کاروانسرای دیر گچین (کاروانسرای دیر گچین ساسانیان کجاست)

کاروانسرای دیر گچین از بناهای به جامانده از دوران معماری پیش از اسلام در استان قم قرار دارد.

تاریخچه کاروانسرای دیر گچین

کاروانسرای دیر گچین از قدیمی ترین کاروانسراهای ایران است که ازمعماری پیش از اسلام و با معماری دوران ساسانیان برجای مانده است و با توجه به بزرگی و نوع معماری کامل، کاروانسرای دیر گچین، بعنوان مادر کاروانسراهای ایران معروف شده است.

معماری کاروانسرای دیر گچین

• کاروانسرای دیر گچین با ابعاد تقریبی ۱۰۸ × ۱۰۹ متر به شکل تقریباً مربع احـداث شـده اسـت.
• نقشه این کاروان سرا همچون بسیاری از بناهای مهم عصر صفوی به شکل 4 ایوانی است.
• ورودی اصلی و اولیـﮥ بنا از میان رفته است. بعدها دروازه‌ای متشکل از یکایوان بزرگ ورودی به سبک دورۀ اسلامی و طاقچه‌های کناری دو اشکوبه جایگزین این ورودی اصلی شد. در ساخت این طاقچه‌ها از آجرهای کوچک استفاده شده و قسمتی از دیوار اصلی از پشت طاقچه‌های بخش تحتانی بنا قابل مشاهده است.
• ورودی دیگری در قسمت شمالی کاروانسرای دیر گچین دیده می‌شود که احتمالا در دوره‌های بعد به بنا افزوده شده است.
• چهار برج دایره‌ای شکل در چهارگوشه و دو برج در دو طرف ورودی اصلی آن ساخته شده است. این برج‌ها به شکل نیمه بیضی طراحی شده است که از ویژگی‌های بارز معماری دورۀ ساسانی به شمار می‌رود.
• محوطه از یک حیاط بزرگ مرکزی با چهار ایوان و چهل اتاق در اطراف تشکیل شده است.
• کاروانسرای دیر گچین شامل ٤٤ حجره و اتاق مسکونی، ٤ تالار و اصطبل بزرگ ، نمازخانه ، شبستان خصوصی ، انبـار علوفه ، آسیاب و حمام می باشد.
• دالان‌های واقع در پشت بخش‌های مسکونی کاروانسرای دیر گچین کاربرد طویله را داشته است.
• هر یک از این دالان‌ها از طریق دو ورودی در هر طرف کاروانسرا به سمت حیاط باز می‌شود.
• شصت و شش طاقچـﮥ تعبیه شده در طویله‌ها حکم سکوی خواب را داشته و اندازۀ آنها از یک نفره تا چند نفره متغیر بوده است .
• در داخل هر یک از طاقچه‌ها بخاری روبازی مشابه نمونه‌های موجود در اتاق‌های اصلی وایوان‌ها تعبیه شده است.
• روزنه‌های کوچک به کار رفته در سقف دالان‌های کاروانسرای دیر گچین نیز نقش بسزایی در نور‌گیری و تهویـﮥ هوای طویله‌ها ایفا می‌کند.

طراحی پلان کاروانسرای دیر گچین

• پلان کاروانسرای دیر گچین مربع گونه است.
• در کاروان سرای دیر گچین عناصر ثابت و یکسان در طول اضلاع کـنـار هم چیده شده اند و عناصر ناپایدار در نقاط مهم مربع یعنی چهارگوشه و نقاط میانی اضلاع که محل عبور اقطار مربع اند واقع شده اند .
• در کاروانسرای دیر گچین در نقطه میانی ضلع جنوبی دروازه ورودی قرار دارد.
• در نقاط میانی سه ضلع دیگر کاروانسرای دیر گچین شاه نشین ها قرار دارند.
• در دو طرف شاه نـشـین هـا در هر ضلع کاروانسرای دیر گچین اتاق ها یا حجره های مسکونی به ترتیب کنار هم ردیف شده اند و در چهار گوشـه بنـا فضاهای خدماتی قرار دارند.
• در گوشه سمت راست ضلع جنوبی نمازخانه قرار دارد.
• در گوشه سمت راست ضلع شمالی کاروانسرای دیر گچین شبستان خصوصی تعبیه شده است.
• در گوشه سمت چپ ضلع جنوبی کاروانسرای دیر گچین حمام بنا شده است.
• در گوشه سمت چپ ضلع شمالی کاروانسرای دیر گچین نبار علوفه قرار دارد.

فضاها و عناصر در کاروانسرای دیر گچین

فضاهای معماری کاروانسرای دیر گچین حداقل به ٤ بخش قابل تقسیم اند : فضاهای انسانی شامل : حجره ها و اتاقهای مسکونی ، ایوانها و حیاط تعداد چهل و چهار حجره و اتاق مسکونی که در کاروان سرای دیرگچین وجود دارد.

اتاق ها

ایـن اتاقها تقریباً به یک شکل و اندازه هستند و شبیه به هم ساخته شده اند . در هر اتـاق حـدوداً 9 عدد تاقچه وجود دارد که ارتفاع آنها از کف حدود یک متر می باشد،  هم چنین اجاق یا بخـاری دیواری هر اتاق در نقطه میانی ضلع مقابل ورودی تعبیه شده است.

هر اتاق در کاروانسرای دیر گچین تنهـا یک ورودی نسبتاً کوچک که در قسمت بالا هلالی شکل می شود، دارد . این ترتیب برای گرم نگاهداشـتن اتاق در فصل های سرد بسیار مناسب بوده است.

در این اتاق ها پنجره ای که به سمت اصطبل گشوده شود وجود ندارد. در مقابل هر اتاق یک ایـوان وجود دارد  وجـود ایـوان هـا نمـای داخلی ساختمان را مفصل بندی کرده و منظره چشم نوازی فراهم می کند.

هشتی

هشی نیز در کاروانسرای دیر گچین فضایی انتقالی بین دروازه ورودی و حیاط مرکزی است که هم به عنـوان فیلتر کاهش دهنده نور و گرمای شدید بیرونی است و هم کارکرد امنیتی دارد. در کاروانسرای دیر گچین ٤ عدد برج استوانه ای شکل در چهار گوشه بنا و دو عـدد بـرج نیم دایره در دو طرف دروازه ورودی قرار دارد.

ارتفاع آنها در کاروانسرای دیر گچین به اندازه دیوارهـای جـانبی آنها می باشد اگرچه این برج ها از استحکامات دفاعی بنا محسوب می شوند اما کارکردهای دیگری نیز داشته اند برای نمونه این که مشعل هـایی که در قسمت بالایی آن ها نصب می شـده و می توانسته اند در شب راه نمای گم شدگان بیابان باشند.

ایوان ها

این ایوانها به عنوان فضای خالی بین اتاق ها و حیاط کارکرد چندبعدی دارند. سطح ایوانها و اتاقهای مربوطه بین ۱ تا ١/٥ متر بالاتر از سطح حیاط قرار داشته است و مسافران می توانستند بار و بنه و اسباب و وسایل خود را به راحتی سوار و پیاده کنند. شکل ایوانهای کاروانسرای دیر گچین در مقابل اتاق ها به گونه ای است که برای نشستن، صحبت کردن و حتی استراحت، حـداقل در ساعات قبـل از خـواب بـسیارمناسب تر از اتاق ها می باشند.

در دیواره های بین ایوانها ، سوراخ هایی به عنـوان مـال بنـد تعبيـه شده و مسافران می توانستند قبل از انتقال چهارپای خود به اصطبل در همین مکان آن را تیمـار نمایند. هم چنین دیوارهای ایوانهای کاروانسرای دیر گچین مانند دیوارهای اتاق ها دارای تاقچه های متعدد هستند.

حیاط

حیاط در کاروان سرای دیرگچین، اساسی ترین و محوری ترین بخـش فـضاست زیرا همـه اتـاق هـا گرداگرد آن چیده شده اند و همچون نگینی آن را فرا گرفته اند. نقطه کانونی و مرکز ثقل كل بنـا نیز در وسط حیاط قرار دارد. حیاط ضـمن آن کـه بـه عنـوان فـضای تنظیم کننـده هـوا از بـاد جلوگیری کرده و سایه به وجود می آورد ، فضای ویژه برای تعاملات انسانی ایجاد می کنـد.

ازاین منظر تحرک و جنب وجوش در این بخش از فضا نسبت به سایر بخش ها در حداکثر قـرار دارد. درون گرا بودن کاروانسرای دیر گچین علاوه بر آنکه سبب افزایش ضریب امنیتی بنا می شود، یعنی محافظت از آن را آسان می کند،  انس و الفت و صمیمیت قابل توجهی در میان استفاده کنندگان بنا پدید می آورد که بسیار فراتر از روابط خشک و نسبتاً مکانیکی آنها در طول سفر اسـت.

آدم هایی که در حین مسافرت به اجبار به ردیف و پشت سرهم حرکت می کردند و حداکثر می توانستند با چند نفر جلوتر یا عقب تر از خود در ارتباط باشند در این فضا این امکان را می یابند که با هـم اخـتلاط نشسته و به تبادل نظر بپردازند ، بگویند و بشنوند، بیاموزند و بیاموزانند و احیاناً روابط اقتصادی و داد و ستد تجاری با یکدیگر برقرار نمایند.

حیاط خصوصی

در گوشـﮥ شمال شرقی محوطه کاروانسرای دیر گچین بنایی چهار ایوانی پیرامون یک حیاط مرکزی هشت ضلعی ساخته شده است. طاقچه‌های موجود در چهار گوشـﮥ بنا نیز دارای طرح نیمه هشت ضلعی است. از آنجایی که نقشـﮥ هشت ضلعی در دورۀ ساسانی رایج نبوده و از مشخصه‌های دورۀ اسلامی محسوب  می‌شود، شاید بتوان این بخش را از بناهای متعلق به دورۀ اسلامی کاروانسرا دانست.

بدون تردید این بخش، جالب توجه‌ترین قسمت موجود درمحوطه به شمار می‌رود و احتمالا برای اسکان مسافران خاندان شاهی و یا کارمندان بلندپایه استفاده می‌شده است.

آسیاب

در طرح اولیـﮥ کاروانسرای دیر گچین ، طویله‌های جانبی موجود در گوشـﮥ شمال شرقی کاروانسرا، در مقابل برج گوشه‌ای به هم می‌رسید. اما این طویله‌ها توسط یک تیغـﮥ ثانوی دیگری که احتمالا به دورۀ قاجار تعلق دارد مسدود شده است.

در کنار این تیغه، دو سنگ آسیاب به شکل افقی قرار گرفته است که شیوۀ طراحی آنها به گونه‌ای است که بتوان با استفاده از نیروی کار حیوانات آنها را به کار انداخت. با توجه به اینکه این دو سنگ آسیاب به این تیغـﮥ ثانوی متصلند، پس می‌توان نتیجه گرفت که خود این آسیاب نیز بعدها به کاروانسرای دیر گچین اضافه شده است.

 آب انبار

آب انبارها در کاروانسرای دیر گچین هنوز وجود دارند و در سمت غرب محوطه واقع شده‌اند.این آب انبارها با گنبدهای کوچکی پوشیده شده‌اند و در ساخت آنها از آجرهای ساسانی استفاده شده است.  اما از آنجایی که شیوۀ ساخت گنبدهای این دو آب انبار متعلق به دورۀ اسلامی متاخر است، پس احتمالا بعدها و در دورۀ اسلامی مورد بازسازی قرار گرفته‌اند.

اصطبل و آخور

در پشت اتاقهای کاروانسرای دیر گچین اصطبل های بزرگی واقع شده اند که ورودی آنهـا بـه شـکل L می باشد. این نوع ورودیها در مواقع احتمالی که حیواناتی قـصـد فـرار داشتند نقـش سرعت گیر را ایفا می نمودند. اصطبل ها همانند اتاق ها مسقف هستند.

نور لازم برای آنها از طریق سوراخهای موجود در سقف تأمین می شد و عرض آنها به حدی بوده است که دو شـتر با بار بتوانند در داخل آنها از کنار یکدیگر عبور کرده و یا حتی پهلوی هـم بخوابنـد. به نظر می رسد که در کاروانسرای دیر گچین همه چهارپایان در کنار یکدیگر به سر می برده اند و جایگاه اختصاصی برای حیوانات مختلف وجود نداشته است.

مسجد

در گوشه سمت راست ضلع جنوبی نمازخانه یا مسجد کاروانسرا قرار دارد با ابعاد بزرگ و ستونهای با و مقطع مربع به ابعاد 1/5 × 1/5 متر . تعدد این ستونهای حجیم در مسجد اگر چه به استحکام آن افزوده است.

مسجد در کاروانسرای دیر گچین بخش عظیمی از فضای زنده و فعال را اشغال نموده و روی هم رفتـه انـگـار که ترکیب مناسبی برای مسجد تدارک دیده نشده است و این شاید بدین دلیل بوده است که مسافران نماز را شکسته برپا می دارند و طبعاً استفاده از مسجد کمتر و فقط به عنوان نمازخانه مورد استفاده قرار می گرفته است تا مکانی جهـت گـردهم آیی و بحث و منبـر و غیره.

بر دیوارهای این مسجد هیچ نشانه ای از زیباسازی ( کاشی کاری ، گچ بری ، خطاطی و … ) دیده نمی شود و این قسمت از بنا همانند کل کاروانسرا بی پیرایه ولی استوار است . در میانـه ضـلع جنوبی مسجد که به سمت قبله می باشد ، جایگاه یک محراب مشاهده می شـود.

فضاهای امنیتی

فضای امنیتی در تعریـف مـا، فضاهایی هستند که کارکرد غالـب آنهـا تـأمين امنيـت کاروانسرای دیر گچین می باشد. ایـن فـضاها شامل مجموعه ورودی، برج هـا و نیز دیوارهای کنگره دار خارجی می باشند.

مجموعه ورودی به صورت یک بخش عظیم و کاملا بارز در میانه ضلع جنوبی کاروانسرای دیر گچین قرار دارد و مانند اکثر کاروان سراهای صفوی جلو آمده و پیش آمـدگی زیادی دارد و به صورت مجموعه ای مجزا در پیشاپیش بنای مربع شکل خودنمایی می کند. این مجموعه شامل دروازه ورودی ، هشتی و اتاق هایی در دو طرف دروازه می باشد.

مصالح و تزیینات در کاروانسرای دیر گچین

• مصالح به کار رفته در کاروانسرای دیر گچین عمدتاً شامل آجر، آهک، خشت و گچ می باشد.
• از سنگ احتمالا به عنوان کتیبه در بالای دروازه ورودی استفاده شده که اکنون وجـود نـدارد.
• در آسیاب کاروانسرا و محراب مسجد آن، چوب در ساخت این بنـا بـه کـار نرفته است.
• سقف ها در کاروانسرای دیر گچین گنبدی و آجری هستند.
• اتاق ها و حجرات درب و پنجره ندارند و شاید تنها دروازه ورودی دارای درب چوبی بوده است که از آن هم هیچ اثری در دست نیست.
• برج‌ها و دیوارهای بیرونی کاروانسرا همگی از آجر پختـﮥ قرمز رنگ، به ابعاد cm۸×٣٦×36 و با ملات گچ ساخته شده است. این آجرها نیز از مشخصه‌های اصلی بناهای دورۀ ساسانی به شمار می‌رود.
• علاوه بر آن، آجرهای اصلی به کار رفته در دیوارهای عظیم بنا سبب شده است تا آنها همچنان پا بر جا باقی بمانند.
• در بخش فوقانی کاروانسرای دیر گچین ، کنگره‌ها قرار دارد که از یک سو شامل دیواری با سوراخی در وسط و از سوی دیگر مزغل‌هایی منحنی شکل است که چون کلاهکی تارک آنها را می‌پوشاند.
• کنگره‌ها چون نمونه‌های متعلق به دورۀ ساسانی خود از قطعات بزرگ آجر ساخته شده، اما به واسطـﮥ آثار بر جای مانده، می‌توان نتیجه گرفت که این کنگره‌ها در دورۀ اسلامی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

سخن آخر

کاروانسرای دیر گچین معروف به مادر کاروانسراهای ایران، از جمله قدیمی ترین و بزرگترین کاروانسراهای موجود در کشور است. بنای اولیه آن را به پیش از اسلام، دوران ساسانیان نسبت می دهند. در دوران سلجوقیان و صفویه تغییراتی در بنا ایجاد شده و الحاقاتی به آن افزوده شده است و تا دوران قاجار مورد استفاده بوده است.

دیر در زبان پهلوی به معنای گنبد بوده و این بنا را از آن رو که گنبدی از گچ داشته، دیرگچین نامیده اند. دیر به معنای اقامتگاه بیرون از آبادی نیز کاربرد داشته است. این کاروانسرا به نام های دیرکردشیر، دیرالجص، قصرالجص، دیرجص، دیرگچ، دیرگجین، دیرگلی و رباط دیرگچ نیز شهرت دارد. این کاروانسرا در سال 1382 به شماره 10408 به ثبت آثار ملی ایران رسیده است..

منابع:

Sāsānian period

جعفر کریمی پناه

به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.

• کاشی مسجدی در همدان
• کاشی مسجدی در کرج
• کاشی مسجدی در تهران
• کاشی مسجدی در اصفهان