مسجد جامع همدان از مساجد تاریخی ایران در مرکز و در قسمت تجاری شهر کنونی همدان قرار گرفته که فاصله اندکی، تقریباً ۱۰۰ متـر بـا میـدان مرکزی شهر «میدان امام» دارد. فضای پیرامون مسجد شامل: راسته ها و کوچه های سرپوشیده ای است که به تبعیت از یک سنت در معماری اسلامی ایران، سبب گردیده فضای اطراف مسجد آزاد بوده باشد.
مسجد در بافت قدیمی شهر واقع شده که با توجه به احداث خیابان اکباتان در دهه های گذشته، در جهت شمالی بنا، مجموعه بافت قدیمی در این بخش از شهر به هـم خـورده و در حال حاضر غیر از بخشی از مجموعه بازار در اضلاع شرق، غرب و جنوب مسجد، سایر واحدها اکثراً نو ساز هستند.
تاریخچه مسجد جامع همدان
مسجد جامع همدان که در دوره های گذشته به «جامع عتيق» و گاهی هم به «مسجد اعظم» نامیده می شده است. از بررسی آثار و نوشته های اسلامی برجای مانده، اینگونه استنباط می گردد که ساختمان مسجد، متعلق به قرون اولیه اسلامی است، و ساختار امروز مسجد جامع با آن چه در آغاز بوده، متفاوت است.
معماری مسجد جامع همدان
- مسجد جامع همدان با پلانی مربع مستطیل به شکل چهار ایوانی ناقص است.
- دارای صحن وسیع مستطیل شکل در میان سه ایـوان در جهات جنوبی، شرقی و شمالی، چندین شبستان، گنبد تک پوش آجـری ، گنبدخانه، شش مناره و چنـد حـجـره قـرار گرفته است.
- مسجد جامع همدان از منظر ساختمانی و معماری از چندین قسمت مختلف و مرتبط با یکدیگر از قبیل: سردر، هشتی، صحن، ایوان ها ، حجره ها و شبستان هایی در اطراف تشکیل شده است.
- در ورودی اصلی مسجد جامع همدان در گذشته در جانب غربی و از جانـب بـازار بـوده است، امـا بـا ایجـاد بناهـا و ورودی جدیدی در ضلع شمالی «جانب خیابان اکباتان» ورودی اصلی به این جهت منتقل شده است.
- از سردر قدیمی مسجد در جانب بازار، می توان از طریق یک هشتی به قسمتهای مختلف مسجد وارد شد.
- ورودی دیگر مسجد در جهت جنوب شرقی از طرف بازار و از طریق یک دالان است.
- صحـن مسجد جامع همدان دارای حوض بزرگی در وسط، ایوان ها، حجره ها و شبستان هایی در اطراف است.
- سطح صحن حدود ۲ متر پایین تر از کوچه های مجاور واقع گردیده است.
- ایـوان جنوبی صحن دارای دو طاق نمای کم عمق می باشد که بر بالای ایـن ایـوان، دو مناره کوتاه و قطور وجـود دارد.
- پشت سرایـوان فضای گنبددار مسجد واقع شده است که به همراه ایوان، هسته اولیه و قدیمی مسجد را تشکیل می دهد و در ضلع جنوبی آن محرابی تعبیه شده است.
- گنبـد بـنـا از نوع دو پوسته بوده و از نظر تناسبات معماری اسلامی درخور توجه است؛ گنبدخانه از طریق درگاه های جانبی به شبستان های ستون دار راه پیدا میکند، در طرف غربی آن، شبستان گنبددار مسجد با ستون های متناسب سنگی قـرار دارد که از طریق ورودی هایی به صحن و گنبدخانه راه پیدا میکند.
- در سمت غربی حیاط و مجاور شبستان فوق الذکر، شبستان ستون دار دیگری قرار دارد، که روبه روی ایوان جنوبی و در سمت دیگر صحن، ایوان و شبستان ستون داری به شیوه جدید با پوشش مسطح ساخته شده و بر بالای ایوان میانی آن، دو مناره تعبیه گردیده که از الحاقات دوره اخیر است.
- نمای ایوان سردر جدید مسجد از خیابان اکباتان نیز دارای دو منار می باشد.
- مسجد جامع همدان در حال حاضر دارای دو ورودی اصلی از جانـب بـازار و یک ورودی از جانب خیابان اکباتان است.
- راهرو، هشتی و سردر ایوان دار آن از بخش های قدیمی مسجد محسوب می شود.
- سردر دارای تزیینات زیبایی، مزیـن بـه مقرنس کاری گچی به رنگ آبی می باشد.
- ایـن ورودی دارای در چوبی زیبایی به سبک آلت و لقـط بـوده است، که اکنون دربی آهنی جای آن را گرفته است.
- پشت ایـن سردر ورودی، هشتی قرار دارد که شامل محوطه ای باز می باشد که از جهات شمالی و جنوبی به شبستان های «حاج محمدطاهر» و «دارالشتا» راه دارد.
- بر فراز این فضای هشت ضلعی ورودی مسجد جامع همدان ، گنبدی ایجاد شـده کـه مـزیـن بـه کاربنـدی زیبایی از ترکیب آجـر و کاشی فیروزه ای رنگ می باشد.
- در داخـل ایـن هشتی کتیبه ای کوچک از سنگ نصـب شـده کـه نام «استاد حسین» بر آن حک شده است که می توان احتمال داد که استادکار این فضای ورودی بوده است.
- کتیبه دوم مدخل غربی، در فضای داخلی هشتی و در قسمت میانی قوس طاق مشرف به صحن حیاط ایجاد شده است.
- کلمات کتیبه متشکل از اسماء جلاله الله ، محمد و علی است که در قالب کاشیهای لعابدار فیروزه ای و لاجوردی در زمینه آجـری اجـرا گردیده است؛ می تـوان ایـن چنین احتمال داد که ورودی اصلی مسجد، همین ورودی باشد.
- مدخـل شرقی مسجد جامع همدان با تزیینات کتیبه نگاری پوشیده شده است . بیشترین کتیبه های این مدخل در طاق میانی و دو فضای مستطیل شکل در دو سوی آن می باشد، که مجموعاً سه فضای مجزا در تزیینات کتیبه نگاری مدخـل شرقی را تشکیل داده است.
- ورودی جنوب شرقی مسجد جامع همدان به یکی از راسته های بازار منسوب به راسته بزازهـا مشـرف می باشد و منتهی به دالانی طولانی است.
- سردر ورودی آن به یک هشتی با گنبدی مزیـن بـه کاربنـدی آجـری و در ادامه دو فضای گنبددار کوچک تر، منتهی می شود که در ادامه به صحن مسجد متصل می شود. این فضا امکان دسترسی به وضوخانه را میسر می سازد، همچنین دارای مدخلی مرتبط با فضاهای ضلع شرقی شبستان گنبددار است.
- راه پله نیز که امکان رفت و آمـد بـه بـام مسجد را فراهم می سازد، در ایـن قسمت از مسجد قرار گرفته است.
- ورودی دیگری در ضلع شمال غربی مسجد وجود دارد، اما در سال های اخیر مسدود شده است و اکنـون بـه چایخانه شبستان نوساز شمالی مبـدل گردیده است؛ این فضای ورودی رابـط بین مسجد و یکی دیگر از راسته های بازار، منسوب به راسته حلبی سازها می باشد.
- با عبور از ورودی هـا صـحـن حيـاط مسجد نمایان می گردد؛ مسجد دارای حیاطی مربع مستطیل به ابعاد ۲۴ × ۴۰ متر است، که در حدود ۲ متر پایین تر از کوچه های مجاور قرار دارد؛ صحن مذکور همان گونه که پیش تر ذكـر شـد از طریق دو ورودی با هشتی های دالان دار به راسته بزازها در شرق و راسته قنادها در غرب بازار قدیمی شهر ارتباط برقرار میکنـد.
- حجره ها و ایوان های مسجد در اضلاع چهارگانه صحن قرار گرفته اند که برخی از آن ها قدیمی و تعدادی نیز جدیدالاحداث می باشند.
- قدیمی ترین قسمت بنای مسجد جامع همدان، ایوانی رفیع در جبهه جنوبی با دو مناره کوتاه در دو طرف آن می باشدکه به اسامی «شبستان طاق بزرگ» ، «شبستان مستوفی ملاحسین اردستانی» و «شبستان حاج روح اللهی» نامیده می شود.
- طاق وسیع سقفی ایوان چون پاره گنبدی چهره به آسمان شهر گشوده است. عرض ایوان در حدود ۱۳/۲۰ متر و عمق آن در حدود ۸/۴۰ متر است و ارتفاع آن در حدود ۱۵/۳۰ متر می باشد.
- درب چوبی زیبایی که در وسط دیوار میانی ایوان قرار دارد، دسترسی اصلی به گنبدخانه را ایجاد نموده است. در دو سطح طرفین ایوان نیز دو بازشو جهت دسترسی به فضاهای کناری ایـوان ساخته شده است.
- در سینه ایـوان، رسمی بندی زیبایی قرار دارد، که در میانه سقف ایوان در نقطه ای که از هر گوشه حیاط دیده می شود با کاشی فیروزه ای ، نام مقدس « الله » و اسامی پنج تن آل عبا « محمد ، علی ، فاطمه ، حسن و حسین » و رقم رجب ۱۲۵۳ هـ.ق . که تاریخ بنای ایوان است، نگاشته شده و خودنمایی میکند.
- طاق ایـوان مسجد جامع همدان بـه صـورت دو پوسته میان تهی می باشد که پوسته بیرونی به صورت آهنگ و پوسته داخلی به شیوه نیم گنبد اجرا شده است. این پوسته در بدنه خود دارای رسمی بندی زیبایی است و به شیوه طاق دزد اجرا گردیده است.
- پس از اجرای تویزه های باربر اصلی، تویزه های فرعی بین آن ها براساس طرح هندسی رسمی بندی اجرا شده و فواصل بین آنها به کمک طاق پر شده است.
- تزئینات کاشیکاری رسمی بندی مسجد جامع همدان نیز از نوع معقلی هستند. پوشش بیرونی طاق به منظور حفاظت پوسته داخلی در برابر آسیب های محیطی به صورت طاق آهنگ و بر روی جرزهای باربر و بر روی تویزه اصلی ایوان ساخته شده است. این طاق به صورت ترکیبی اجـرا شده که به واسطه وسعت دهانه ایوان ۱۳ / ۲۰ متر تا مرحله شکرگاه طاق، به صورت رومی و در قسمت های بعدی، ضربی و یا رومی اجـرا شده است.
- ضخامت این طاق در قسمت های پاکار، در حـدود ۲/۴۰ متر و در قسمت تیزه ۱/۶۰ متر می باشد.
- جبهه جنوبی مسجد جامع همدان ، از سه شبستان مرتبط به یکدیگر تشکیل شده است که در حقیقت قدیمی تریـن اجـزا مسجد جامع همدان، همین شبستان ها می باشد که به نام های «شبستان طاق بزرگ یا شبستان حاج روح الهی» ، «شبستان مستوفی» ، «شبستان ملاحسن اردستانی» نامیده می شوند.
- شبستان طـاق بـزرگ، شبستان مربع شکل گنبدداری است که هسته اولیه و قدیمی ترین قسمت مسجد را تشکیل می دهد، و در پشت ایوان جنوبی قرار دارد.
- گنبد خوش ترکیب آن از نظر تناسبات معماری، عظمت، عرض دهانه و حجم فضای داخلی بسیار مهم و درخور توجـه بـوده است. شبستان مربعی، به ابعاد ۱۴ متر می باشد که چهار دیوار این مربع در ارتفاع ۷ متـری بـرای ساختن گنبدی با استفاده از گوشواره و طاق بنـدی بـر فـراز جرزها ایجاد گردیده، طرح مربع تبدیل به کثیرالاضلاع شده و پایه مدورگنبد به نحو بسیار ماهرانه ای بر روی طرح شانزده ضلعی قرار گرفته است، و آنگاه با خیز نسبتاً کشیده ای به طوقه گنبد ختم می شود.
- این شبستان دارای ۵۵ ستون در پنج ردیف یازده تایی می باشد که طاق های گنبدی و آجری سقف را در ۵۵ حلقه نگه داشته اند، ۳۲ ستون از ستون های میانی شبستان، سنگی با سرستون های مربع شکل می باشند، سایرستون ها در ابعاد چهار ضلعی، آجرچین هستند، هر دو ستون در حدود ۴ متر و ارتفاع آن ها ۲/۵ متر است.
- دیوارها و طاق کلا از آجر قهوه ای سرخگون چـیـده شـده کـه آجرکاری بنا، حالتی زیبا و چشم نواز دارد.
- در دیوار سمت قبله مسجد جامع همدان ، محرابی وسیع و متناسب با شبستان ساخته شده است.
- محراب در حاشیه ای گسترده دارای کاشی کاری زیبایی است و آیاتی از قرآن مجید با خطوط بنایی با استفاده از انواع رنگ ها به محراب زیبایی خاصی بخشیده است.
- برجسته ترین ویژگی تزئینی داخـل شبستان، کتیبه گلوبندی به رنگ قهوه ای مایل به زرد (حد فاصل تبدیل شدن کثیرالاضلاع به دایره) است که با عرض ۴۰ سانتی متر با کاشی هفت رنگ و با خط زیبای ثلث برجسته و به رنگ سیاه، سوره مبارکه «جمعه» و در ادامه بخشی از سوره مبارکه «توبه» و در انتها سوره مبارکه «آیة الکرسی» را به نمایش درآورده است.
- در جانب غربی صحن مسجد جامع همدان ، شبستان نسبتاً وسيع «حاج محمد طاهـر» واقع شده است که احتمالا نام شبستان از نام بانی آن اقتباس گردیده است؛ شبستان مذکور، از جانب قبله به وسیله دو مدخل =، یکی به جانب راهروی ضلع غربی مسجد و دیگری به صحن مسجد متصل می گردد.
- شبستان مذکور، دارای ۱۹ ستون است که ۸ ستون استوانه ای آن، سنگی و در حدفاصل ۴ متـری یکدیگر قرار گرفته اند و ۱۱ ستون پایه ای آن به صورت آجـری بنا گردیده است.
- محـراب شبستان به صورت نیم منشوری با سقفی مقرنس کاری شده به وسیله گچ، جلوه گر فضای شبستان است. کف این محراب از کف شبستان کمی گودتر است. بدین لحاظ که در مرکز برخی از گنبدها، نورگیرهایی جهت تأمیـن نـور فضای داخلی تعبیه شده و می توان این گونه استنباط کرد که شبستان مذکـور بیشتر در فصل زمستان مورد استفاده قرار می گرفته است.
- سنگاب مسجد جامع همدان ، یکی از آثار مهم و قدیمی می باشد، که همزمان با ساختمان ایـوان اصلی (ایوان جنوبی) ساخته شده است؛ که از سنگ تیره خاکستری رنگ یکپارچه تراشیده شده و نمای بیرونی آن حاوی نقوش و خطوط برجسته بسیار زیبایی است.
- قطر دهانه سنگاب ۱ متـر و عـرض دیواره آن ۱۳ سانتی متر می باشد.
- این سنگاب بـزرگ و جالب در گوشه دهلیز ورودی مسجد مجاور سردر غربی، یعنی مدخل اصلی مسجد قرار داشته است.
سخن آخر
مسجد جامع همدان، به عنوان شاخص ترین و کهن ترین مسجد در بافت شهری همدان شناخته می شود. سازمان فضایی شهر با توجه به مرکزیت مسجد توسعه یافته است و بناهای شاخصی، پیرامون آن وجود دارد. قرارگیری مسجد در بافت بازار و ارتباط نزدیک با میدان مرکزی شهر، امکان ارتباط با خیابان های اصلی را از چند جهت فراهم ساخته است.
علاوه بر ویژگی های شاخص معماری در مسجد جامع همدان، می توان تأثیر پذیری از اصول اقلیمی منطقه را نیز مشاهده نمود. نقشه مسجد، شبستان ها، تعداد و ابعاد بازشوها و مصالح به کار رفته با شرایط اقلیمی منطقه تطابق دارد، وجود گنبد و گلدسته شاخص مسجد جامع در بافت شهری همدان است، و در دیگر مساجد شهر مشاهده نمی شود.
عمده تزئینات مسجد آجرکاری، کاشیکاری و کتیبه های مذهبی است، که کتیبه ها در قالب طرح های کاشیکاری، آجرکاری و در مواردی تلفیـق هـر دو، نمود یافته است.
ایوان جنوبی به عنوان بخش کهن مسجد، دارای تزئینات کمتری به نسبت ایوان شمالی می باشد. در فضای داخلی شبستان ها تزئینات شاخصی مشاهده نمی شود، به جز کتیبه قرآنی و کاشیکاری محراب که مانند ایـوان شمالی مربوط به دهه اخیر است.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه