کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه معروف به بیستون از کاروانسراهای تاریخی ایران در سی کیلومتری شمال شرقی کرمانشاه در دشتی وسیع، تقریباً روبروی فرهاد تراش ساخته شده است.
تاریخچه کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه
کاروانسرای شاه عباسی به دستور شاه عباس اول صفوی ساخته شد. با توجه به کتیبه‌ای که از شاه سلیمان صفوی در این بنا باقی مانده، به نظر می‌رسد بنای این کاروانسرا در زمان پادشاهی شاه سلیمان و صدارت شیخ علی خان زنگنه خاتمه یافته است.
کاروانسرای شاه عباسی در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار و صدرات میرزا آقا خان نوری توسط حاجی جعفرخان معمار باشی اصفهانی مورد مرمت قرار گرفته است.
دوکتیبه بر سر در بنا وجود دارد : یکی حاکی از اتمام ساخت آن در زمان شاه سلیمان صفوی و دیگری درباره تعمیر بنا در دوره ناصر الدین شاه قاجار.
همچنین کاروانسرای شاه عباسی وقفنامه ای دارد که بر صخره بیستون حجاری شده که به مهر و تایید علمای نامی چون ملا محمد باقر مجلسی و آقا جمال خوانساری رسیدونسخه ای از آن نیز بر سینه کوه بیستون پایین تر از نقش داریوش نقر شده است. متاسفانه، حجاري وقفنامه بر صخره منجر به از بین رفتن یکی از حجاریهای بر جسته دوره پارتیان شده است.
اجزا و عناصر معماری کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه
فضای ورودی بنا
ورودی کاروانسرای شاه عباسی بیستون در جنوب آن قرار دارد و چون از اهميت خاصي در ارتباط بين فضاهای داخلي و خارجي برخوردار بوده، از سطح نمای اصلي کاروانسرا جلوتر ساخته شده و نسبت به دیوارهای پيراموني دارای ارتفاع بيشتری است.
حجره ها و ایوان ها
در هر سوی حياط شش حجره با ایوانچه جلوی آن قرار دارد. این 17 حجره دارای یك ایوانچه مشرف به حياط هستند که در پشت این ایوانچه ها فضای اصلي حجره قرار دارد و ورودی آن درست در وسط ایوانچه قرار گرفته است. به علاوه در گوشه های حياط ایوانچه هایي تعبيه شده که هر یك به سه حجره مربوط است.
حیاط
پس از ورودی، هشتي چليپا شکل و گنبد داری وجود دارد که در واقع عنصری ارتباطي بين ورودی، فضاهای داخلي و حياط است. پس از عبور از هشتي به صحن یا حياط مستطيلي کاروانسرا وارد مي شویم که در مياني هر ضلع آن ایواني و در هر سوی این ایوانها، حجرهای با ایوانچه جلوی آن قرار دارد.
صحن کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه به وسيله ی باغچه های منظمي تقسيم بندی شده است که با مرکزیت حوض آبي در ميان این حياط طرح آن تکميل مي شود. در واقع حياط کاروانسرا چهار باغچه ی کامل هندسي دارد که جهت تامين رطوبت در محيط و کاهش شدت گرما در تابستان استفاده نموده است.
ایوان
کاروانسرای شاه عباسی بیستون عمق 1/11 و ارتفاع 6/2 دارد دليل اصلي استفاده از ایوان در این کاروانسرازاویه تابش آفتاب در فصل تابستان است. کاربرد اصلي ایوان در کاروانسرای بيستون جلوگيری و حفظ ورودی ها و بازشوها از تابش مستقيم آفتاب در تابستان و بارش برف و باران در زمستان است.
ویژگی های معماری کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه
- این کاروانسرا به سبک چهار ایوانی دارای ۶٠/٨٣ متر طول و ۵٠/٧۴ متر عرض است.
- در هریک از اضلاع کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه 4 برج با اشکال متفاوت قرار گرفته و ورودی آن در قسمت جنوبی بنا می باشد
- در چهار گوشه این بنا، برج هایی قرار دارد؛ برج های ضلع غربی مدور و برج های ضلع شرقی هشت ضلعی است.
- استفاده از مصالح سنگی در پاشنه و ازاره ساختمان
- استفاده مناسب از آجردر معماری بنا و تزئینات آجری
- قوس های جناغی در بخش ورودی بنا که در دو طبقه ساخته شده و از مسافت دور قابل رویت است این کاروانسرا را متمایز و زیبا جلوه می دهد.
- قسمت بيروني کاروانسرا در هر طرف ورودی دارای هفت ایوان، طاق نما، و دو سکوی سنگي است که برای استراحت در نظر گرفته اند.
- پلان کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه متقارن و مستطیل شکل است.
- شاه نشین در مقابل درگاه ورودی کاروانسرا قرار گرفته است
- دیوار محیطی این کاروانسرا از داخل و خارج تا کف طاق نماها با سنگ های تراشیده و از کف طاق نماها به بالا با آجر ساخته شده است. دروازه ورودی این کاروانسرا به عرض ٣/۵٠ متر در ضلع جنوبی است.
- پس از دروازه، فضایی سرپوشیده با طاق جناغی دیده می‌شود که در طرفین آن، دو ایوان با طاق هلالی است.
- در ابتدای این ایوان ها، راه‌پله‌ای برای ورود به پشت‌بام ساخته شده است. این فضای سرپوشیده به یک فضای هشت ضلعی با طاق گنبدی منتهی می‌شود.
- در طرفین فضای هشت ضلعی، دو ایوان وجود دارد و هر یک از این ایوان ها دارای سه درگاه است. این فضای گنبددار به حیاط کاروانسرا راه دارد.
- در هریک از اضلاع کاروانسر، شش اتاق چهار ضلعی قرار دارد در جلوی هریک از اتاق ها ایوان سنگ‌فرشی دیده می‌شود.
- در چهار کنج حیاط نیز چهار ایوان شش ضلعی وجود دارد.
- در ضلع مقابل درگاه ورودی کاروانسرا، شاه نشینی ساخته شده است. در پشت اتاق های کاروانسرا نیز اصطبل های درازی ساخته شده است.
مصالح استفاده شده در کاروانسرای شاه عباسی بیستون
سنگ: استفاده از سنگ در دیوارهای کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه از داخل و خارج تا کف طاق نماها، جلوی اتاق ها، در پاشنه و ازاره ساختمان استفاده شده است پی بنا از سنگ های حجاری شده دوره ساسانیان ساخته شده است.
آجر: استفاده از آجردر بنا از کف طاقنماها تا بالا و در تزیینات ساختمان قابل مشاهده است.
سخن آخر
کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه تقریبا در منتهی الیه غربی مجموعه آثار تاریخی بیستون قرار گرفته است.
سبک و سیاق کاروانسرای شاه عباسی کرمانشاه، مطابق با الگوی معماری کاروانسراهای دوره صفوی این کاروانسرا در زمان ناصرالدین شاه قاجار مرمت شده است. در دوره پهلوی به دلیل مورد استفاده قرار نگرفتن کاروانسرا ، از این بنا بعنوان انبار غله استفاده گردید.مدتی نیز این بنا مورد استفاده خانواده های بی بضاعت بیستون قرار گرفت.
در سالهای پس از انقلاب این بنای تاریخی به مدت هفده سال در اختیار اداره امور زندان ها قرار داشت و پس از این مدت سازمان میراث فرهنگی به منظور مرمت و حفظ بنا آنرا از اداره امور زندان ها باز پس گرفت.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه