گلدسته مسجد (minaret of the mosque)
کارکرد گلدسته مسجد، به عنوان عبادتگاه پیروان اسلام، دعوت مسلمین به نماز است. سازه بلند و برج مانند که با یا بی فاصله به گنبد مسجد چسبیده و یا در نزدیک آن ساخته می شود. گلدسته ها حجم مدور و استوانه ای کشیده ای دارند که از همه قسمت های بنا مرتفع تر است. نقش نشانه را بازی می کنند و ممكن است محل اذان گفتن نیز باشند و انواع مختلف دارند. نقطه مهم آنها انتهایشان است ، که هر زمان به شکلی درآمده است.
منارها در معماری اسلامی ممکن است به صورت مستقل و منفرد ساخته شوند ؛ یا به صورت تک یا جفت با بناهای گوناگون ترکیب شوند.تک منار جای خاصی در بنا ندارد و حتی ممکن است بیرون بنا و مجزای از آن قرار گیر، اما جفت منار بر روی سردر با روی ایوان جبهه اصلی و در نمونه های معدودی در گوشه های خارجی بنا ساخته می شوند . گلدسته ها حرکتی قوی به سمت بالا ایجاد می کنند و از نظر ترکیبات حجمی عنصر تکمیل کننده مجموعه به نظر می آیند
الگوی ساخت گلدسته مسجد
شکل آنها گاه از برج های چهار گوش کلیساهای مسیحی برداشت شده که خود آنها از ساختمان های رومی و یونانی الگوبرداری شده است. الگوی دوم برج ها، برج های ساسانیان در ایران است. برج هایی با پلکان مارپیچ که در مسجد سامره و ابن طولون قاهره دیده می شود . گرابار کارکرد برج های ساسانیان را ناشناخته می داند. ولی در ایران بیشتر نویسندگان ، آنرا برج های آتش شمرده اند. برخی آنها را نشانه راه دانسته اند. شمار اندکی از آنها شاید کارکردی ناشناخته تر داشته باشند. گرابار همچنین به ساخت گلدسته های استوانه ای در ایران اشاره می کند که به گفته او از سده یازدهم به بعد در ایران ساخته شد.
تاریخچه ساخت گلدسته
قدیمی ترین گلدسته ایستاده در مسجد جامع قیروان تونس است. مساجد اولیه فاقد گلدسته بودند و اذان اغلب از سازه های برج کوچکتر انجام می شد. احادیث حاکی از آن است که جامعه مسلمانان اولیه مدینه، از پشت بام خانه محمد(ص) اذان می گفتند که این مکان برای نماز دو برابر شد.
یافته های علمی منشأ مناره ها را به خلافت بنی امیه می رساند و توضیح می دهد که این گلدسته ها مشابه مناره های کلیسایی بودند که در آن دوران در سوریه یافت می شد. معماری اولین گلدسته ها از برج کلیسای سوریه گرفته شده است. سایر مراجع حاکی از آن است که این برج ها در سوریه از زیگورات های عبادتگاه های بابلی و آشوری بین النهرین نشأت گرفته اند.
اولین گلدسته های شناخته شده در اوایل قرن 9 تحت حکومت عباسی ظاهر می شوند و تا قرن یازدهم بسیار مورد استفاده قرار نمی گرفتند. این اشکال اولیه گلدسته در ابتدا در وسط دیوار مقابل دیوار قبله قرار می گرفتند. این برج ها در سراسر امپراطوری با نسبت ارتفاع به عرض 3: 1 ساخته شده اند.
قدیمی ترین گلدسته مسجد جامع قیروان در تونس است و در نتیجه قدیمی ترین گلدسته است که هنوز پابرجاست. ساخت مسجد جامع قیروان به سال 836 مربوط می شود. این مسجد با سه سطح عرض کاهشی ساخته شده است که به 31.5 متر طول می رسد.
مناره قبل از اسلام به عنوان جهت یاب و مسیریاب استفاد ه می شده و هرجا مناره ای دیده می شد به این معنی بود که وارد شهر و یا محلی شده اند و در واقع کاروان ها به این شکل مسیر خود را پیدا می کردند اما بعد از اسلام مناره و گلدسته محلی برای خواندن اذان و دعوت مردم به مسجد بوده و مسجد شیخ لطف الله به نوعی عبادت گاه و محل ادای فریضه نماز مخصوص درباریان و خانواده شاه عباس بوده و برای همین مناره نداشته چون مناره نمادی برای دعوت مردم به مسجد بوده ، برای همین در زمان صفویه این مسجد بدون مناره ساخته شده بود تا عامه ی مردم به این مسجد نیایند
گلدسته ها با توجه به عملکرد معماری خود اشکال مختلفی داشته اند (به طور کلی گرد ، مربع ، مارپیچ یا هشت ضلعی). مناره ها از هر ماده ای که به راحتی در دسترس باشد ساخته می شوند و اغلب از منطقه ای به منطقه دیگر تغییر می کنند. تعداد گلدسته های مساجد ثابت نیست ، در اصل هر گلدسته یک گلدسته را همراهی می کند ، سپس سازنده می تواند چندین مورد دیگر بسازد.
گلدسته در معماری سنتی ایران
گلدسته های ایران در قرن دوازدهم اغلب شاخه های استوانه ای با پایه های مربع یا هشت ضلعی داشتند که به سمت پایتخت خود مخروطی می شوند. این مناره ها به رایج ترین سبک در سراسر جهان اسلام تبدیل شدند. این فرم ها نیز بسیار تزئین شده بودند. جفت برج های مناره که در ورودی مسجد قرار دارند از معماری مساجد ایران سرچشمه می گیرند .
مصالح ساختمانی گلدسته ( مناره)
مصالح ساختمانی مناره های اصفهان ساختمان مساجد و گلدسته های هر شهر و کشوری چه از نظر فن معماری و تزیینات و چه از نظر مواد و مصالح ساختمانی به سبب زمان و مکان فرق می کند. در سال های اولیه ورود اسلام جهت ساخت منار از خشت استفاده می شد ، لیکن در دوره های بعد آجر یکی از عناصر مهم معماری ساختمانی را تشکیل می داد که نه تنها در اسکلت کلی ساختمان ، بلکه در تزیینات روبنایی نیز کاربرد داشت . در بنیاد بعضی از مناره ها شفته مرکب از شن ، سنگ ، آهک و خاکستر و در تمام بدنه آجر با ملات و خاک به کار رفته است.
عناصر سازه گلدسته
به طور کلی گلدسته از سه قسمت پایه ، ساقه یا بدنه و کلاهک یا تاج منار تشکیل شده است . البته گاهی آن را به چهار قسمت تقسیم کرده اند : پایه ، ساقه ، سرپوش ، رأس.
لیکن این تقسیم بندی ها به نظر نگارندگان شامل چهار قسمت ، پی ، پایه ، ساقه یا بدنه و کلاهک یا تاج منار می باشد ، چرا که در تقسیم بندی های صورت گرفته در گذشته به قسمت پی و شالوده منار که از مهم ترین قسمت های تشکیل دهنده منار است اشاره ای نشده است.
تزئینات گلدسته
استعمال کاشی برای تزیین گلدسته در اواخر دوره سلجوقی ظاهر گردید . محققین بر این عقیده میباشند که برای اولین بار در قسمت فوقانی مناره مسجد سین اصفهان کاشی رنگی برای تزئین به کار رفت در حالی که مناره مسجد دامغان که دارای کتیبه های کاشی است ، متعلق به قرن پنجم و قدیمی تر از منار مسجد سین میباشد و با توجه به تحقیق و بررسی عمل آمده از سوی این محققین این کتیبه الحاقی و مجزا نبوده و هم زمان با بنای منار نصب گردیده بدون تردید می توان این اثر بی نظیر را کهن ترین نمونه باز مانده برجای از کاربرد کاشی در معماری عموما و مناره خصوصا به حساب آورد.
مناره های تزیینی از نظر فرم و هم چنین از نظر زمینه مناسبی که در دسترس هنر کاران و هنرمندان می گذارد دارای اهمیت فوق العاده است و چند دسته از هنرهای تزیینی دیگر را به خدمت می گیرد و به بناها زینت می بخشد. بعد از مناره سین در اصفهان ، می توان از مناره های ساربان ، رهروان و زیار نام برد که در آن از کاشی فیروزه ای چه جهت تزئین چه در جهت جلوه کتیبه ها استفاده شده است . تزئیناتی که در منارها به کار رفته عبارت اند از:
ویژه: خرید مستقیم از تولید کننده کاشی سنتی
1.تزئینات آجری مناره ها
زمینه مناسبی برای اعمال ذوق و سلیقه هنرمندان در هنر آجرکاری است . آجرکاری و تزیینات آجری همیشه مورد توجه معماران ایرانی بوده ولی آجرچینی پرکار و پر نقشه از خصوصیات معماری دوره سلجوقیان بوده است . کاربرد آجر و نقش آن در تزیینات پیکر خارجی منار را به وضوح می توان در منارهای عصر سلجوقی مشاهده نمود .
همان طور که اشاره شد صورت ظاهر گلدسته ها در اوایل بسیار ساده بود پس از پذیرش اسلام ، هنرمندان ایران ارزنده ترین و مناسب ترین عنصر تزییناتی که مغایرت با آیین اسلام نیز نداشته گره سازی تشخیص داده و کار را با اشکال و نقوش هندسی ساده آغاز کردند و در قرن چهارم هجری به صورت کاملا جا افتاده ای در آوردند. یکی دیگر از مشخصات منارهای قرن پنجم و ششم به خصوص در منطقه اصفهان، این است که نمای خارجی منار دارای بخش های متعدد ، با تزیینات آجری متفاوت می باشد.
نقوش هندسی ، کثیرالاضلاع ، مستطیل ، مربعها ، مثلث ها ، لوزی ها ، زیگزاگ ها صلیب و مشبک ها و غیره با ریزه کاری فوق العاده جالب و چشمگیر و با پس و پیش گذاشتن آجرها القاء شده است ناگفته نماند در این دوره قبلا قطعاتی از آجر را با اسلوب معرق سازی روی زمین طرح ریزی و ساختمان نموده و سپس در محل خود بر بدنه منار روی گچ کار می کردند.
بعضی از منارهای این دوره ساده و یا دارای آرایش کمتر هستند مانند منار پامنار زواره در دوره ایلخانان سطوح خارجی دیوار منار بدون پوشش اضافی با همان نماسازی آجری عرضه میشد و تزیینات جزئی از معماری و عناصر به کار رفته در آن را تشکیل می داد . هرچند در این عصر علاقه کمتری به تنوع طرح ها نشان داده شده لیکن در تزیین بنا هنرمند معمار انواع امکانات کاربرد آجر استفاده نموده است ، از دوره ایلخانی که تزیینات آجری رو به افول رفت به جای آن معقلی رونق تازه ای یافت.
2.کاشی معرق
استفاده از کاشی به صورت معرق از دوره تیموری رواج یافت کاشی به عنوان یک عنصر تزییناتی با تمام زیبایی ها بدنه گلدسته ها را پوشاند . در دوره صفویه به تدریج تزیینات کاشی هفت رنگ توسعه یافت ولی کاشی معرق نیز اهمیت و اعتبار خود را همچنان محفوظ داشت مناره های مسجد امام اصفهان و مسجد چهارباغ از شاه کارهای نمونه دوره به حساب می آیند. طرح های این مناره ها عموما همراه با پیچ تزیینی، تزیینات گیاهی، اسلیمی و کتیبه های متعدد به خط ثلث می باشد. رنگ های غالب در کاشی مسجد رنگ فیروزه ای و لاجوردی است. هرچند دوره قاجار را می توان عصر انحطاط و افول کاشی کاری در منارها دانست.
3.کاشی معقلی
از کنار هم قرار گرفتن بریده هایی از کاشی با رنگ های ساده، در کنار بریده هایی از آجر ، طرح های هندسی گوناگونی را شکل می دهند که کاشی چون نگینی در میان آجرچینی به کار گرفته می شود . کاربرد تزیینات معقلی را می توان در آرایش بناهای قرن هفتم به بعد مشاهده کرد که هنرمندان کاشی کار که انتخاب کاشی هایی به رنگ لاجوردی ، سبز ، آبی ، سفید در طرح های متنوع پیشرفت تزیینات کاشی که در دوره سلجوقی به صورت ابتدایی دیده می شد ارائه دادند . طرح های معقلی به صورت گوناگون مورد استفاده قرار می گرفت.
4.مقرنس کاری
مقرنس اساسا یک عنصر تزیینی هندسی است که با نقطه ، خط ، سطح و حجم سرو کار دارد . هدف تزیینی مقرنس در درجه اول ایجاد سایه و روشن و القای خطوط مختلف و در درجه دوم فراهم کردن سطوح بیشتری برای اجرای تزیینات ظریف تر چون آجرچینی ، گچبری ، موزاییک کاری ، نقاشی و غیره به نظر می رسد . مقرنس مخلوق اسلام نیست و قبل از اسلام نیز در اکثر کشورها به طور ساده یا مفصل به کار رفته ولی در دوره اسلام تحول بیشتری یافته و به یک ساخته اسلامی مشهور شده است.
معماری ایرانی اسلامی در استعمار و اشاعه آن مقام مؤثری داشته و در غرب و شرق عالم اسلام نیز اعمال ذوق و ابتکار و تفصیلات شده است. مقرنس در مناره ها علاوه بر جنبه تزیینی آن ، در حقیقت یکی از عناصر مهم معماری است که رابط بین تعلبکی تاج منار با بدنه منار می باشد. در دوره های بعد یعنی ایلخانیان و تیموریان مقرنس کاری پرکارتر و ظریف تر بر گلوگاه منارها نشست و به تزیینات کاشی نیز آراسته شد.
در دوره صفوی که به عصر طلایی هنر مشهور است مقرنس ها بیشتر جنبه تزیین پیدا کرد و استعمال کاشی و ظرافت و مهارت معماران و هنرمندان چنان در مقرنس کاری تبلور یافت که تاج منار با مقرنس های ریز را می توان به چلچراغی انگاشته که دید بینندگان را به سوی خود می کشد.
نتیجه گیری
مسجد به عنوان اصلی ترین عبادتگاه پیروان اسلام همواره زمینه مناسبی برای نمود مفاهیم و معانی اسلام فراهم نموده است. گلدسته مسجد به عنوان یکی از عناصر اصلی در کالبد مساجد در ورای شکل و کالبد مادی خود بیانگر مفاهیم و معانی محتوایی بوده اند و نقش نمادین داشته اند. با توجه به نمادین بودن مناره ها، تفاوت در تعداد آنها در مساجد گوناگون ناشی از تفاوت در معنا و محتوای آنهاست و تفاوت تعداد این عنصر در مساجد، بیانگر مفاهیمی متفاوت است.لازم به ذکر است که این تعدد در مساجد مذاهب مختلف مسلمانان مشاهده می شود.
یعنی مساجد هر مذهبی تعداد مناره های مشخصی دارند که با مذاهب دیگر متفاوت است. به نظر می رسد این تفاوت ناشی از اختلاف محتوا و مفاهیمی است که در این مذاهب برای مناره و تعداد آن در مساجد در نظر گرفته شده است و تفاوت تعداد آنها بصورت نمادی از مذاهب مختلف اسلامی درآمده است. مناره ها از شاهکارهای معماری ایرانی اسلامی بوده و از نظر تزیینات و کاربری حائز اهمیت هستند و به گونه ای نشان دهنده هویت معماری اسلامی در ایران می باشند.
منابع:
به عنوان یک معمار با تجربه، وظیفه خودم میدونم که تجربیاتم رو در اختیار عزیزانی که به این حوزه علاقه دارند قرار بدم و در این مسیر راهنماییشون کنم.
){kind=link}
بدون دیدگاه