کاروانسرای زین الدین

کاروانسرای زین الدین از معدود کاروانسراهای دایره ای شکل ایران است که در دل کویرهای استان یزد در شهرستان مهریز واقع شده است.

این کاروانسرا در ۶۰ کیلومتری جاده یزد-کرمان نیز قرار دارد و به عنوان یکی از بناهای بی نظیری که از دوره صفویه در این شهر باقی مانده این روزها به عنوان جاذبه ی گردشگری مورد استفاده قرار گرفته است.

تاریخچه کاروانسرای زین الدین

این بنا در دوره ی صفوی ساخته شده و شاه عباس صفوی در آن دوره حدود ۹۹۹ کاروانسرا در ایران بنا نهاد و زین الدین یکی از زیباترین کاروانسراهای ایران به شمار می رود.

در بسیاری از کتب تاریخی آمده است که کاروانسرای زین الدین در یزد به مناسبت دیدار شاه عباس با زین الدین گنجعلی خان، حاکم استان کرمان در قرن ۱۰ قمری ساخته شد. معمار کاروانسرا در مهریز شخصی به نام محمد سلطان یزدی نیز بود. وی یکی از بهترین معماران آن دوره بود و طراح و معمار مجموعه بی نظیر گنجعلی خان کرمان نیز همین فرد بوده است.

روایتی دیگر بر تاریخچه ساخت کاروانسرای زین الدین این است که شاه عباس کبیر در سفرش در سال 1606 میلادی به سمت کرمان و دیدار گنجعلی خان رفت، در هنگام بازگشت دستور بر آبادانی هرچه بیشتر مسیر یزد کرمان داد.

همین موضوع باعث شد تا بعد از این سفر زین الدین گنجعلی خان دستور ساخت دو کاروانسرا را در این مسیر صادر کند و یکی از آنها را برای یادبود خود و به اسم خود بنا نهاد.

معماری کاروانسرای زین الدین

• نکته جالب توجه و متمایز کننده این کاروانسرا از دیگر کاروانسراها، پلان دایره ای آن است. مسلمانان در ساخت بناهای خود از اعداد مقدس استفاده می کنند که در این بنا هم می توانید اعدادی نظیر ۵ برج و ۱۲ صفه این کاروانسرا را در ساخت آن مشاهده کنید.
• دایره ای شکل بودن کاروانسرای زین الدین به دلیل وجود شن های روان در کویر و احتمال استقرار نظامیان در آن بوده است. دلیل اصلی انتخاب پلان مدور، روان بودن شن های بیابانی منطقه است. معماران با این تمهید به خوبی از انباشت شن ها در پشت ساختمان کاروانسراها و از فرو ریختن دیوارهای آن جلوگیری نموده اند.
• در کاروانسراهای مدور فضای کالبدی چون ایوان ها، حجره ها و اصطبل ها پیرامون یک حیاط مرکزی چند ضلعی ( 8 و 12 ضلعی) استقرار می یابند. بنابر این از درون چند ضلعی اما از بیرون، دایره ای شکل هستند.
• فضای داخلی بنا دوازده ضلعی است که نمای شرق و غرب آن قرینه است.
• این بنا دارای پنج برج نیم دایره است که به دیواره هشت متری آن پیوسته اند.
• در اطراف صحن کاروانسرای زین الدین ، رواقهای سکو داری وجود دارد و در انتهای هر رواق اتاق هایی مشابه دیده می شود.
• در طرفین هشتی ورودی و پشت اتاق ها، راهروهای وسیع و طولانی قرار دارد که اصطبل چهار پایان بوده است.
• در بخش شمالی حیاط کاروانسرا، اتاقی مشاهده می شود که به نظر می رسد در گذشته شاه نشین بوده باشد.
• این اتاق دارای سقفی بلند با تزیینات کاربندی و زیباست. همچنین، در بدنه این شاه نشین تزیینات کاربندی و اندود گچ جلوه زیبایی به آن بخشیده اند.
• شاه نشین کاروانسرا در پشت ایوان قرار گرفته است و دارای اتاق های هشت پهلو و زیباست. در این قسمت دو اتاق نیز وجود دارند که دارای گنبد می باشند
• مصالح بنای کاروانسرای زین الدین از آجر است و در درون بنا عمدتا از تزیینات آجر در نما استفاده شده که تابع طرح 12 ضلعی حیاط با صحن مرکزی آن است.
• این کاروانسرا دارای 5 برج نیم دایره است که به دیواره 8 متری آن متصل‌اند
• کنگره‌ها و تیراندازهای لبه بام، ترکیب انحنای برج و دیواره ها و نمای تمام آجر آن، چهره خاصی به این کاروانسرا بخشیده است.
• علاوه بر آن، در طرفین حیاط کاروانسرای زین الدین راه پله هایی تعبیه شده اند که به پشت بام آن راه دارند. مشاهده آسمان صاف و پرستاره کویر به هنگام شب از پشت بام کاروانسرا بسیار تماشایی است.
• در داخل بنای مزبور تزییناتی از آجر مشاهده می شوند که تابع طرح دوازده ضلعی حیاط مرکزی آن می باشند. به نظر می رسد که این بنا با سبک معماری معروف اصفهانی ساخته شده است.

سخن آخر

کاروانسرای زین الدین از بناهای مربوط به دوره صفوی است که در سده دهم هجری به دستور ((زین الدین گنجعلی خان ریگ))، حکمران کرمان و به فرمان شاه عباس ساخته شد.

این بنا ثبت ملی شده و در سال 2006 دیپلم افتخار یونسکو را به دلیل احیا و ساماندهی با بهره گیری از مصالح سنتی دریافت کرده است.

فضای خاص معماری بنا و امکانات کاروانسرای زین الدین تجربه متفاوتی را در اقامت بین کاروانسراهای ایران برای گردشگران رقم می زند.

این کاروانسرا قدمتی بیش از ۴۰۰ سال دارد و عملیات مربوط به بازسازی و مرمت آن بین سال های ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۲ به طول انجامید.

این بنا از نظر معماری دارای اهمیت خاصی است و نمونه دیگری از آن به جز کاروانسرای بین کاشان و نطنز که ویران شده، وجود ندارد.

یکی از کاربردهای این کاروانسرا در مهریز در قرن دهم قمری محلی بوده جهت استقرار تفنگچیان و مستحفظان بوده است. امروزه هم تمامی مکان هایی که برای این منظور ساخته شده بوده نیز به همان شکل نگهداری شده به طوری که از آن به عنوان به عنوان هتل برای اقامت گردشگران نیز بهره می برند.

کاروانسرای زین الدین با شماره ثبتی 926 و مورخ  28/5/51 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

منابع: