مدرسه خان شیراز

مدرسه خان شیراز یکی از مهم ترین مدارس دوره صفوی است این مدرسـه با توجه به نقشـه، وسـعت، شـیوه معماری و تزیینات، یکی از باشکوه ترین مدارس ایران در دوره صفویه بوده که متأسـفانه در طول زمـان، بخش های قابـل توجهی از آن بر اثر زلزله های متعدد و سـابر عوامل مخرب و شـاید سسـتی شالوده و سـاختار بنا ، از بین رفته اسـت واقع است.

تاریخچه مدرسه خان

این مدرسه توسط الله وردی خان و پسـرش امام قلی خان، در سال ۱۰۲۴ هجری قمری، یعنی در دوران سـلطنت شـاه عباس کبیر در شیراز ساخته شد،مدرسه خان در محله اسحاق بیگ و در خیابان لطفعلی خان زند که در ضلع جنوبی مدرسه شکل گرفته است.

معماری مدرسه خان

• زیربنای مدرسـه خان شـیراز که به سبک بناهای درون گرا ساخته شـده است، ۷۶۸۶ متر مربع میباشد که در زمینی به مساحت ۵۰۰۳ متر مربع بنا گردیده است.
• صحن مدرسـه خان شـیراز نیز با یک حوض هشت گوش در مرکز و ۴ باغچه در چهار طرف آن به همراه درختان نارنج و نخل مزین گردیده است .
• در تناسب با نیازها و پرهیز از بیهودگی در این مدرسه حجره ها دارای یک ایوانچه و دارای فضایی متناسب برای یک نفر همراه با یک پستو است که دارای انبار ، کتابخانه و کمـر پوش یا نیم اشکوب میباشد .
• اندازه حجره ها چیزی در حدود ۳/۳۰ × ۳/۶۲ متر است که به راحتی گرم می شـده است.
• مصالح مورداستفاده نیز همچون بناهای دیگر در منطقه گرم و خشک ، آجر و خشت می باشد.
• مدرسه خان شیراز به سبک چهار ایوانی با اتاقها و حجـره هـایی در اطراف حیاط مرکزی در دوطبقه برای استفاده طلاب بناشده است
• ورودی مدرسه خان شیراز دارای سردر ورودی باشکوهی است.
• دو مناره در دو گوشه نمای اصلی (غربی)، هشتی، صحن وسیع و مستطیل شـکل ، ایوان های چهارگانه و مرتفع، مدرس ها بیش از هفتاد حجره در دو طبقه عناصر و اجزا اصلی مدرسه خان شیراز را شامل می شوند
• مدرسه خان از کامل ترین مدارس ایران از لحاظ پلان و تزیینات معماری اسـت.
• تزیینات متنوع از جمله مقرنس کاری ، کاشـی کاری ، معـرق و هفت رنگ با نقوش و رنگ های متمایز ، دارای جلوه ای خاص اسـت.
• یکی از ویژگی های این مدرسه خان که به عنوان راه کاری در جهت پایداری فرهنگی و اجتماعی مدنظر قرار گرفته است به کارگیری اعداد مقدس در ساخت عناصـر مختلف آن است. به عنوان مثال تعداد حجره های آن ۹۲ عدد است کـه بـه حـروف امجد اسـم مبـارک حضرت محمد (ص) است مدرسه دارای پنج مدرس (محل تدریس) به نیت عـدد مقـدس پنج تن (ع)  بود.

تزیینات مدرسه خان

متأسفانه گذشـت زمان، جنگ های داخلی، عوامل طبیعی، استفاده مکرر از مدرسـه خان در دوره های مختلـف و در پی آن مرمت هـای غیر اصولی و همچنین شـرایط خاص حاکم بر مدرسـه خان شـیراز، باعث شـده اسـت تا شواهد اندکی از تزیینات دوره صفوی در این مدرسه باقی بماند.

بر اساس تاریخ های موجود در بنا و همچنین سبک متفاوت تزیینات معماری آن نسـبت به تزیینات معمـاری بناهای دوره صفویه به جرأت می توان گفت حجم وسیعی از تزیینات موجود در این بنا مربوط به دوره قاجار است.

• تزیینات کاشی کاری مدرسه خان ، پیشانی طاق نماهای صلع غربی در بخش خارجی بنا ء سـردر ، برج های واقع در دو گوشه ضلع غربی، قسـمت هایی از فضای درونی چهار ایوان مدرسـه و همچنین سرتاسـر دیواره های درونی بنا را پوشش داده است.
• در تزیینات کاشی کاری مدرسـه خان شـیراز ، شاهد استفاده از چهار نوع تکنیک کاشی معرق، کاشی هفت رنگ، کاشی تک رنگ و گره کشی هستیم.
• تزیینات کاشی کاری سرتاسر مدرسـه خان با تکنیک معرق و با کاشی هایی به رنگ آبی لاجوردی و آبی فیرزوه ای اجرا شـده بود
• نقوش به کار رفته در کاشی کاری مدرسـه خان شـیراز شامل نقوش گیاهی، هندسـی، حیوانی و کتیبه ها می شـود
• نقـوش گیاهی در قالـب شـاخه هایی چون اسلیمی و ختایـی، نقش درخت، حاشـیه های گیاهی، نقش گل و گلـدان، گل و بوته و گل و مرغ طبقه بندی و بررسی شده اسـت .
• نقوش هندسی در تزیینات مدرسـه خان کمترین کاربـرد را دارند و نقوش گیاهی و سپس کتیبه ها دارای بیشترین حضور در این تزیینات هستند.

نقـوش گیاهـی در تزیینات کاشی مدرسه خان شیراز

اولیـن مـوضـوع تزیینـی مهم در کاشی کاری های مدرسه خان که حجم زیادی از نقوش موجود در این تزئینات را دربرگرفته اسـت، نقوش و یا عناصر گیاهی است . نقوش گیاهی در برخی از قسمت ها به صـورت انتزاعی و تغییر شکل یافته از فرم طبیعی است که تحت عنوان اقسام گوناگون اسلیمی شناسایی شده اسـت و در بعضی از قسمت ها با فرم طبیعی ظاهر می شوند.

نقوش اسلیمی و ختایی در تزیینات کاشی مدرسه خان شیراز

به طور معمول در ترکیبات نقوش گیاهی، اسـکلت بندی کار را نقوش اسـلیمی تشکیل می دهد که از لحاظ بصری استوارتر، قوی تر و ضخیم ترند و گل و برگ های ختایی در لابه لای نقش های اسلیمی قرار می گیرند قدیمی ترین نقـوش اسـلیمی و ختایی موجـود در تزیینات کاشی کاری مدرسـه خان شـیراز ، متعلق به تزیینات معرق سقف هشتی، پیشانی غرفه های هشـتی، نورگیرهای مشبک ضلع غربی و کتیبه مربع شـكل واقع در جرز ایوان جنوبی بنا اسـت، تمامی تزیینات این قسـمت ها متعلق به دوره صفوی اسـت.

نقوش اسـلیمی و ختایی واقع در تزیینات سقف هشتی شامل انواع گل های شـاه عباسـی در اندازه های متفاوت، انواع گل های پنج پـر، غنچه ها، برگ های کنگره ای، برگ های سـاده، برگ های قلبی، ساقه های اسلیمی، چنگ، انواع گره ها و قاب های ترنجی و … هستند.

حاشیه های گیاهی در تزیینات کاشی مدرسه خان

حاشیه های به کار رفته در تزیینات کاشـی کاری مدرسـه خان شـیراز ، منشـکل از نقوش گیاهی بسیار متنوع است که عمدتاً شامل نقوش گیاهی و ختایی و تا حدودی انتزاعی است . در واقع حاشـه تزیینات مربوط به دوره صفوی ، همگی از یک طرح پیروی میکنند که شامل ترنج ها و برگ هایی است که به صورت زنجیره وار ، دور تا دور طرح و یا کتیبه را در بر گرفته است.

کتیبه های کاشی مدرسه خان

قبل از ورود مسلمانان به ایران کتیبه نقش متفاوتی در معماری ایفا می کرد. کتیبه بر روی سنگ ها و معمولا در دل کوه ها ساخته می شدند و بیانگر واقعه و اتفاقی تاریخی بودند مانند: پیروزی در جنگ ها و یا تاج گذاری پادشاهان اما بعد از اسلام کاربری کتیبه در معماری ایران تغییر کرد، و بیشتر از آن برای بیان اعتقادات دینی و مذهبی استفاده شد و بر روی گچ و کاشی ساخته می شد. کاشی هایی که امروزه ما به عنوان کاشی مسجد می شناسیم.

نتیجه گیری

مدرسـه خان شـیراز که معروف ترین بنای دوره صفوی در شیراز محسوب می شود ، کاربری خود را از دوره صفوی تا به امروز هنوز حفظ کرده است . در دوره صفوی توجه ویژه ای به این مدرسه شد و دلیل اصلی آن حضور ملاصدرا و تدریس او در این مدرسه بوده زیرا هدف از تأسیس آن نیز ترویج مذهب شیعه بود.

امروزه معماری این بنا در نوع خود بی نظیر میباشد و به همین دلیل اهمیت بنا را دو چندان کرده است. از معماری بنا که مربوط به دوره صفوی باشد، چیز زیادی باقی نمانده و بیشتر آن مربوط به مرمت دوره قاجار و بعد از آن است. نکته مهم معماری مدرسـه خان شـیراز ، وجود کتیبه های بسیار زیاد قرآنی و احادیث است که از ورودی تا حیاط و ایوان های آن را در بر گرفته و این که همه کاشی کاریها و کتیبه ها بر اساس طرح دوره صفوی مرمت شده یا نه مشخص نیست اما تعدادی از کتیبه های بنا از آن دوره باقی مانده است.

یکی از دلایل شهرت مدرسـه خان در دوره صفوی و در دوره های بعد، حضـور مـلا صـدرا بـه عنـوان یکی از اساتید و مدرسان بزرگ اسلامی در این مدرسه است. ملاصدرا سالها در مدرسـه خان شـیراز بـه تـدریس فلسفه و علوم اسلامی پرداخت و درست از زمان حضور وی در این مکان، این مدرسه به عنوان یکی از مهم ترین مراکز علمی ایران مطرح شد.

تالار ملاصدرا در بخش بالای هشتی ورودی بنا قرار دارد که درآن به تدریس پرداخته و از این رو این اتاق به تالار ملاصدرا یا مدرس ملاصدرا شهرت یافته است.

منابع:

Artistic effects in tiling decorations of "Khan" School in Shiraz