مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا

موقعیت مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا که  هم اکنون زیر مجموعه اماکن و بیوتات آستان قدس رضوی در ضلع شمال شرقی حرم مطهر حضرت رضا (ع) واقع شده است. اما زمانی که طرح آن ریخته میشد در حاشیه یکی از بست های اصلی و مهم شهر به نام « بست پایین خیابان » قرار داشت و از دو سمت توسط چندین دربند مغازه محصور شده بود.

پیشینه تاریخی مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا

مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا که از بناهای تاریخی شهر مشهد است در سال ۱۰۵۷ه.ق هم زمان با حکومت شاه عباس دوم توسط یکی از اشراف و بزرگان آن روز به نام خیرات خان احداث شده است.

از این رو به «مدرسه خیرات خان» مشهور است. چنانچه از متن کتیبه سر در مدرسه معلوم می شود خیرات خان در اثنای احداث ساختمان فوت می کند. در زمان صفویان مدارس علوم دینی ، علما و دانشمندان مسلمان بسیار مورداحترام بودند اما اغلب بناهای تاریخی به خصوص مدارس علمیه در دوره قاجاریه و به خصوص پهلوی اول و دوم به علت عدم رسیدگی و توجه حکومتها در معرض ویرانی قرار گرفتند.

در دوره ی پهلوی اول مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا تعطیل شد درحالی که وضعیت ساختمانی نامطلوبی داشت.

در حکومت پهلوی دوم نیز مدرسه خیرات خان هرگز مرمت و بازسازی نشد . پس از انقلاب با همراهی تولیت آستان قدس رضوی ساختمان مدرسه خیرات خان با همان طرح و نقشه اولیه بازسازی شد زیرا علی رغم کوشش های کارشناسان ، به علت پوسیدگی پایه های ساختمان، امکان مرمت ساختمان پیشین از میان رفته بود.

ویژگی های معماری مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا

• ساختمان مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا در زمینی به مساحت حدود ۱۵۰۰ مترمربع در دو طبقه بنا شده است.
• در وسط بنا صحن مستطیل شکل قرار دارد.
• در ضلع شمالی و جنوبی ساختمان دو ایوان مرتفع ساخته شده است.
• صحن مدرسه خیرات در حرم امام رضا مربع مستطیل و در چهار ضلع آن دو طبقه عمارت به سبک مدرسه میرزا جعفر و در دو ضلع شمالی و جنوبی دو ایوان مرتفع دارد که در ایوان شمالی مسجد و در ایوان جنوبی در ورودی مدرسه قرار دارد.
• صحن حیاط مدرسه با درختان تنومند حدود ۷۰ سانتی متر از سطح خارج مدرسه پایین تر قرار داشته است.
• نوع مصالح بنا آجر خشتی و طبقه اول حدود ۵۰ سانتی متر بالاتر از صحن حیاط بوده است.
• تزئینات هنری مدرسه اندک است و مختص به کاشی کاری هفت رنگ ، لچکی های ایوانچه ها و ایوان های شمالی و جنوبی و گچ بریهای زیر طاق ایوان ها و داخل هشتی در ورودی می باشد
• در بقیه سطوح از آجر خشتی استفاده شده است ، بر پیشانی ایوان ورودی با خط ریحان سفید بر کاشی کتیبه های موجود بود و بر سردر ایوان ورودی کتیبه با کاشی معرق به خط زرد قرار داشت.

تزئینات بیرونی

مدرسه دارای 2 ورودی است که درب ورودی اصلی در ضلع جنوبی مدرسه مربوط به دوره صفویه می باشد. این درب ایوانی با طاق جناقی و کتیبه دارد. این ضلع ساختمان 2 طبقه است و تزئینات مقرنس و کاشی کاری فوق العاده ای دارد. در لچکی ابوان گره های عربی تند با رنگ های لاجورد و فیروزه دیده می شود.

تزئینات صحن مدرسه خیرات خان

صحن مدرسه به طول و عرض 36*18 با ایوان های شمالی و جنوبی که هم ارتفاع حجره های 2 طبقه صحن است. بیشتر سطوح با آجر پوشانده شده است اما در لچک ایوان و ایوانچه ها از کاشی هفت رنگ استفاده شده است.

وضعیت موجود مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا

چنان که گفته شد، مدرسه خیرات در حرم امام رضا به جهت فرسودگی و عدم رسیدگی اولیای امور دچار انحطاط و ویرانی شده بود . بعد از انقلاب  توسط آستان قدس رضوی تخریب و طبق نقشه قبلی بازسازی شد و هم اکنون قسمتی از دانشگاه علوم اسلامی رضوی را تشکیل می دهد.

• ساختمان جدید مدرسه در زمینی به وسعت حدود ۲۰۰۰ مترمربع با تلفیقی از معماری اسلامی و مهندسی جدید بازسازی شده است.
• صحن حیاط مدرسه خیرات در حرم امام رضا با ابعاد ۲۳ در ۲۲ متر با سنگهای خلج مفروش است.
• ازاره آن در چهار طرف با سنگهای مرمر پوشیده شده و چهار باغچه مشجر و گل و بوته کاری شده در اطراف آب نمای بزرگ وسط حیاط زیبایی خاصی به محوطه داده است.
• ساختمان مدرسه خیرات در حرم امام رضا حدود ۸۰ حجره دارد که حجره های طبقه اول حدود ۵۰ سانتی متر از سطح حیاط بالاتر قرار گرفته اند ، در حد فاصل بین هر دو حجره راهرو کوچکی قرار دارد که طلاب و دانشجویان برای رفت و آمد به حجره های تحتانی طبقه اول از آنها استفاده می کنند.
• ابعاد ایوان ورودی مدرسه ۲/۳۰ در ۴/۳۰ متر است.
• داخل ایوان تا ارتفاع سه متر با آجرنما تزیین شده است ، سقف ایوان نیز مقرنس کاری است.
• کتیبه سر ستونها و پیشانی ایوان با مصالح قدیمی بازسازی شده است.
• بر روی کتیبه ای که بر پیشانی ایوان مزبور واقع است تاریخ تعمیر کاشی کاری مدرسه یعنی سال ۱۳۲۵ ه . ق میباشد نوشته شده است.
• از تزئینات دیگر مدرسه خیرات خان، پیشانی ایوان حجره های مدرسه است که با کاشی هفت رنگ الوان مزین شده است . در دو طرف حیاط نیز دو ایوان قرار گرفته که به جز کاشی های هفت رنگ که در لچکی های آنها به کار رفته بقیه قسمتها ساده است.
• در قسمت ورودی مدرسه یک هشتی کوچک قرار دارد و در طبقه دوم نیز یک هشتی و یک مدرس بزرگ با ابعاد ۱۱ در ۹ قرار گرفته که هم اکنون به عنوان دفتر پژوهش و تحقیقات  دانشگاه رضوی استفاده می شود.

نتیجه گیری

در معماری صفویه برخلاف دوره ی اول معماری اسلامی ، به تزیین بیشتر از ساختار توجه میشد، در نتیجه اشکال سنتی که در این دوره به مقیاس عظیمی به کار می رفت، به نهایت کمال خود رسید. از مهم ترین ویژگیهای عمدهی تزیینات در دوره ی صفوی ، می توان به تبعیت از قاعده های تقارن ، انعکاس ، تکرار و نظم هندسی اشاره کرد که حرکت با زمان و مکان را در وحدتی ادغام می کند که تا لایتناهی در فضا بسط می یابد در اکثر بناهای دوره صفویه ، چنین نظم هندسی را در کنار تزیینات دیگر به سادگی می توان یافت.

نظمی که کثرت و وحدت را در نظام آفرینش و در مجموعه ای ساخته دست انسان با الهام از طبیعت به نمایش می گذارد معمار سنتی این دوره از طریق صور هندسی ، فضا را قبضه می کند و با تکرار متقارن نقوش ، به صورت مسلسل یا مدور ، فضای پر تحرکی را خلق می کند که همچون یک قطعه موسیقی پرشکوه ، تعبیر می شود.

مدرسه خیرات خان در حرم امام رضا نیز دارای ارزش های معماری صفوی هستند و هماهنگی بین اجزا و ریتم استفاده از طبیعت و هندسه آن وحدت و کثرت استفاده از رنگ و نقوش، مرکزیت ، هندسه، شفافیت و تداوم،  راز و ابهام از ویژگیهای فرمی و این مدرسه می باشد؛ و از ویژگیهای عملکردی این مدرسه می توان تلفیق سکونت و عبادت و آموزش، خوانایی، محرمیت، سلسله مراتب و درون گرایی را نام برد.

منابع:

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان