانی در قرون اولیه اسلامی می باشد.
• سه طرح گچبری که از نظر اجرا دارای سبک مشابه ای می باشند در مسجد دیده می شوند، یک قوس چند پره در بالای محراب و طرحی مشابه که در زیر طاق بر روی دیوار جنوبی شبستان، طرح پله ای شکل برروی دیوار انتهایی رواق در سمت شمال غربی بنا و طرحی به شکل تابش نور بر روی سطح بیرونی قوس جناغی محراب کوچک.
• در قسمت شمالی حیاط مسجد فهرج نیز، سه طرح به شکل شیارهای عمودی با قوس تیزه داری در بالای هر یک، در نمای رواق دیده می شوند.
• سه طرح تزئینی به شکل درورودی که هریک از آنها ۱/۷۹ متر پهنا و ۲/۴۸ متر ارتفاع دارند در قسمت شرقی بنا، زیر رواق قرار دارند. این درها به سختی آسیب دیده اند ولی بقایای گچبری قرمز رنگ برروی یکی از مشهود است.
• بنا از آجرهای خشتی به ابعاد متوسط ۵ × ۳۲ × ۳۲ سانتیمتر و با ملات گل ساخته شده است.

تزیینات مسجد فهرج

بکارگیری تزئینات مختلف در مسجد فهرج، نشان می دهد که سازنده قصد داشته تا در حد امکان اثری برجسته و پر شکوه به وجود آورد. این تزئینات به ویژه گچبری ها که پس از لایه برداری اندود کاهگل بنا ظاهر گردیدند، دارای اصالت می باشند. با توجه به خشتی بودن دیوارهای حیاط مسجد جامع فهرج ، به نظر می رسد که قوسهای تزئینی موجود همزمان با ساخت آنها اجرا گردیده و الحاقی نیستند بنابراین تزئینات موجود به همراه ویژگیهای معماری، معیارهای قابل قبولی برای تاریخ گذاری بنا می باشند.

گرچه شکل قوس های تیزه دار و ابعاد آجرهای خشتی در فهرج مشابه همین ویژگیها در مسجد تاری خانه دامغان میباشند ولی در شبستان مسجد جامع فهرج، قوسهای تیزه دار به جای قوسهای بیضی شکل دامغان بکار رفته اند و علیرغم کوچکی دهانه ها و ارتفاع کمتر، ستونهای ضخیم تری در فهرج به جای ستونهای مدور تاریخانه، بکار گرفته شده اند. بکارگیری چنین ستونهای بزرگی در دهانه های کوچک نشان میدهد که احتمالا فکر به کارگیری این ستونها به عنوان الگویی رایج از بنای دیگری اقتباس گردیده است.

سخن آخر

بررسی مسجد فهرج نشان می دهد علیرغم استفاده از طرح متداول شبستان ستوندار (یا پلان عربی)، شیوه ساخت بنا که بخشی از آن ناشی از تداوم سنت معماری ساسانی و بخش دیگرش مرهون و خلاقیت معمارانه بود ویژگیهایی مشابه ای با سایر بناهای شاخص این دوران مانند مساجد تاریخانه و نائین دارد. این قرابت حاکی از آن است که معماران این دوره آگاهانه کوشیدند تا با حفظ طرح کلی پلان مسجد، از طریق استفاده مستمر از عناصر معماری گذشته و تکیه بر شیوه های گوناگون محلی، هویتی مستقل برای معماری مسجد خلق نمایند.

منابع:

Fahraj Congregational Mosque