آرامگاه فردوسی

آرامگاه فردوسی یا حکیم ابوالقاسم حسن بن علی توسی، بنایی است در توس در شمال مشهد که در سال ۱۳۱۳ هم زمان با آیینهای هزاره فردوسی افتتاح شد. مجموعه فرهنگی باغ آرامگاه فردوسی در ۲۰ کیلومتری شمال شرقی شهر مشهد، در مسیری منشعب از راه عمومی مشهد به کلات نادری، نزدیک به شهر تاریخی طابران و بقعه تاریخی هارونیه قرار دارد. روستای پاژ زادگاه فردوسی که امروزه فاز نامیده می شود در ۲۸ کیلومتری شرق آرامگاه فردوسی است.

تاریخچه آرامگاه فردوسی

بعد از وفات حکیم ابوالقاسم فردوسی‌ در قرن یازدهم میلادی شاعر پر آوازه ایرانی، واعظ طبرستان اجازه دفن پیکر او را در هیچ آرامگاهی نداد. این شخص به دلیل تعصب های مذهبی خود چنین فرمانی را صادر کرد. بنابراین، به ناچار پیکر این شاعر بزرگ را در باغ خود او به خاک سپردند. این باغ در شهر تابران توس نزدیک به دروازه شرقی رزان قرار داشت.

آرامگاه فردوسی زیارتگاه اهل دانش و معرفت بود و با آنکه بارها آن را با خاک یکسان کردند از نو ساخته میشد. خبری نه چندان موثق ساختن اولین بنا بر گور ابوالقاسم فردوسی را به سپهدار توس در زمان فردوسی، یعنی ارسلان جاذب سپهدار توس نسبت داده، که ذکر او در دیباچه شاهنامه آمده است.

صد سال پس از مرگ فردوسی در ۵۱۰ نظامی عروضی مدفن شاعر حماسه سرای ایران در باغی متعلق به خود شاعر زیارت کرد، و ششصد سال بعد هنگامی که عبیدخان ازبک به تیشه تعصب آن را ویران کرده بود قاضی نورالله شوشتری به شرف زیارت آن نایل آمد. بعدها درسال  ۱۳۰۲ ه.ق که میرزا عبدالوهاب خان شیرازی نصیرالدوله (آصف الدوله) والی خراسان بود، به دستور آن مرد ادب دوست محل دفن فردوسی به قرائن و آثار و علائمی، در باغی درون و طوس تعیین گردید و بنایی آجری بر آن ساخته شد.

سپس، در دوره صفوی به دلیل اهمیتی که شهر مشهد و اطراف آن در نظر پادشاهان صفوی داشت، دوباره این بنا مرمت شد. همچنین، در دوره پهلوی اول که روحیه ملی گرایی افزایش یافته بود، فرهنگیان از رضاشاه درخواست کردند آرامگاهی درخور شخصیت ابوالقاسم فردوسی بسازد. در ابتدا تلاش بر این بود که مساحت آرامگاه فردوسی اندکی گسترش یابد تا بنایی درخور منزلت فردوسی بسازند.

بنابراین، شخصی به نام کیخسرو شاهرخ، ۲۳ هزار مترمربع از باغی را که در اطراف مقبره قرار داشت از مالک آن خریداری و تقدیم رضاشاه کرد. همچنین، شخصی به نام حسین ملک از ثروتمندان ایرانی هفت هزار متر مربع از زمین خود را برای این کار اهدا نمود. بنابراین، زمین های اهدایی و خریداری شده در اختیار بانیان آرامگاه قرار گرفت. در سال ۱۳۰۵ خورشیدی به پیشنهاد انجمن آثار ملی ایران مقرر شد همزمان با برگزاری کنگره هزاره فردوسی، بنای آرامگاه فردوسی در توس به شیوه‌ ای باشکوه و درخور ساخته و رونمایی شود.

طرح اولیه بنای آرامگاه فردوسی از سوی مهندس کریم طاهرزاده بهزاد تهیه شد که گفته می شود از فعالان انقلاب مشروطه و ظاهرا نخستین فرد ایرانی بوده که به ‌صورت آکادمیک در رشته معماری در آلمان تحصیل‌ کرده است.طرح مرحوم طاهرزاده پذیرفته و عملیات ساخت طرح آغاز شد اما با اجرای سکوی اولیه، عملیات متوقف شد که علت آن نیز اعتراض برخی به مطلوب نبودن این طرح عنوان شده است.

پس از آن با اعمال‌ نفوذ تیمورتاش، طراحی بنای آرامگاه فردوسی به “آندره گدار” فرانسوی واگذار شد. که طرح وی بنایی هرمی شکل شبیه اهرام مصر بر روی سکوی ساخته ‌شده پیشین بود. طرح “گدار” اگرچه بر روی همان سکوی ساخته شده توسط طاهرزاده نصب ‌شده بود اما این طرح هم به دلیل عدم تناسب با معماری سنتی و تاریخ ایران، مورد اعتراض اصحاب فرهنگ قرار گرفت و از سوی دیگر پس از ساخت هرم، سقف آن شکست و به همین دلایل، کار متوقف شد.

فقدان تخصص علمی اجرایی سبب شد که در زمان ساخت بنای آرامگاه فردوسی به ملاحظات ظریف و پیچیده و اصول مهندسی و مکانیک خاک توجهی نشود حال ‌آنکه در دشت توس به دلیل همجواری با کشف رود و وجود آبهای زیرسطحی این ملاحظات باید بیشتر مورد توجه قرار می‌ گرفت.
رعایت نکردن این موارد باعث شد بنای آرامگاه فردوسی که سازه ‌ای بسیار سنگین و فاقد هرگونه پی‌ سازی متناسب با حجم و وزن آن بود در مدت اندکی پس از اتمام ساخت، دچار نشست و شکستگی در بخشهای مختلف شود به ‌گونه ‌ای که در طول ۳۰ سال پس ‌از آن بارها نیازمند تعمیر و مرمت اساسی شد.

این رویه تا جایی پیش رفت که دیگر مرمتهای متعدد پاسخگوی سرعت روند تخریبیِ نشست این ساختمان نبود لذا در سال ۱۳۴۳ خورشیدی با تصمیم انجمن آثار ملی کل بنا برچیده شد و دوباره با طراحی و نظارت مرحوم مهندس هوشنگ سیحون و اجرای مهندس “گیو جودت” با در نظر گرفتن تمام ملاحظات فنی ساخت بنا، آرامگاه فردوسی به شکل ظاهری پیشین ساخته شد.

در تجدید بنای آرامگاه فردوسی تالاری به مساحت ۹۰۰ مترمربع در زیربنا ساخته شد و قبر فردوسی از جایگاه پیشین که بر روی سکویی با ارتفاع دو متر قرار داشت به زیرزمین انتقال یافت. بنای کنونی در سال ۱۳۴۷ خورشیدی افتتاح شد و مهندس سیحون در کنار بازسازی بنای آرامگاه، باغ آرامگاه فردوسی را هم بر اساس الگوی چهارباغ ایرانی از طریق رعایت قرینه ‌سازی و تعبیه آب‌ نماهای متعدد و جوی های آب پیوسته و گسسته در فضای باغ محوطه سازی کرد.

به اهتمام مرحوم سیحون برخی تأسیسات جانبی مورد نیاز از قبیل کتابخانه و ساختمانهای مسکونی هم برای کارکنان و بخشهای اداری در مجموعه باغ آرامگاه فردوسی ایجاد شد. 53 سال از ساخت بنای کنونی و 87 سال از ساخت بنای اولیه آرامگاه فردوسی در توس می‌ گذرد اما همچنان این بنا و هنر معماری به کارگرفته شده در آن خاص محسوب می شود و از زیباترین بناهای آرامگاهی ایران محسوب می شود.

معماری آرامگاه فردوسی

• داخلی ترین قسمت آرامگاه فردوسی سنگ قبر به کار رفته در این بنا از جنس مرمر می باشد و ابعاد آن ۱ × ۱ مترمربع و ارتفاع آن ۰.۵ متر است.
• بر روی این سنگ قبر مرمرین تاریخ تولد، تاریخ وفات و تاریخ ساخت بنا ( ۱۳۱۳ خورشیدی) حجاری شده است.
• این سنگ قبر بر روی یک سکو قرار داده شده است که آن هم از جنس مرمر است.
• دومین قسمت بنای آرامگاه فردوسی ، در طبقه اول تالاری است که ۴ ستون بزرگ در ۴ گوشه آن تعبیه شده اند. مصالح استفاده شده برای ساخت این تالار سنگ مرمر می باشد. داخل تالار با استفاده از کاشی کاری زیبایی مزین گشته است
• در گوشه های این تالار، چهار ستون با گچ بری های بسیار زیبایی قرار دارد.
• ستون های تعبیه شده در ۴ قسمت تالار نیز در سقف متصل به گچ بری های زیبایی هستند.
• در قسمت جنوبی این تالار، مجسمه شخصی بالدار وجود دارد که ویژگی های پاسارگاد را برای ما تداعی می کند.
• همچنین، بر روی دیوارهای قسمت جنوبی و شرقی تالار نقش هایی به صورت کنده کاری وجود دارند که داستان های شاهنامه را روایت می کنند.
• این داستان ها در ضلع شرقی تالار، با خوشنویسی حسن زرین به صورت نوشته در آمده اند. همچنین،‌ در قسمت جنوبی، کتیبه ای با ابعاد ۱ × ۱.۵ متر مربع وجود دارد. روی این کتیبه، قصیده ای بلند از علامه جلال الدین نقش بسته است.
• علاوه بر آن، قسمتی از سقف این تالار به صورت پلکانی و با سنگ مرمر بنا شده است. روی این قسمت، اتاق کوچکی مشاهده می شود که اشعاری از فردوسی در اضلاع آن حک شده اند.
• در وسط تالار آرامگاه فردوسی ، سکوی دیگری به اضلاع سه متر و ارتفاع ۳۰ سانتیمتر وجود دارد که بر روی آن سنگ قبر فردوسی قراردارد، سنگی یکپارچه به طول یک و نیم متر و عرض ۸۰ سانتیمتر که البته همان سنگی است که در سال ۱۳۱۳ ش . بر روی مدفن حکیم توس گذاشته شده بود
• قسمت سوم این بنا، نیز از پلکانی تشکیل شده است که اشعار فردوسی بر روی آن کنده کاری شده است
• این بنا مجموعه ای متشکل از آرامگاه، کتابخانه و موزه است.
• درب ورودی آرامگاه فردوسی در قسمت جنوبی قرار دارد. در روبروی درب ورودی، استخری با ابعاد ۳۰ × ۱۰ متر مربع ساخته شده است
• آرامگاه فردوسی بسیار شبیه آرامگاه کورش در پاسارگارد می باشد.
• در کل مصالح استفاده شده در آرامگاه فردوسی سنگ و کاشی است.
• در گذشته در قسمت شمال غربی آرامگاه فردوسی، چایخانه ای قرار داشت. در این محل، مردم پس از نوشیدن چای به استراحت می پرداختند. این چایخانه در سال ۱۳۲۰ خورشیدی مبدل به موزه شد.
• موزه مذکور، مساحتی حدود ششصد مترمربع دارد و اشیائی باستانی و قدیمی برای بازدید علاقمندان در آن وجود دارد. یکی از موارد قابل توجه در این موزه، تندیس حکیم فردوسی است که در آن قرار دارد مجسمه اهدایی ابوالقاسم فردوسی توسط ابوالحسن صدیقی به کنگره، در این محل قرار دارد.
• معماری آرامگاه فردوسی مشهد خود نیز از مواردی است که باعث جذابیت دو چندان این مکان شده است. نکته بسیار جالبی که در مورد مکانی که آرامگاه فردوسی در آن قرار دارد این است که در ضلع غربی آن، مزار شاعر شعر سپید، مهدی اخوان ثالث قرار دارد.
• در قسمت جنوبی موزه، مجسمه ای از مهدی اخوان ثالث، از جمله شاعران نامدار ایرانی مشاهده می شود.
• مساحت ساخت آرامگاه فردوسی و باغ پیرامون آن به ۵۶۷۵۳ متر مربع دراختیار انجمن و طراحان آن قرار گرفت و نتیجتا مساحت خود محوطه باغ به ۲۷ هزار متر مربع افزایش یافت.
• ورودی بنا از سمت غرب دارای دو رشته پلکان با ۲۲ پله جدید به صورت متقابل و در راستای شمالی جنوبی بوده و از سنگ گرانیت مشهد بنا شده اند که بر روی دیوار آنها شش نقش برجسته، شامل تصاویر ورود پادشاه هندوستان به دربار ایران، دو نفر از سپهبدان در حضور شاه ساسانی، تصویر داریوش بزرگ، پیکار رستم، جنگ دلاوران ایران و توران و نیز نبرد رستم و سهراب مشاهده می شود.
• در زیر این دو رشته پلکان، دو اتاقک وجود دارد که کاربرد تأسیساتی و خدماتی دارند.
• درب ورودی تالار آرامگاه فردوسی از برنز و شیشه است و بر سردر ورودی به خط نستعلیق ، ابیاتی از جلال الدین همایی نوشته شده است
• در داخل ساختمان ، ۲۰ ستون مرمری در قسمت پایین و هشت ستون در قسمت بالا وجود دارد.
• در کاشی کاری معرق زیر سقف از طرحهای تزیینی دوران زندگانی فردوسی و در بدنه های فوقانی از طرحهای کاشی های ادوار باستانی مقارن با داستانهای شاهنامه اقتباس شده است.
• بر روی دیوارهای داخلی شش قطعه به صورت حجاری و نقش برجسته سنگی مشاهده می شود که داستان هایی از شاهنامه از قبیل پیکار رستم و اشکبوس ، جنگ ایرانیان و تورانیان ، نبرد رستم و سهراب ، داریوش هخامنشی ، پناه آوردن پادشاه هند به دربار ساسانی ، رفتن رستم به نزد کیکاووس، جنگ رستم با پیلتن مازندران، جنگ رستم با اژدها و دیو سفید را روایت می کنند. این آثار توسط فریدون صدیقی فرزند ابوالحسن صدیقی طراحی و بر دیواره های مقبره فردوسی نصب شده اند.
• تنديس حكيم توس که در نزدیکی آرامگاه فردوسی نصب شده از سنگی یکپارچه می باشد که به دست هنرمندانه استاد ابوالحسن صدیقی با ظرافت و مهارت تمام تراش خورده است.
• در باغ پیرامون مقبره نیز ساختمانهای دیگری احداث شدند. در شمال شرقی باغ، هفت عمارت دو اتاقه برای کارکنان و عمارتی سه اتاقه برای مدیریت تعبیه شد و همچنین دو گلخانه، موتورخانه کوچک، یک چاه نیمه عمیق و یک منبع آب برای آبیاری فضای سبز در شمال باغ ساخته شد .
• باغ نیز یک مهمانسرا به صورت سراپرده و شاه نشین در اندازه چهارصد متر مربع بنا گردید و در زیر آن فضاهای خدماتی ساخته شد.
• در جنوب شرقی، چهار عمارت دو اتاقه مجهز به وسایل زندگی و فضاهای خدماتی کامل برای پذیرایی از مهمانان خصوصی بنا شد و دفتر نگهبانی نیز در همین سمت قرار گرفت.
• در سمت غربی آرامگاه فردوسی علاوه بر ساختمانهای خدمات و سرویس نگهبانان یک آسایشگاه به صورت دژ با پانزده جایگاه نیز برای بازدیدکنندگان ساخته شد تا به منظور استراحت و بازیابی انرژی، رایگان در اختیار بازدیدکنندگان قرار گیرد.
• در جنوب غربی آرامگاه فردوسی نیز تالار پذیرایی و یک کتابخانه احداث گردید و فرش نفیسی به مساحت سی وهفت متر مربع در تالار پذیرایی و فرشی دیگر با یک متر کمتر در کتابخانه پهن گردید.
• در باغ یازده باغچه مطبق وجود دارد که پنج باغچه آن در شرق و مابقی در سمت غربی هستند. استخر با سه فواره خود ۳۰۰ متر مربع اندازه دارد و هشت آب نمای دیگر نیز در اطراف باغ وجود دارند که طراوت و شادابی مضاعفی به این فضا می بخشند. آبیاری و روشنایی محوطه با خرید دو موتور برق قوی، کابل کشی، حفر چاه نیمه عمیق، لوله کشی آب و نصب نورافکن به صورتی رضایت بخش محقق شد.

سخن آخر

آرامگاه فردوسی بنایی است که برای شاعر حماسه سرای ایرانی، حکیم ابوالقاسم فردوسی در شهر توس ساخته شد. این شاعر بزرگ که شاهنامه از جمله آثار فاخر اوست، ۳۰ سال برای حفظ و ترویج زبان فارسی زحمت کشید. بنابراین، شایسته بود که بر سر مقبره اش، آرامگاهی در شان و درخور منزلت وی بسازند. این آرامگاه به دلیل معماری ایرانی بی نظیرش در سال ۱۳۵۴ خورشیدی به ثبت ملی رسید.

منابع:

Tomb of Ferdowsi