مسجد جامع عتیق شیراز، مسجد الاقصی و مسجد آدینه، نام‌های دیگری است که مسجد جامع عتیق شیراز را بدان می‌شناسند. این مسجد قدیمی‌ترین مسجدی است که در شهر شیراز و در شرق حرم شاهچراغ (ع) ساخته شده است.
تاریخچه مسجد جامع عتیق شیراز
مسجد جامع عتیق شیراز یکی از زیباترین مساجد ایران است که آثاری از هنر و معماری را در بازه ای در حدود ۱۲ قرن در خود جای داده است. این مسجد در منتهی الیه محلـه بازار مرغ و در نزدیکی محل اتصال دو محله اسحق بیگ و لب آب و به فاصله کوتاه از صحن و بقعه شـاه چراغ و امامزاده سیدمیرمحمد قرار دارد.
هرچند احداث این مسجد بر اساس متون تاریخی در دوره صفاریان صورت پذیرفته اما به نظر می رسد که هسته اولیه آن به دوره حکومت عمر بن عبدالعزیز تعلق داشته باشد. این مسجد در طول زمان حیاتش بر اثر زلزله های مکرر ویران شـده اسـت. اما به همت مردان بزرگ در زمانهای مختلف به خصوص دوره اتابکان، آل اینجو، تیموری، صفویه، قاجاریه، و اوائل دوره پهلوی تعمیرات و تغییرات زیادی در آن انجام گرفته و الحاقات زیادی به آن افزوده شده است.
معماری مسجد عتیق شیراز
- ورودی مسجد عتیق شیراز، شش دروازه دارد دو دروازه در شرق، دو دروازه در غرب، یکی در جنوب و یکی در شمال.
- مهم ترین ورودی در شمال قرار دارد که به خاطر ذکر نام دوازده امام شیعه (ع) روی چهار کاشی آن، دوازده امامی نامیده می شود.
- دیگر ویژگی این ورودی، مقرنس باشکوه و کتیبه بر روی کاشی های معرق در زیر پیش تاق آن است.
- در پس ورودی مسجد عتیق، یک هشتی با سقف زیبای تویزه داری، که با گل اخرایی رنگ آراسته شده است.
- پس از ورودی صحن مرکزی مسجد قرار دارد پیرامون این صحن بناهای مسجد قرار گرفته اند.
- صحن مسجد عتیق شیراز، دارای سه حوض کوچک است که حوض مرکزی، هشت گوش و دو حوض دیگر، دوازده ضلعی هستند.حضور آب در این حوض ها، موجب ایجاد غنای حسی مطلوب، و انعکاس عناصر و بناها در آن شده است.
- همچنین مسجد جامع عتیق دارای سه ایوان است؛ ایوان شمالی که مشهور به «طاق مروارید» است با مقرنس آجری تزئین شده و دو مناره کوتاه در بالای آن قرار دارند.
- در لبه بالایی طاق، کتیبه ای نصب شده که آیاتی از قرآن مجید روی آن درج شده است.
- در سمت شرقی ایوان شمالی یک شبستان تازه ساز قرار دارد که سقف آن بر ستونهای باریک قرار گرفته و با کاشی کاری های زیبا تزئین شده است.
- در جلوی ضلع شمالی این شبستان، تراس بزرگ مشرفی به یک محراب سنگی وجود دارد.
- بخش غربی مسجد رواقی دارد که با یک راهروی بلند به دروازه ورودی و بازار مجاور متصل می شود و تداعی کننده ی پیچیدگی و رمزوراز میباشد.
- صحن های فراخ، حیاط باز و وسیع از ویژگی های این شاخص است. از سوی دیگر با عنایت به شاخص سادگی، کاملا مشخص است که مکان و یا همان مسجد، فضای اطراف را گرد خود متمرکز ساخته است.
- اغلب مصالح استفاده شده در ساخت مسجد عتیق شیراز گچ، سنگ و کاشی هستند. البته این مسئله را باید مد نظر داشت که مصالح خام هیچ زیبایی ندارند و وقتی دیدنی می‌شوند که با هنر معماران ایرانی به‌کار می‌روند. روی اغلب مصالح این بنا خصوصا آنها که جلوه بیرونی دارند، ابزار زده شده گچبری، مقرنس‌کاری، سنگ‌بری با ظرافت بالا و… که به وُفور در گوشه‌گوشه مسجد جامع عتیق به‌چشم می‌خورد.
- مسجد عتیق شیراز اكنون بصورت یکی از مساجد آباد و مهم و آبرومنـد شیراز در آمده است که علاوه بر اینکه خرابی های آن مرمت شـده اسـت، دو شبستان بـزرگ و وسیع و مجلل در آن احداث گردیده است.
- صحن حیاط مسجد که به ابعاد ۵۵ × ۷۵ متر است، سنگ فرش شده و در آن سه حوض ساخته اند که یکی هشت ضلعی و دوتای دیگر دوازده ضلعی می باشد و از آب لوله پر می شوند.
- پیشانی طاق نماها آجرکاری شده که لابه لای آنها قطعات کاشی آبی بکاررفته است.
- در وسط صحن مسجد جامع عتیق، اتاق مکعب شکلی است که کرسی آن قریب یک متر از کف صحن مسجد بلندتر است و دور تا دور آن را ایوانی به عرض دو متـر فرا گرفته و به نام (خدایخانه)، (بیت المصحف) و (دارالمصحف) نامیده شده است.
- ساختمان مسجد عتیق شیراز که اولین هسته تاریخی شهر شیراز است مشتمل بر بنایی مرتفع است که دارای چندین حجره و شبستان است و برخی قسمت های آن دوطبقه می باشد.
- در وسط ضلع شمالی، طاق نمای مرتفعی قرار گرفته است که در دو طرف بام آن دو گلدسته وجود دارد و سقف آن با آجر مقرنس کاری شده است.
- در حاشیه بالای داخلی این طاق نیز سوره هل اتی با خط نسخ بر روی کاشی نگاشته شده است.
- در انتهای آن پلکانی است که به پشت بام و گلدسته ها ختم می شود و در پیشانی و جلو آنها کاشی کاری شده است و روی آنها با خط نسخ آیات قرآنی نگاشته شده است.
- در درون طاق نما، کتیبه ای قدیمی با خط ثلث نگاشته شده است که بخشی از آن باقی مانده است.
- بر فراز در ورودی شبستان ضلع جنوبی مسجد عتیق شیراز کتیبه ای دیگر با خط ثلث پیچیده بر روی کاشی نگاشته شده است که بخشی از آن تخریب شده است.
- در ضلع شرقی این شبستان کوچک، شبستان چهل ستون قدیمی با عرض ۳۲ متر و طول ۴۵ متر واقع شده است. سقف این شبستان از آجر است و در آن چهل ستون مکعب با طول ۲ متر و عرض ۲ متر قرار گرفته است. این شبستان چهار در دارد که به صحن گشوده می شود.بر سر در این شبستان کتیبه ای است که با خط ثلث پیچیده نگاشته شده است و هم اینک برخی از قسمت های آن تخریب شده است.
تزیینات مسجد عتیق شیراز
- ضلع شمالی مسجد جامع عتیق دری با نام در دوازده امام قرار دارد که سر درش با کاشی مقرنس‌کاری شده و چهار کتیبه مزین به نام دوازده امام در جرزهای دوسوی در نصب شده است.
- در همین ضلع، طاق مروارید که طاق نمایی بلند محسوب می‌شود با سقفی که توسط آجر مقرنس‌کاری شده و دو گلدسته بلند جلوه زیبایی به مسجد بخشیده است.
- ضلع غربی دارای رواق‌هایی زیبا با چندین دهانه است که ورودی حرم آستان مقدس شاهچراغ نیز به شمار می‌آید.
- ضلع جنوبی مسجد عتیق شیراز نیز طاق نمای بزرگ و جذابی با تزئینات معماری ایرانی اسلامی دارد که کتیبه هایش تاریخ مرمت مسجد را با خط ثلث پیچیده نشان می‌دهند.
- محراب کاشی کاری شده و شبستان بزرگ مسجد جامع عتیق از دیگر نکات قابل توجه این مسجد به شمار می‌آید.
- از دیگر فضاهای مسجد عتیق شیراز می‌توان به خدایخانه یا دارالمصحف اشاره کرد که محل نگهداری قرآن‌های تاریخی در وسط شبستان است.
- عمارت دارالمصحف، عمارتی چهارگوش است که در هر یک از گوشه‌های خود یک ستون مدور دارد.
- این عمارت در چهارضلع خود، ایوان و اتاقی در وسط آن قرار گرفته که از ایوان‌های شمالی و جنوبی دارای ورودی است.
- کتیبه‌ی این عمارت، نمونه‌ی ارزنده‌ای از هنر خطاطی ایرانی و شامل اشعار عربی در شأن قرآن و به خط ثلث است. این کتیبه اثر پیر یحیی جمالی صوفی از خوش‌نویسان صاحب نام سده‌ی هشتم هجری است.
سخن آخر
موقعیت مسجد عتیق شیراز در قلب شهر در حاشیه محله بازار مرغ و یا دقیق تر در فصل مشترک سه محله، اسحاق بیگ، لب آب و بازار مرغ از یکسو و پیوستگی آن با محور ارتباطی اصلی و بازار شهر که بین مهم ترین دروازه شهر، دروازه استخر یا دروازه اصفهان و مسجد جامع کشیده شده و در دوره های گوناگون تاریخی پیوسته نقش ستون فقرات اصلی شهر را داشته، اهمیت محوری مسجد جامع عتیق را مطرح می سازند.
بسیاری از عرصه های تاریخی شهر در ارتباط با مسجد تعریف می شوند. این مسجد، قدیمی ترین مسجد جامعی است که در فارس بنا شده است و در تزئینات مسجد عتیق شیراز، انواع هنرهای منبت کاری، خاتم کاری، گچبری، مقرنس کاری دیده می شود.
آنچه که مسجد جامع عتیق را از سایر بناها و مساجد دیگر ممتاز می کند، وجود بنای سنگی زیبایی به نام خدایخانه یا دارالمصحف اسـت که در میان صحن ساخته شده است.
از دیگر امتیازات مسجد عتیق شیراز وجود ده ها کتیبه سنگی و کاشی با مضمون فرامین پادشاهان، امرا، حکمرانـان، وقف نامه ها، تاریخ مرمت، و مضامین قرآنی و احادیث از دوره های مختلف است که زینت بخش سردرها، صحن، ایوانها، شبستانها، و محراب هاست. یک سنگاب زیبا با شکلی خاص و استثنایی از دوره قاجار به غنای آثار هنری در این مسجد افزوده است. این سنگاب به دنبال مرمتهای گسترده در این دوره ساخته شده و در مسجد نصب شده است.
نمادهای تاریخی و کتیبه‌های قدیمی، این حقیقت را گواهی می‌دهند که قدمت آن به اواخر سال‌های ۲۰۰ هجری قمری برمی‌گردد. اگرچه تاریخ قدیمی‌ترین کتیبه‌ی باقی‌مانده در مسجد مربوط به سال ۷۵۲ است. البته عده‌ای از تاریخ نگاران بر این عقیده‌اند که مسجد عتیق شیراز، پیش از اسلام آتشکده و یک نیایشگاه زرتشتی بوده است. هرچند که این مسجد در طول تاریخ بارها بازسازی شده است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه