Hasht Behesht Palace

کاخ هشت بهشت اصفهان

کاخ هشت بهشت اصفهان اثر ثبت‌شده در فهرست آثار ملی ایران، نمونه ای از کاخ های محل سکونت آخرین سلاطین دوره صفویه است که در دوره شاه سلیمان در سال 1080 هجری بنا شده است.

کاشی کاری هایی که انواع حیوانات پرنده، درنده و خزنده برروی آن نقش بسته، از آثار این کاخ بشمار می آیند. از باغ وسیع « هشت‌بهشت » مقدار زیادی باقی نمانده ولی قصر تاریخی آن هنوز اثر ارزنده و جالبی است که پس از انقلاب پارکی در اطراف آن ساخته شده است.

تاریخچه کاخ هشت بهشت اصفهان

کاخ هشت بهشت اصفهان از طرف ناصر الدين شاه قاجار به بانو افتخار الدوله واگذار شده بود مشروط بر اينكه وضع آنرا تغيير نداده و حريم آنرا در خيابان چهار باغ در كمال تنظيف و تنقيح نگاهداری كند.

پس از فوت بانوي مزبور کاخ هشت بهشت اصفهان در تصرف وراث او باقي ماند ولي در اين مدت تغييرات كلي در وضع باغ وقصر مزبور بوسيله متصرفين بنا داده شده و مانند عالي قاپو و چهلستون تزئينات نقاشي و طلا كاری و آينه كاري آن در زير قشري از گچ با تزئينات گچي مستور شده بود.

از تاريخ پانزدهم شهريور ماه ۱۳۴۳ كه باقي مانده باغ هشت بهشت و برجاي مانده هاي قصر مزبور رسماً به وزارت فرهنگ وهنر وقت واگذار شد تعميرات اساسي آن بوسيله اداره باستان شناسي شروع گرديد و از آن تاريخ تا امروز اين تعميرات ادامه دارد. در حال حاضر اين كاخ به عنوان يكي از آثار تاريخي مهم اصفهان مورد بازديد گردشگران قرار مي گيرد و از زیباترین کاخ ها در ایران است.

معماری کاخ هشت‌بهشت اصفهان

• کاخ هشت بهشت اصفهان ۳۰ متر طول و ۳۵/۲۶ متر عرض دارد، از سطح مجاور باغ آن دو متر بلندتر است و به‌وسیله دو پلكان ۱۰ پله‌ای (متصل به نماهای شرقی و غربی قصر) از زمین جدا می‌شود.
• پس‌ از آن ایوانی با دو ستون چوبی بلند وجود دارد كه با ورودی‌هایی به سرسرای مركزی ارتباط پیدا می‌کند.
• طاق این سرسرا به یک نورگیر گنبدی شكل با هشت پنجره چوبی ختم می‌شود.
• در وسط سرسرای کاخ حوضی هشت‌ضلعی قرار دارد كه قطر آن ۳۰/۳ متر است و فواره دارد.
• درهای اطراف این سرسرا به اتاق‌های هشت‌ضلعی راه می‌یابد كه به پذیرایی از زن‌ها اختصاص داشته است.
• ایوان اصلی به‌سوی شمال عمارت هشت بهشت اصفهان، هشت‌ضلعی است و دو ستون بلند از چوب سرو دارد.
• در وسط ایوان اصلی حوضی به طول ۸۰/۲ و عرض ۳۰/۲ با فواره‌ای در میان آن ساخته‌ شده است.
• سقف این ایوان دارای تزیینات بسیاری است و دیوارهای داخلی قصر هم با نقاشی و طلاکاری و اشكال پرندگان مختلف و گل‌های رنگارنگ و شیشه‌کاری‌ها و آینه‌کاری‌ها تزیین‌شده‌اند.
• در این سرسرا دو تابلو نقاشی بزرگ دیده می‌شود كه فتحعلی شاه را روی تخت نشان می‌دهد و در اطراف او چند نفر از فرزندانش قرار گرفته‌اند. تمام این عمارت روی زیربنایی قرار گرفته است كه پایه بنا محسوب می‌شود و از مرمرهای زیبای تبریز ساخته‌ شده است.
• اتاق‌های طبقه اول در چهار گوشه قصر هشت بهشت اصفهان تزئیناتی از گچ‌بری و نقاشی دارند.
• در طبقه دوم عمارت نيز مجموعه‌ای از رواق‌ها، اتاق‌ها، طاق‌ها و پنجره‌ها بر زیبایی آن می‌افزاید. اين طبقه به راهروها و اتاق‌های متعددی تقسیم‌ شده است که هر يک تزیینات ویژه خود دارند.
• 
• در برخی حوض آب و در بعضی بخاری‌های ديواری تعبیه‌شده‌اند. ديوارها را نيز آینه‌های فراوان پوشانیده‌اند.
• تمام سقف‌های کاخ را نيز موزاییک‌های بسيار عالی پوشانيده‌اند و دالان‌ها و غلام‌گردش‌های بسيار زيبا و هماهنگ آن‌ها را احاطه کرده‌اند.نکته حائز اهمیت در اين عمارت ارتباطی است که ميان فضاها و قسمت‌های مختلف آن پديد آمده است.
• اين ارتباط باعث می‌شود تا کاخ هشت بهشت اصفهان در عين تنوع و گوناگونی و تعدد فضا از وحدت و يکپارچگی و تزیینات قابل‌توجه برخوردار شود.
• کاخ درونی به مرکزیت تالاری بلند، با قاعده هشت و نیم هشت پدید آمده است.
• این تالار که هسته مرکزی بنا است، با ارتفاعی معادل دوطبقه و بلندتر از سایر فضاها، همچون چارطاقی باشکوهی است که در چهار ضلع بزرگتر هشت و نیم هشت به چهار و ایوان اصلی بنا گشوده شده و در اضلاع کوچک تر، که در حکم پایه های چارطاقی هستند، با جداره هایی متخلخل به غرفهها متصل شده است.
• فضای میانی به مثابه قلب کاخ با همه خردفضاهای پیرامون ارتباطی زنده دارد، عناصر این ارتباط مفصلهایی هستند که در مقیاس های متفاوت و بنا به مرتبه و درجه هر خردفضا سامان یافته اند، و در این فضای مرکزی حضور دارند، از تاقها و تاق نماها تا سطوح مشبک جداره های تالار با قاب بندی بازشوها و طاقچه ها به سطوحی کوچک تر تقسیم شده و به نگاره ها و آینه کاری ها زینت یافته است.
• اوج هنر و ظرافت معماران این بنا را در طاق تالار شاهد هستیم طاقی مقرنس و مزین به نگاره هایی انتزاعی از طبیعت که در مرکز آن نورگیری هشت گوش اشعه های نور را به درون هدایت می کند و در ترکیب با سطوح مقرنس جلوه ای بی نظیر می نمایاند.
• درست در زیر این نورگیر و در پاسخ به آن حوضی هشت گوش بر کف نشسته که آب از فواره سنگی میان آن به ان هوا پرتاب می شده است.
• ایوانهای پیرامونی تالار کاخ هشت بهشت اصفهان که با قرارگیری کوشک در محل تقاطع محورهای اصلی باغ، هر یک به یکی از خیابانهای اصلی باغ گشوده اند ، با اتصال تالار به صحن باغ، تکمیل کننده کیفیت درونی تالار هستند.
• ایوان شمالی به خیابان شمالی باغ که فراخ تر از سایر خیابانها است رو کرده و خود وسیع ترین و بلندترین ایوان کاخ است.
• در این ایوان، حوض مروارید قرار دارد.
• ایوانهای شرقی و غربی قصر هشت بهشت اصفهان نیز قرینه یکدیگر هستند و با سقف آراسته ای از چوب مسقف شده اند.
• 
• فضای مابین ایوانها و تالار مرکزی را هشت ایوانچه و دوازده اتاق اشغال کرده که هریک واجد کیفیت خاصی است.
• در کاخ هشت بهشت اصفهان، به منظور تعریف « درون و خلوتی و آرام » در شأن نظرگاه، از راهکارهایی استفاده شده است مانند آنکه کوشک اگرچه بر اساس هویت نظرگاهی خویش به حد کمال رو باغ گشوده شده، اما همزمان « حجاب درون » نیز به انحایی مدنظر بوده است.
• استفاده از شبکه گره چینی درپنجره های پیرامونی طبقه اول باعث می شود تا ضمن آنکه دید از درون به برون جاری باشد، نگاه بیرونی به درون راه نیابد، چرا که پنجره امکانی برای نگاه از بیرون به درون نیست و حرمت و شأن درون ایجاب می دارد تا پنجره حافظ حجب درون باشد.
• ظرافت در اینجا است که پنجره های طبقه دوم به دلیل ارتفاعشان از سطح دید ناظر بیرونی از چنین حفاظ دیدی عاری هستند.
• تفاوت طرح دست اندازهای دو سوی غلام گردش ها نیز گویای همین پوشیدگی است و در سویی، که رو به باغ دارد، از گره چینی ریز و پرکار استفاده شده تا پس آن دیده نشود، اما دست اندازهای سمت داخل با یک گشودگی در بالا و گره چینی در پایین، ضمن آنکه حفاظ هستند، مانع دید نمی شوند.
• بنا در حد فاصل تالار مرکزی کاخ هشت بهشت اصفهان و ایوانهای چهارسوی منقبض شده، اما در ایوانها و تالار مرکزی گشایش می یابد.
• این قبض و بسط که از طریق هندسه هشت و نیم هشت امکان پذیرفته، باعث شده تا ایوانهای چهار سمت واحدهایی مستقل ادراک شوند که از طريق مفصل خردفضاهای چهار گوشه با سایر ایوانها و فضای مرکزی متصل شده اند.
• هریک از ایوانها و ایوانچه ها بر مبنای هندسه کامل و متقارن صورت یافته اند و هیچ گوشهای ناقص نیست.
• همه سقفها، با تأکید بر مرکز، جزءمکان را درونی مستقل معرفی می کنند.
• 
• ایوانها با سقفهایی چوبی با طرح متقارن ودرون تأکید می ورزد.
• حضور جزئیاتی در کاخ هشت بهشت اصفهان از قبیل طاقچه، بخاری، و چینی خانه، که گویای شرایط کامل سکونتی هستند، چه در اتاق ها و چه در ایوانها و ایوانچه های کوشک هشت بهشت، خبر از امکان حضوری آرام و قرار یافتن در حریم درون می دهد.
• کاخ هشت بهشت اصفهان با قرارگیری در این مرکز از درونی ترین نقطه ( تالار مرکزی ) خود را با نظم این نظاره هماهنگ کرده و چهارسویی تهی در راستای محورهای تهی باغ شکل داده است.
• با این هماهنگی، چشم انداز، خنکای نسیم، و شاید هرآنچه در باغ می توان حس کرد، از بوهای خوش تا آواهای دلنشین به درون کاخ فراخوانده و احوال باغ و کوشک یگانه می شود.
• به این ترتیب، تداوم هندسه باغ در هندسه کوشک، دوام نظر را از درون تا برون در پی داشته است.
• این تداوم از طریق اشراف نظرگاه بر منظره باغ تقویت می شود.
• کاخ هشت بهشت اصفهان بنایی است دوطبقه که بر سکویی با بلندای مناسب نشسته است، بلندایی که وقتی در ایوان می نشینی و به چشم انداز نظر می کنی بر کل آن تسلط داری و تا انتهای منظره را مشاهده می کنی.
• توالی گشودگیها باعث می شود که انسداد دید به حداقل ممکن برسد و شفافیت بنا ارتقا یابد.
• شفافیت به آن معنا که در این کوشک، از غرب تا شرق و از شمال تا جنوب، چه در محدوده مرکزی بنا و چه در غرفه ها، گستره ای از نظاره متداوم فراهم آمده است.
• ایوان شمالی کاخ هشت بهشت اصفهان در مقابل اصلی ترین خیابان باغ، عریض ترین ایوان بنا است که، در محل اتصال با تالار مرکزی بنا، با غلام گردش قطع نشده و در هماهنگی ارتفاعی به آن اتصال یافته و به صورتی یکپارچه شده است.
• غلام گردشها، با انقطاعی که در ارتفاع پدید آورده اند، اتصال ایوانها با مکان مرکزی را از یکپارچگی خارج کرده اند.
• به واسطه این شیوه اتصال و میزان گشودگی وسیع در ایوان شمالی، قلب کوشک به سوی شمال رو کرده و درنهایت سبب جهت گیری کل کوشک به سوی شمال شده است.
• افزون بر جهت گیری هندسه کاخ هشت بهشت اصفهان، جزئیاتی از قبیل حوض پرنقش ونگار مروارید در ایوان شمالی و تزییناتی چون سقفهای طلاکاری شده در ایوانچه های شمالی درجه اهمیت این سوی کوشک را نسبت به سایر جهات نشان می دهند.
• جهت گیری کاخ هشت بهشت اصفهان و همسو شدن با هندسه باغ بلبل عامل تقویت وصل نظرگاه و منظر باغ است و با مفهوم تکیه کردن همراه است.
• تکیه کردن، چه در صورت عینی و چه در صورت ذهنی، امکانی است برای رو کردن به یک سو و فراغت از سایر جهات هنگامی که تکیه گاهی استوار در اختیار باشد، می توان با اطمینان به آن پشت کرد و توجه را تنها به سوی مقابل جلب کرد.
• همزمان با گشودگی وسیع تالار رو به ایوان شمالی، ضلع جنوبی تالار بسته تر از سایر جداره ها است می توان این جداره را به طور نسبی تکیه گاهی برای رو کردن به شمال دانست.
• 
• محور مجازی عمودی در میانه تالار است که از حوض هشت گوش وسط و نورگیر سقف عبور می کند و با وجود گشودگی زیاد جداره ها، در شعاعی از پیرامون خود، حریم قابل اطمینانی از درون را تعریف می کند.
• با هندسه مرکزی و کامل تالار، پردازش پرکار طاق و جانمایی نورگیر و حوض، این محور مجازی تعریف و تقویت شده است و همچون ستونی استوار نقش تکیه گاه ذهنی تالار مرکزی را ایفا می کند که می توان به آن تکیه کرد و رو به طبیعت نشست.
• در کاخ هشت بهشت اصفهان نیز ایوانها واسطه یا حاشیه نیستند، بلکه متن معماری و یگانه با کلیت کوشک حاضر هستند.
• کاخ هشت بهشت اصفهان کلیتی متشکل از چهار ایوان اصلی در چهارسوی است که از طریق فضای سرپوشیده مرکزی با یکدیگر پیوند یافته اند و مابین آنها را خردفضاهای نیمه باز و بسته پر کرده اند.
• با این ترکیب، این کوشک ذاتاً یک مکان نیمه باز است که می توان آن را بسط ایوان یا فضای نیمه باز در معماری ایرانی دانست که در آن فضای نیمه باز اصل و مرکز زندگی است.
• باز بودن جوانب کاخ هشت بهشت اصفهان، که در مقیاسها و طرق مختلف اتفاق افتاده، نوعی جذاب از وصل و ارتباط مستقیم و ملموس با طبیعت برون، در عین پوشیدگی و آرامش خاطر درون برای انسان، فراهم می آورد.
• شکل گیری معماری کاخ هشت بهشت اصفهان بر پایه فضاهای نیمه باز که ادامه ای از فضای باغ بوده اند و استفاده گسترده از گشودگیها سبب آن شده که معماری کوشک بدون وجود باغ ناتمام بماند.
• شاید به این دلیل بوده که در ایام قاجار، با محدود شدن سطح باغ و تغییر کاربری کوشک به مدرسه و پس از آن محل سکونت یکی از دختران شاه، غالب گشودگیهای کوشک، از جمله ایوانچه ها و غلام گردشهای طبقه دوم و و برخی از بازشوهای طبقه اول را مسدود کرده اند .
• در کاخ هشت بهشت اصفهان، معمار پس از آن که آب را پیرامون بنا در باغ چرخانده و در جویها، حوضچه ها، آب نماها، استخرها سامان داده است، آن را به بنا وارد کرده و درون کوشک جلوه های مختلف آن را به نمایش گذاشته است.
• پرتاب آب در فواره حوض مرکزی جوشش آب از روزنههای حوض مروارید و ریزش آب از سرسره ایوان جنوبی همزمانی نظاره  جلوه گری آب در درون با نظاره حوض و استخرهای پیرامونی و امری عینی حاکی از پیوستگی و تدریج در اتصال درون و برون است.
• نور نیز ، با ورود ملموس از گذر شبکه ها و روزنه سقف انعکاس در آینه کاریها، خبر از روشنایی بیرون می دهد.
• توزیع محدود اما شکیل نور در کاخ هشت بهشت اصفهان و درک اشعه های ورودی در زمینه نیمه تاریک درون، به درجات مختلف، حکایت از ارتباط عینی و ذهنی درون با بیرون در این معماری دارد.

ویژه : قیمت و خرید کاشی سنتی آرچی لرن

سخن آخر درباره کاخ هشت بهشت اصفهان

آن چنان که در کاخ هشت بهشت اصفهان بررسی شد، برخی از آداب معماری سبب تعریف و تمایز حریم و شأن درون نظرگاه می شوند که از آن جمله می توان به حفظ حجاب درون، کمال یافتگی درون، و آرایش درون اشاره کرد.

تمایز حریم درون سرآغازی است تا آدمی با آرامش درونی به نظاره طبیعت در معنای اصیل آن، که همانا سیر آفاق است، بپردازد. .

این آداب، به انواع برقراری فعل نظر در وصل باغ و نظرگاه معطوف است و دسته دوم آدابی است در انفکاک و فصل باغ و نظرگاه، که غایت این فصل نیز سامان دادن کیفیت عمیق و پنهانی تری از وصل نظرگاه است.

در مرحله بعدی شکل گیری معماری نظرگاه بر پایه فضای نیمه باز است به این ترتیب که  فضای نیمه باز امکانی است برای بهره بردن از آسایش درون، در عین ارتباط گسترده با بیرون چه در شکل نظاره طبیعت و چه در سایر اشکال و شکل گیری اصل معماری کاخ هشت بهشت اصفهان، بر پایه این جنس از فضا، بسط این امکان را سبب می شود.

کاخ هشت بهشت اصفهان از كاخ هايي بوده است كه تنها براي استفاده ي خانواده ي سلطنتي و اقامت نزديكان آنها استفاده مي شده است و مثلا فعاليت هايي نظير پذيرايي از ميهمانان در آن صورت نمي گرفته است بدين ترتيب مي توان گفت اين بنا يك اقامتگاه اختصاصي بوده است.

منابع:

The Hasht Behesht Palace and Park

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان