هشتی خانه چیست؟ (هشتی در معماری خانه های قدیمی ایرانی)

vestibule

تعریف و کارکرد هشتی در معماری خانه های قدیمی ایرانی

هشتی خانه های قدیمی ایران یک عنصر جدا کننده محسوب میشود. معماران خانه های قدیمی ایران از هشتی (vestibule) برای تعریف حریم زندگی استفاده میکردند. فضای ورودی برای تأمین ارتباط بین فضای درونی با فضای بیرونی یک بنا یا مجموعه است، زیرا ورود و خروج به هر بنای محصور و بسته تنها از طریق فضای ورودی امکان پذیر است.

بنابراین فضای ورودی از لحاظ ماهیت کار کردی یک فضای ارتباطی به شمار می آید . علاوه بر این ، فضای ورودی یک فضای رابط و اتصال دهنده نیز هست ، زیرا در بسیاری از بناها به خصوص خانه های قدیمی ایرانی درون گرایی واقع در بافتهای پیوسته از لحاظ کالبدی ، کارکردی و بصری غالبا تنها از طریق فضای ورودی یا معبر یا سایر فضاهای عمومی ، پیوند و ترکیبی فعال می یافته اند. در معماری سنتی خانه های قدیمی ایرانی ابتدای ورودی خانه فضایی چند ضلعی با تزیینات بسیار متنوع که با کاربندی های زیبا همراه است ، قرار دارد که این فضا هشتی نام دارد.

تعریف و کارکرد هشتی در معماری خانه های قدیمی ایرانی

در اکثر موارد شکل هشتی ، هشت ضلعی است اما به معنی عدد هشت نیست. زیرا هشتی هایی به شکل دایره و مربع و دیگر شکل ها وجود دارد که معنی اصلی آن فضایی بیرون زده نسبت به فضای داخل است. تنها این فضاست که با بیرون ارتباط دارد و در اصل وظیفه ی این هشتی ایجاد مکث، تقسیم فضایی و مکانی جهت انتظار و آماده شدن افراد خانه برای پذیرا شدن مهمان است و همواره فضای ورودی مکان مناسبی برای بدرقه و استقبال از میهمانان و تازه واردان است.

هشتی برای انشعاب قسمت های مختلف خانه و گاه برای دسترسی به چند خانه ساخته می شد . در خانه های بزرگ ، اندرونی و اقامتگاه های خدمتکاران نیز به هشتی راه داشتند و اغلب برای جدا سازی آقایان و خانم ها در قسمتی ساخته می شد.
در خانه های ورودی ها ویژگی های خاص داشتند ، از گذر عمومی ایتدا وارد هشتی می شدند ، از هشتی عبور می کردند و از راهرویی که حتی چند پیچ داشت عبور کرده ، عمدتا از گوشه جنوبی خانه وارد میانسرا می شدند.

الگوی ارتباطی هشتی خانه های قدیمی با سایر فضاها

در درون هر هشتی یک یا چند راه وجود دارد. یک راه به بالا خانه می رود و از طریق راه پله و راهروها به اتاق های گوشوار و مهتایی می رسد. علاوه بر هشتی داخلی در فضای ورودی خانه ها ، در برخی موارد دو یا چند خانه دارای یک هشتی مشترک بیرونی بوده اند که فضای دسترسی را از فضای جدا و متمایز می کرده است. این هشتی از لحاظ کاربردی تقریبا همانند یک پیش خان بود ، بعضی از این گونه هشتی های بیرونی در کنار معبر دارای یک در ورودی بودند که هنگام شب بسته می شد.

پوشش هشتی در معماری خانه ایرانی

پوشش گنبدی هشتی خانه قدیمی ایرانی گاه به زیبایی با کاربندی آجری و یا گچی تزئین می شده پوشش های هشتی بسیار متنوع و معمولا یا کاریندی های بسیار زیبایی پوشیده شده است. هشتی بیشتر خانه ها دارای ارتفاع کم و متناسب با فضا است اما هشتی بناهای بزرگ و عظیم، مرتفع و مزین به کاشی سنتی، کاربندی و یا سایر تزئینات هستند. بعد از ورود به ساختمان به علت شدید بودن نور در بیرون می بایست نور شکسته شود، تا داخل ساختمان حالت نامطلوبی از نظر وارد شونده نداشته باشد.

یکی از عوامل مهم معماری ایرانی اسلامی در تقسیم و شکست شدت نور ، هشتی های ورودی هستند که گرد و یا چند ضلعی ساخته در بسیاری از بناهای عمومی مانند مسجدها و مدرسه ها ، در بخشی از دیوار هشتی که به ایران مجاور آن متصل بود ، روزنی به صورت مشبک با ساده در بالای هشتی معمولا نورگیری وجود دارد که نور متمرکز ملایمی را در ساعات مختلف روز به داخل انتقال می دهد.

به کار بردن این شیوه برای تنظیم و متعادل کردن نور و حرارت از ویژگیهای معماری سنتی، به ویژه در حاشیه کویر است، تا ضمن تامین تور برای هشتی ، منظره ای از داخل بنا نیز از آنجا دیده شود، این موضوع توجه بسیاری از سیاحان را بخود جلب می کرد مي شدند.

نقش اقلیمی معماری هشتی در طرح های خانه های قدیمی اقلیم گرم و خشک ایران

در حیاط از کوچه و یا خیابان و یا بازار و یا گذرگاه به محلی به نام ” هشتی ” می باشد سطح هشتی همسطح با سطح حیاط و یا با اختلاف ارتفاع چند پله به سطح حیاط خواهد بود ، ارتباط هشتی با سطح معیر و کوچه و یا خیابان نیز با اختلاف سطح چند پله طوری تعبیه می شود که در نتیجه سطح حیاط از کوچه و یا خیابان پایین تر واقع شود.

مسلما این هشتی مانع كوران بادهای شدید و گردبادهایی است که از نفوذ و حرکت مستقیم باد از کوچه به درون حیاط می شود ، ضمنا اختلاف سطح بین حیاط و بنا و کوچه یا خیابان بدان سبب است که حافظی باشد در مقابل کوران های شدید و بادهای گرم و پیشگیری نفوذ آن به ساختمان ، قابل توجه می باشد.

هشتی به دو صورت بیرونی از ساختمان و در داخل حیاط قابل اجرا می باشد عنصر هشتی علاوه بر کارکردهای فضایی خویش ، عنصری اقلیمی نیز محسوب می شود چرا که واسطه ای برای ورود از فضای باز به بسته است و بدین سبب معمار هنرمند ایرانی در طراحی هشتی همانند سایر فضاها بسته به نوع اقليم منطقه فرم و شکل پاسخگوی آن اقلیم را بکار برده است.

نتیجه گیری

بر اساس بررسی های صورت گرفته گونه های مختلف هشتی در خانه های قدیمی ایرانی و معماری شهرهای مختلف می توان ادعا کرد که هشتی معماری از مفاهیم عمیق در درون خود بهره مند است و بسته به معماری و شرایط کار کردی – محیطی آن در ابعاد و شکل های مختلف مطرح می گردد ، هشتی ها در زمینه های مختلفی رسالت خود را به انجام  می رسانند و می توان آن ها را در زمینه های کلی رفتاری ، کالبدی و اجتماعی دسته بندی نمود.

منابع :

سبک‌شناسی معماری ایرانی