Safavid architecture

معماری صفویه

معماری صفویه بدون شک یکی از درخشان ترین دوره های هنری ایران پس از اسلام است. باید اذعان داشت که معماری ایران در دوره صفوی بار دیگر عصر نوین و درخشانی برای ایران به ارمغان آورد.

تاریخچه معماری صفویه

علت گسترش هنر و معماری در دوره صفویه چه بود؟ حکومت قدرتمند و یکپارچه، رونق تجارت، برقراری امنیت در راه ها و شهرها و حمایت از هنرمندان. علل گسترش هنر و معماری در دوره صفویه بود. در سال ۹۰۷ هجری قمری شاه اسماعیل اول سلسله صفوی را تاسیس کرد. در ابتدا پایتخت سلسله صفوی شهر تبریز بود، در اواخر قرن دهم هجری قمری در زمان شاه عباس پایتخت این سلسله از شهر قزوین به شهر اصفهان انتقال یافت.

با انتخاب پایتخت جدید، و با ظهور معماری صفویه در این شهر، اصفهان  به عنوان یکی از درخشان ترین شهرهای خاورمیانه گسترش پیدا کرد. با توجه به امنیت ایران در این دوره بناهایی بزرگ و فاخر مانند: کاخهای عالی قاپو ، چهل ستون ، هشت بهشت و تالار اشرف در اصفهان ، بقعه شاهزاده حسین ، سر درب عالی قاپو و چهل ستون ساخته شدند. به جرات می توان گفت در معماری صفویه هنری که در نوع خود زیبا و کامل بوده پدیدار شده است. در قرن دهم هجری قمری هنرمندان ایران به نتایج تازه ای دست یافتند، کاخ خورشید و برج های دیده بانی شهر کلات از دست آورد های هنر معماری صفوی است.

ویژگی های معماری صفویه

• بهترین ویژگی معماری صفویه آن است که مفهومی منسجم از ارزشهای فضایی دارد، این مفهوم تماشایی ترین وجه خود را در مناظر کلی به نمایش می گذارد که در آن هر بنایی بناهای مجاور را تکمیل می کند. این مفهوم در سطح وسیعی از معماری منظرهای چهار باغ بیان شده یعنی جایی که به نظر می آیند و به طور سنجیده فرع بر منظره پردازی خیابان قرار گرفته اند.
• معماری صفویه محتاط است، این سبک معماری سنتی ایران با حجم ها و توده های عظیم سرو کار دارد و سطوح نرم و ساده را بر سطوح پیچیده و بغرنج ترجیح می دهد. طاق بندی که اساس و ذرات هر نوع معماری خط خمیده است به جز در چند بنا زیارت گاهی نظیر ماهان، یکنواخت و تکرار شونده است.
• هنگامی که معمار صفوی تردیدی می کرده، چند ردیف دیگر از کندوهای مقرنسی دیگر می ساخته است.
• گنبدهای معماری صفویه از الگوهای دوره تیموری و ایلخانی ، پیروی کرده اند.
• ساده شدن طرحها ، که در بیشتر بناها ، فضاها چهار پهلو بودند پلان های مستطیلی یا چند ضلعی ساده هندسه ساده ، شکلها و خطهای شکسته نیز بیشتر استفاده می شد.
• ساخت گوشه های پخ از معماری صفویه رایج تر شد.
• پیمون بندی و بهره گیری از اندامها و اندازه های یکسان.
• سادگی طرح در نمای بناها نیز آشکار گردید.
• راه اندازی و ایجاد تاسیسات و تجهیزات زیرساختی.
• جایگاه نقوش هندسی در معماری صفویه ارزشمند بود.
• از مهم ترین ویژگی های تزئین بنا در معماری صفوی، می توان به تبعیت از قاعده های تقارن، انعکاس، تکرار و نظم هندسی اشاره کرد. ضرورت تغییر شکل به شکل های کوچک تر، تکرار یا تقسیماتی از آن به انگیزه ی نشان دادن عمق و حرکت در دنیای دو بعدی از آن جمله اند.

تزیینات معماری صفویه

شکوه و زیبایی معماری ایرانی اسلامی، به تزئین و آرایش آن وابسته بوده است. هنرهای والای اسلامی از هنرهای تزئینی و کاربردی گرفته تا احداث بزرگ ترین بناهای مذهبی در معماری صفوی اهمیت و اعتبار ویژه ای داشته است . از دلایل گسترش هنر و معماری در دوره صفویه تزئیناتی چون آینه کاری، آجرکاری، گچبری، کاشی کاری، حجاری، منبت کاری و نقاشی بود که به سرعت رواج یافت.

در معماری اسلامی خصوصا بناهای مذهبی باقی مانده از معماری صفویه با استفاده از قوانین انعکاس نور با آینه کاری راهروها و سقف ها سعی می شده تا نور بیشتری را به داخل بنا راهنمایی شود.

روش های اجرای تزئینات در معماری صفویه

معماری ایران زمینه پرورش، شکل گیری و تکامل هنرها و فنون بسیاری را فراهم نمود. هرکدام از این فنون به گونه ای معماری ایران را آراسته اند و معماران توانسته اند به یاری آنها به اهداف متعالی معمارانه خود دست یابند. در معماری صفوی هیچ کاری تنها به خاطر تزئین انجام نمی پذیرفت بلکه در پس هر عنصر تزئینی دلیلی فنی، کاربردی و یا متعالی وجود داشت.

کاشی کاری در میان هنرها و فنون ، کاشی کاری هنر ممتازی است که گوناگونی و تنوع بسیاری دارد و در معماری صفویه به اوج خود ( حد اعلای خود ) رسید. این تنوع در قالب پنج گروه بزرگ کاشی کاری می باشد که عبارت اند از : کاشی تراشیده ( معرق )، کاشی درهم ( معقلی )، کاشی زیررنگی، کاشی هفت رنگ و کاشی کاری با کاشی نره، مساجد و مدارس صفوی به طور کلی با پوششی از کاشی ها در درون و بیرون بنا تزئین شده اند.

در حالی که کاربرد کاشی های معرق تداوم می یافت شاه عباس که برای دیدن بناهای مذهبی کامل نشده اش بی تاب بود استفاده بیشتر از تکنیک سریع کاشی هفت رنگ را تقویت کرد.

معرق کاری در بناهای معماری صفویه

معرق کاری عبارت است از قطعه های بریده شده کاشی که نقوش مختلف را از رنگ های متفاوت تراشیده و در کنار یکدیگر قرار داده و به شکل قطعاتی بزرگ در آورده و روی دیوار نصب می شود تا زینت بخش بنا گردد  این نقوش گاهی از نقش های گره کشی و گاهی از نقش های مختلف مانند گل و بوته سازی اسلیمی ها که هرکدام جداگانه می توانند بنایی را زینت بخشد .

در اصل باید گفت که مرکز اصلی این کار در معماری صفوی اردبیل بوده است. یکی از با قدمت ترین این آثار را می توان به مسجد کبود تبریز و بعد آن به شیخ صفی اشاره کرد، که بعدها با تغییر پایتخت از اردبیل به اصفهان این هنر نیز همانند هنرهای دستی دیگر به دستور شاه به اصفهان منتقل شدند و شروع به ساخت بناهای تاریخی چون میدان امام کردند.

کاشی شاه عباسی

نقوش شاه عباسی در واقع ارتباطی به شاه عباس ندارد بلکه نقشی 4پر، 5پر و یا 6پر است که تاریخ آن در ایران به هخامنشیان برمی گردد. نام های دیگر آن پنجه پلنگی و گل اناری است که در هنر فرش ایران به وفور استفاده شده است. در فرهنگ چین و مصر باستان هم همچون ایران این نقش نمادی از خورشید است و دارای تقدس است. در معماری صفویه از این گل در کاشی های لعابی برای تزئین عمارت ها و کاخ ها به زیبایی استفاده شده است.

کاشی هفت رنگ در بناهای معماری صفویه

کاشی هفت رنگ سبکی از کاشی کاری است که نمود و زیبایی برخی از بناهای معماری صفویه مدیون استفاده از این هنر زیباست که در آن از کاشی هایی با شکل و ابعاد منتظم بنا بر سلیقه استادکار و ویژگی های محل اجرای اثر و اصولاً به شکلهای مربع، مستطیل، شش ضلعی و یا اشکال دیگر به صورت خشت با رنگ زمینه غالباً سفید تهیه شده است.

در کاشی کاری شیوه های تزئینی دیگری هم وجود دارد که مانند: اسلیمی، گره چینی، خط بنایی، مقرنس کاری، رسمی بندی، چشمه و کاسه سازی یا شمسه زیاد و … که هر یک از ارزش خاصی برخوردار است.

نمونه کاشی های هفت رنگ آرچی لرن از تیموری تا قاجار

گچ بری در بناهای معماری صفویه

در معماری صفوی هنر گچ بری وارد روش های خاص شده است، به طوری که زیباترین مقرنس بندی های گچی با عناصر گوناگون بخصوص مقرنس بندی های طاس و نیم طاس همراه با نقوش گل و گیاه با انواع تیغه های گچی دالبری زینت بخش کاخ های شاهی به بهترین شکل ممکن گردیده است.

در این میان می توان به پدیده های ارزشمند مقرنس قطار ، کاربندی ها و یزدی بندی های گچی بسیار شگرف کاخ هشت بهشت و سر درب بازار قیصریه در اصفهان بخصوص دالبرهای تیغه منقوش از ظروف گوناگون همچون تنگ و سبو مقرنس بندیهای طاسه دار گچی در تالارهای شاه نشین و موسیقی کاخ عالی قاپو اشاره داشت.

نگارگری در بناهای معماری صفویه

در معماری صفویه از آجر در بسیاری از بناها بخصوص کاروان سراهای بسیار پیشرفته زمان در شکل درون شهری و بیرون شهری در یک یا دو طبقه با طرح های بسیار جامع و با اسکلت سازیهای بسیار اصولی و در مواردی نماسازیهای دل انگیز از نقوش انواع گلچین های خفته، راسته، کلوکبندان، حصیری، جناقی، سم آهویی، گل برگردان،گل انر گل و بسیاری دیگر جهان را عمیقاً متوجه خود ساخته است.

پوشش های طاقی و بسیار زیبا و دلفریب آجری در حالت طاق گنبدی ، طاق عرقچین ، طاق گنبد ، طاق کته پوش ، طاقهای پا تو پا ، طاقهای چهار بخشی ، طاقهای چهار گرده پوش ، طاقهای چهار ترکی ، طاقهای شمسه ای هندسی ، طاق و تویزه ، طاق و کجاوه ، طاق تاوه و بسیاری دیگر با به کارگیری انواع نقوش آجری و گلچینهای زیبا و وعظمتی از هنر در اجرکاری این دوره متجلی شده است.

به وجود آمدن انواع قوسهای باربر تزئيني اجری و استفاده از آنها در و بناهای متعدد معماری صفویه در  ایران به وجود آمدن انواع برجهای کبوترخانه آجری بسیار با فلسفه با نماسازیهای مشبک آجری و نقوش جذاب آجری در آنها انواع رسمی بندی ها و کاربندی ها و طاسه سازی های آجری در اشکال مختلف در بناها به نمایش گاشته شده است.

سنگ کاری در بناهای معماری صفویه

از دوره صفوی ، نمونه هایی از حجاری معماری ایران باقی مانده است، از جمله تزیینات سنگی کاخ هشت بهشت در اصفهان، در این دوره ، بیشتر پایه بناها دارای پوشش مرمری است ، همچنین تعبیه حوضهای فواره دار مرمرین رواج داشته است.از دیگر کاربری های حجاری در این دوره ، ساخت انواع سنگ آبها و منبرهای زیبا و نفیس بود.

معماری صفوی در سبک اصفهانی

دوره حکومت شاه عباس صفوی دوره طلایی سبک اصفهانی به عنوان “پر تزئین ترین” سبک معماری ایرانی محسوب می گردد. به حکومت رسیدن سلسله صفوی در ایران موجب به وجود آمدن حکومتی شد که ایران بعد از سلسله ساسانیان به خود ندیده بود ، مذهب (شیعه) و تشکیلات ناشی از آن باعث گردید که این دولت بر تمام شئون زندگی مردم مسلط گردد.

اوج گرفتن حیات عقلی شیعه در این دوره که ملازم با تجمع متفکران و اندیشمندان شیعه در مراکز عمده آن روزگار به ویژه اصفهان و تبادل آراء و افکار آنان است ، دوره جدیدی را در زمینه حکمت و فلسفه شیعه به همراه داشت و جلوه ای از تمدن را و در این کشور پایه گذاری کرد.

درباره سبک معماری اصفهانی آن را به چهار دوره تقسیم کرده اند که دوره اول در زمان حکومت صفوی یا معماری صفویه  را دوره شکوفایی آن می دانند. طرحهای هنری اسلامی گونه ای از طراحیهای سنتی ایرانی هستند که در حین زیبایی و ملاحتی که در کاربردهای متنوع و بر سطح آثار و ابنیه متعدد دارا هستند.

• معماری صفوی از یک سری قواعد واصول هنری و و ریاضیات فرمی بهره میبرند. انواع نه چندان پیچیده و کم تنوعی از این گونه طرحها را درسایر کشورها و در ایران ما قبل اسلام نیز می توان جستجو کرد که در آنجا به منظور جداسازی زمینه و بستر کار از کادرها و حواشی یا در تزئینات نواری و خطی آثار مختلف سنگی ، چوبی ، شیشه و موازئیک و همچنین در بخش هایی در داخل بناها مانند در، پنجره، سقف یا کف اتاق که مواد و مصالح بکار رفته برای طراحی به تبعیت از فرمهای هندسی است بکار گرفته شده اند.
• نقوش هندسی معماری صفویه بر پایه تعبیرات و فرمهای اصلی دایره ، مربع ، مثلث ، مستطیل ، لوزی ، ذوزنقه و … است که با ابزارهای نقطه خط و سطح ساخته می شود . این نقوش پیچیده و زیبا ساختار ساده ای دارند واز تکرار واحدهای دایره ، مربع ومثلث به دست می آیند . آنها را می توان تنها با استفاده از پرگار و خط کش و دانستن نحوهی ترسیم مثلث ، مربع ، شش ضلعی ستاره و غیره رسم کرد .
• در معماری صفوی از تکرار و تقسیمات بعدی و افزودن خطوط مستقیم و منحنی ، به طرحهای نامحدودی به وجود آوردند.نقوش هندسی از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده و درخلق آثار پرشکوه شان بعد از قرن پنجم هجری قمری به اهمیت خاصی نیز رسید.

تا پیش از اسلام صرفا به صورتهای مربع ، مستطیل ، مثلث و گاهی هشت ضلعی منظم و دایره منقوش و منقور می گردیده است این اشکال به دلیل تحرک پذیری فراوانشان در بسیاری از مکانهای معماری صفویه مورد استفاده قرار گرفته است.

ویژگی دیگری که باعث استفاده فراوان از نقوش هندسی در معماری صفویه شده، خاصیت گسترش یابنده آن میباشد که به دلیل قابلیت پوشانندگی مورد توجه هنرمندان مسلمان معماری صفویه بوده است، در معماری دوره صفوی نقوش هندسی در کاشی کاری بناها بسیاری به کار گرفته شده است.

مشاهده و خرید انواع کاشی سنتی آرچی لرن

نتیجه گیری: علت گسترش هنر و معماری در دوره صفویه چه بود ؟

با روی کار آمدن صفویان نقطه عطفی در تاریخ تمدنی ایران اسلامی به وجود آمد ، صفویان با تغییر مذهب رسمی جامعه تشیع در اصل نحوه نگرش جامعه را به تمام مفاهیم فلسفی، هستی شناسی، معرفت شناسی، هنری و … تغییر دادند. در نتیجه آنچه که به عنوان نمود عینی این طرز فکر جدید بروز پیدا کرد بازتاب همان نحوه نگرش شد و علت رونق هنر و معماری در دوره ی صفویه.

عالمان، متفکران و فلاسفه زمـان نیز به تبع، در قالب مکتب اصفهان و به طور خاص تر در معماری صفویه سعی در تئوریزه کردن آن مفاهیم نمودند. به هر روی هنر، شهرسازی و معماری صفویه به عنوان تجلیل گاه مفاهیم نظری مکتب اصفهان که خود نیز ریشه در منابع اسلامی تشیع ( قرآن ، احادیث و شریعت پیامبر و ائمـه ) دارد، به بروز و ظهور معانی برخاسته از آن مکتب به صورت تمثیلی پرداخت.

به همین دلیل آنچه که امروزه بـه عنـوان هـنـر معماری صفوی می شناسیم معماری معنا گرایی است که سعی در پدیدار کردن مفاهيم والای معنـوی و اشـاره بـه حقیقت هستی دارد و تلاش برای کشف معانی پنهان در پس ظاهر آن همچنان می توانـد ادامـه داشـته باشـد و بـه عـنـوان الگـویی از معماری معناگرایانه در تاریخ اسلامی برای امروز ما مطرح باشد.

منابع:

The Art of the Safavids before 1600

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در تبریز
• کاشی مسجدی در شیراز
• کاشی مسجدی در قم
• کاشی مسجدی در همدان